مقاله رسیدن از کثرت به وحدت در گنبد بناها ( نمونه موردی گنبد مسجد شیخ لطف الله )

بخشی از مقاله

چکیده
وحدت و تنوع با هم رابطه ی نزدیکی دارند و از آن به عنوان وحدت در کثرت یاد می کنند اجزای متنوع و کوچک در یک کل قرار می گیرند و به صورت یک واحد درمی آیند. هنر اسلامی نتبجه ی تجلی وحدت در کثرت و دستیابی به اندیشه ی توحیدی است و همیشه به کمک وحدت بصری توحید و یگانگی را به نمایش گذاشته است تا با تمام توان آدمی را به سوی ذکر توحید سوق دهد.از عناصر موثر در شکل گیری معماری بناها و مساجد در دوران مختلف که تحت تأثیر مفهوم توحید قرار گرفته گنبد است . هدف از این مقاله بررسی عوامل رسیدن از کثرت به وحدت در گنبد بناها با نمونه موردی گنبد مسجد شیخ لطف االله است .در رابطه با چگونگی نقش معماری گنبد در سیر از کثرت به وحدت ، با بررسی جنبه های گوناگون گنبد مسجد شیخ لطف االله شاخص هایی در نظر گرفته شد که عبارت بودند از درونگرایی ، دایره ،تقارن نقطه ای، محور عمودی ، شکل هندسی کره ،و رنگ سردو بدون تلألو گنبد ، هر کدام از این شاخص ها به گونه ای نقش مرکزیت و وحدت را در گنبد به خوبی ایفا می نمایند.

در مقاله حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از ابزار کتاب خانه ای به تجزیه و تحلیل موضوع پرداخته شده است. با استناد به اهمیت توحید در اسلام ، دریافت و فهم کیفیت و چگونگی تأثیر این مهم در معماری اسلامی می توان دریافت که از آن جایی که معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن است، به گونه ای غنای تمدن در آثار معماری اسلامی با روح معنویت خود را نشان می دهد. اندیشه زیبایی شناسی دین اسلام در معماری با اعتقاد به توحید و ایمان به تعالیم مربوطه تجلی می یابد و این دین اسلام و توحید است که تمامی آثار معماری را با تفاوت های ظاهری و باطنی در مجموعه ای در کنار هم جمع می کند و به آ نها وحدت و هماهنگی خاصی می بخشد و موجب آن می شود که همه این آثار را بتوان به صورت یکپارچه و هماهنگ یافت .

واژه های کلیدی:وحدت بصری ، وحدت در کثرت ، گنبد ، گنبد مسجد شیخ لطف االله.

مقدمه

هنر کوشش است برای آفرینش صور لذت بخش . این صور حس زیبایی ما را ارضا می کنند و حس زیبایی وقتی ارضا می شود که نوعی وحدت یا هماهنگی حاصل از روابط صوری در مدرکات حسی خود دریافت کرده باشیم - رید، 1374،ص - 2 هر گونه تلاش و تکاپو برای شناساندن و هموار کردن طرق وصول انسان به وحدت و بیان آن با هر وسیله ی ممکن، مخصوصا با هنر ادبی، یکی از ضروریات برای انسان هاست - جعفری،1389،ص - 122 جهان هستی یکپارچه بوده و وحدت و یکپارچگی بر آن حاکم است.هیچ جزئی نمی تواند بدون وجود سایر اجزاء وجود داشته باشد. وحدت و تنوع باهم رابطه نزدیکی دارند و از آن به عنوان وحدت در کثرت یاد میکنند. اجزای متنوع و کوچک در یک کل قرار. می گیرند.

