بخشی از مقاله
چکیده
معماری گنبد اورچین از شاخصههای بناهای آرامگاهی در بخشهای جنوبی ایران محسوب می شود، که امروزه پژوهش پیرامون آن کمتر بچشم می خورد و اطلاعات اندکی از آن در تاریخ معماری ایران وجود دارد و تنها به گزارشها و تصاویری محدود از جهانگردان خارجی بسنده شده و در نتیجه آن، خواستگاه ، دلیل وجودی و نقش این نوع گنبد در بناهای آرامگاهی در هاله ای از ابهام باقی مانده است.
در طبقه بندی موجود، گنبد های سنتی به دو دسته رک - مخروطی - و نار - شبیه نیم کره - تقسیم می شود، که در واقع گنبد های اورچین جز شکل کلی، هیچ سنخیتی با گنبدهای رک ندارند. در تحقیق حاضر در راستای آشنایی با نقش گنبد اورچین در معماری ایران و این فرضیه که معماری این گنبد از نمونه های برجسته بناهای آرامگاهی ایران محسوب می شود، به صورت کتابخانهای و میدانی و با استفاده از روش تحقیق تحلیل محتوا، استدلال منطقی، پژوهش موردی و روش تحلیلی-مقایسه ای به بررسی و شناخت گنبد مذکور پرداخته شده و دو نمونه موردی از گنبدهای سنتی و اورچین مورد قیاس قرار گرفته است. نمونه اول در روستای لیشتر در نزدیکی شهرگچساران بوده که پلانی چلیپایی دارد و در نمونه دوم به بررسی گنبد بقعه امامزاده عبداالله شهر شوشتر پرداخته است و در انتها مقایسه تطبیقی میان این دو گنبد صورت گرفته است.
-1 مقدمه
شکل های مربع و احجام کروی به ترتیب نمادهای زمین و آسمان است. در سنت معماران گذر از مربع به دایره، نماینده گذر از زمین به آسمان است. در واقع فرم کروی در اکثر فضاهای مذهبی صورت گنبد پیدا کرده و با قابلیت فرمی و معنایی و جزیی لاینفک از معماری مذهبی، به نمادی از معماری مذهبی تبدیل شده است. این نماد کروی و دایره ای شکل، تحت تاثیر عوامل فرهنگی و تاریخی در بناهای آرامگاهی جنوب ایران به شکل پله پله و مضرس تبدیل شده است که بار معنایی و مفهومی از نوع دیگری یافته است.
درطول تاریخ معماری ایران عواملی چون تنوع اقلیمی، مصالح بومی، ابزارهای معماری ودانش معماری آن زمان ازمحاسبات ریاضی وقوانین ترسیمی سبب شده که انواع مختلفی ازپوشش های گنبدی بر فراز بناها سر برآورند و مختص معماری ایرانی گردندگنبدهای. دوپوسته میان تهی، گنبدهای دوپوسته کاملاً ازهم گسسته، گنبد نار، گنبد رک، گنبد ترکیبی از نار و رک و درنهایت گنبد اورچین ازنمونه های شاخص معماری ایرانی هستند. گنبد اورچین درایران فقط محدود به جنوب غربی کشور است که تعدادآنها نیز زیاد نیست و لذا منحصربه فرد می باشند، چرا که این سبک، سبکی غیراز سبک معمول معماری ساختمان گنبد در قسمت های مرکزی و شمالی ایران بوده است.
همچنین تعداد محدودی درکشور عراق باقی مانده اند و این گواه بر منحصر به فرد بودن این نوع گنبد می باشد.>1@ با توجه به آنچه که گفته شد و ضرورت و اهمیت گنبد ها در معماری ایران، این پژوهش بر آن است که به بررسی گنبد اورچین بپردازد و پس از شناخت، مطالعه ی خاستگاه و انواع آن و نحوه ی ساخت و عملکرد گنبد، با توجه به نمونه های مورد مطالعه به تحلیل ترسیمی و شناختی آن پرداخته و جایگاه آن را در معماری ایران مورد بررسی قرار دهد.
-2 روش تحقیق
در این پژوهش، از ترکیب روش های توصیفی، تحلیلی و مقایسه ای استفاده شده است. این پژوهش جهت دستیابی به چهارچوب نظری مرتبط و مناسب و شناخت دیدگاه ها و نظریات عمده پیرامون موضوع از مطالعات اسنادی کتابخانه ای و جستجو در منابع داخلی استفاده گردیده است. همچنین جهت دستیابی به ویژگی ها و خصوصیات نمونه مورد مطالعه و جمع آوری داده های مورد نیاز از روش مشاهده میدانی و همچنین نرم افزار سه بعدی سازی استفاده شده است.