و به صورت یک واحد در می آید هنر اسلامی نتیجه تجلی وحدت در کثرت و دست یابی به اندیشه توحیدی است و همیشه به کمک وحدت بصری ، توحید و یگانگی را به نمایش گذاشته است تا با تمام توان آدمی را به سوی ذکر توحید سوق دهد.در هنر اسلامی نمادها با کمک ریتم تکرار میشوند و این تکرار در نظمی خارق العاده منجر به وحدت میشود که جلوه ای از کثرت در وحدت به شمار می روند. گوهر وحدت در معماری اسلامی ایران، حاصل پویایی و بالندگی اکسیری است که هستی همه هست ها از اوست ؟توحید نخستین اصل معماری اسلامی به شمار آمده و از جمله ویژگی های آن وحدت است؟ایجاد مرکزیت در بنا از جمله  راه کارها برای تحقق وحدت در معماری است.[1]هنر الهیبرخواسته از فطرت ونهاد انسان الهی ومومن است این هنر مقدس منشاء الهی نیز دارد چون ذات خداوند ذاتی یکتا وواحد است در قالبهای هنری ومعماری نیز این وحدانیت و وحدت تجلی پیدا می کند.

بیان مسئله:اصل وحدت در زیبایی شناسی قانونی کلی است، اما بسیارند آثار برگزیده ای که این اصول را نادیده گرفته اند. از طرفی دیگر وحدت در فرهنگهای متفاوت به شیوه های مختلف تجربه می شود. وحدت معبد هندی در تجربه فردی هندی قابل درک تر از نظر دیگران است. حتی معماری گوتیک اروپا با همه ابهت خود به دیده آنهایی که به معماری کلاسیک یونان و روم باستان عادت کرده بودند، زشت و عاری از وحدت دیده می شد.باتوجه به این موضوع اصول وحدت بر عادات مشترک میان عموم و درک تجربه های بصری آنان بنا شده است> در هنراسلامی، پدیده »وحدت در کثرت«و»کثرت در وحدت« وجود دارد و این پدیده وابسته به فلسفه نظم گیتی است و به طور نمادین آن چه را که برای ساختن جهان ضروری است نمایش می دهد و این استعاره ای از نظم جهانی است.

اگر برقراری ارتباط را یکی از شاخصه های وحدت بدانیم که گنبدخود پوسته ای است که به شکل محدب و قرینه دار همچنانکه همه پوسته ها، مغزها را در برمی گیرند ، پوسته گنبد نیز حضور انسان عابد را حفاظ شده و قبل از آنکه خود را به نمایش مستقل گذارد، به هسته انسانی خود اشاره دارد.رنگهای روشن ، صیقل یافته و شفاف گنبدها گویی خورشید را در کمند خویش دارد. گنبد از درون ،ضمن آنکه به آسمان اشاره می کند ،انسانها را به تجمع، وحدت و گردهمایی در اطراف یکدیگر دعوت می کند. اگر به دوایر گنبد از درون نگاه کنیم ، هر کس در هر کجا که نشسته باشد ، به نوعی زیر مرکز یک دایره قرار دارد.

چون می دانیم که دوایر کره گنبد فقط در یک جهت متکثر نشده اند. میتوان بی نهایت دایره در زیرگنبد ترسیم و تصور کرد که در جهات مختلف رسم شده اند.در بین خطوط هندسی نیز دایره ، نشانه وحدت و تجمع نقاط است. حتی خطوط منحنی حاکم بر اکثر عناصر و مؤلفه های معماری مساجد اسلامی ، حالتی از مهربانی و جاذبه و انعطاف را القاء می کند. خط منحنی یعنی انعطاف نسبت به محیط اطراف و دعوت دیگران به سمت خود و جا برای دیگران باز کردن است. همچنین گنبد کروی به فضای صحن مسجد مرکزیت خاصی می دهد.[2] اهمیت و ضرورت تحقیق : مهم ترین جنبه بصری وحدت این است که باید کل نسبت به اجزا غالب باشد .