-3 شناخت
-1-3 معرفی گنبد اورچین
این نوع گنبد از خانواده گنبدهای رک به صورت پله پله ای - رک مضرس - است،که با ارتفاع زیاد مانند کله قند مضرس ساخته می شود. در این گنبد قسمت های فوقانی، پس نشین های یکنواخت روی قسمت های تحتانی قرار می گیردمعمولاً. ارتفاع این گنبد از سایر گنبد ها بلندتر است.[2] ساختمان گنبدهای پلکانی مضرس یا گنبدهای مطبق را می توان سبک ایرانی جنوبی اصطلاح کرد، زیرا گنبدهای ساخته شده در نواحی شمالی ایران همه با سطوح مستوی هستند. اگر از ناحیه جنوب غربی ایران مثلثی فرضی در نظر بگیریم که رأس آن شهر شوشتر و قاعده آن خط واصل بین جزیره خارک و بروجرد باشد، می توان گفت نقاط واقعه در این مثلث، در گنبد سازی، سبک مضرس داشته اند.
گنبدهای مضرس را سفرنامه نویسان فرنگی بسیار دیده اند و آن ها را در زبان انگلیسی - گنبد آناناس - Pineapple Dome و در زبان فرانسه Domes aveoles می نامند. از سفرنامه ها چنین بر می آید که تعداد این نوع گنبدها در قدیم زیاد بوده است و امروز تا آن جا که معلوم است گنبدهای مضرسی در ایران و عراق باقی مانده و شهرت دارند.[3] از لحاظ شکل بیرونی گنبد می توان گفت گنبد اورچین شبیه گنبد رک مخروطی است به گونه ای که روی آن پلکانی دوردار می باشد. از این نوع گنبد فقط جهت مقابر و آرامگاه ها استفاده می شده است.[4] در واقع گنبد های اورچین بجز شکل کلی هیچ سنخیتی با سایر گنبدهای رک ندارد. ریشه فرمی اورچین از گنبدهای رک کاملا جداست. گنبدهای اورچین مخصوص منطقه جنوب غربی فلات ایران و میان رودان - بین النهرین - است. گنبدهای اورچین عمدتاُ به صورت پله ای با گام اولیه 80 الی 150 سانتی متر ساخته میشوند.
-2-3 خاستگاه معماری گنبد اورچین
تاریخچه این نوع گنبد متعلق به عصر سلجوقی - سده هفتم وهشتم هجری قمری - می باشد، بنابر اسناد و آثار باقیمانده، از این دوران به عنوان یکی از دوره های اوج هنر و شکوفایی معماری ایران در دوره اسلامی یاد می شود. معماران دوره سلجوقی عواملی چون چهار ایوانی وتالار مربع گنبد دار را توسعه دادند که اساس معماری مذهبی و بعضی بناهای غیر مذهبی شد. در کنار بناهای مذهبی مانند مساجد، بناهای دیگری همچون آرامگاه ها و مقابر در این دوره هم دوش معماری مذهبی سیر تکامل خود را طی کردند و جایگاه خود را در میان مردم یافتند.
[6] معماران بناهای آرامگاهی در دوره سلجوقی دوره توازن وتعادل خودرا می گذراندند، از تجارب پیشین بهره می گرفتند والگوهای تازه ای برای آینده ایجاد می کردند. در این دوره در جنوب ایران گنبد سازی در بناهای آرامگاهی بر خلاف بناهای هم دوره خود در شمال ایران سبک خاص خود را یافت و با انواع گنبد در جاهای دیگر ایران متمایز گشت و نوع جدیدی از گنبد که همان گنبد مضرس یا اورچین میباشد در بناهای آرامگاهی به منصه ظهور رسید.[7]
-3-3 ساختار هندسی گنبد اورچین و روابط هندسی میان زینه ها
ویژگی اصلی گنبد اورچین، مضرس بودن آن است به نحوی که هر زینه از گنبد، نقشه های قاعده اصلی تکرار می شود، و در هر زینه، ابعاد نقشه کمتر از ابعاد قاعده، در زینه پایین تر است. گنبد ها و گنبد های اورچین از لحاظ ساختار فضایی، شکل پلان و ارتباط هندسی میان درون و برون گنبد، بر دو نوع تقسیم می شوند، گنبد هایی که قاعده شان کثیر الاضلاع و آن هایی که قاعده شان کوکبی است.[8]
-1-3-3 گنبد های دارای کثیر الاضلاع
قاعده گنبد های کثیر الاضلاع منظم است - شکل - 1، بدین ترتیب هر طبقه از گنبد، مقطعی از منشوری است با قاعده کثیر الاضلاع، و نحوه ی سوار شدن مقطع منشوری طبقه بالا، بر مقطع منشوری طبقه پایین تر، اینگونه است که یالهای منشور طبقه بالاتر در راستای قطر مستطیل وجه جانبی منشور طبقه پایین، قرار دارد و ارتباط قاعده تحتانی طبقه بالاتر - یا قاعده فوقانی طبقه پایین تر - چنین است که از وصل کردن اواسط اضلاع قاعده فوقانی طبقه پایین تر به یکدیگر، قاعده تحتانی طبقه ی بالاتر بدست می آید - جدول.[3] - 1