برای رسیدن به این منظور باید قبل از هر چیز به کل توجه کرد تا تمام جزئیات به یک سازمان تبدیل شوند.آنچه آثار معماری اسلامی را با تمام گونا گونی ها در یک مجموعه در کنار یکدیگر تعریف می کند اصلی پنهان است که به ودیعه نهاده شده که موجب می گردد بتوان آن ها را در کنار یکدیگر به عنوان اعضای یک خانواده بازیابی کرد. این اصل همان وحدت است که سید حسین نصر از آن یاد می کند. - - Mahdavinejad, 2004, p. 59ساخت گنبد به مثابه یکی از پیشرفتهترین تکنیکهای پوشش دهانه در دنیای باستان در معماری ساسانی راه تکامل میپیمود و شاهد اوج شکوفایی خود در کاخ فیروزآباد فارس بود،اما این عنصر در معماری سدههای نخست پس از اسلام در ایران به همراه عناصر دیگری همچون ایوان - که در بنای ایوان مداین به اوج شکوه و عظمت رسیده بود - و کنگرههای تزیینی دیگر دیده نشد.[3]

بطور قطع و یقین می توان اذعان نمود که در میان معابد و مراکز عبادی ادیان الهی،مسجد تنها مکانی است که تمام عناصر و اجزاءآن وحدت آفرین بوده و نمادی از یگانگی ،انسجام و وحدت در آن نمود یافته است.مسجد هم به لحاظ شکلی و ظاهری که در قالب اجزاء و عناصر مختلف شکل یافته است و هم از نظر محتوایی و ماهوی دارای کارکردهای افعالی و اعمالی است که غایت آنها ایجاد وحدت و یگانگی است[4]یکی از عناصر مؤثر در شکل گیری مساجد در دوران مختلف که تحت تاثیر مفهوم توحید قرار گرفته، گنبد است ، این عنصر با نقش بارز خود در زمینه شکل دهی مفهومی و نمادین به ایجاد مرکزیت در بنای مساجد، وظیفه خود را به خوبی ایفاء نموده است.[5]

پیشینه ی تحقیق:

هنرمندان و اندیشمندان مسلمان نیز اصل توحید را از پایه ای ترین اصول در موضوعات هنر و معماری اسلامی برشمرده اند،از این نمونه است :

-1 محمد سهیل عمر از اندیشمندان مسلمان ،خدا محوری را اصل همه چیز دانسته و از توحید به عنوان نخستین اصل هنر اسلامی نام برده و معتقد است که در هنر اسلامی حقیقی باید انعکاس یگانگی الهی باشد. وی همچنین می افزاید »:هنگامی که وارد مسجدی می شویم حضور خاصی که در آن می یابیم حضور خلا است، یعنی فقدان نقطه ای که بتوان آن را مرکز حضور الهی دانست.«

-2 سمیرصایغ یکی دیگر از معماران مسلمان نیز دعوت به توحید رامهم ترین موضوع در قلمرو هنری دانسته و می گوید:»مفهوم توحید ما را به تصوری از هنر، متفاوت با تصورات شناخته شده از هنرهای پیش از هنر اسلامی، نه در شیوه ها و تکنیک های هنری آن بلکه در معنی هنر و نقش آن و حوزه وهدف های آن هدایت می کند.«

-3اکبر تجویدی در رابطه با ویژگی های آثار هنر اسلامی معتقد است که ویژگی خاص همه هنرها از جمله معماری این است که همه این ها از یک رشته اعتقاد است و از یک اعتقاد واحد سرچشمه گرفته که آن اعتقاد عبارت از باورهای آن هنرمندی بوده که به اسلام معتقد بوده و اسلام را دین خودش قرار داده و بازده آن عبارت از آن صفاتی بوده که در وی به صورت ملکه درآمده و بعد به صورت هنر تجلی پیدا کرده است.

سوالات تحقیق : سوالاتی که در رابطه بااین موضوع مطرح می شود،عبارتند از:

-1آیا مرکزیت در بناهای معماری اسلامی - در اینجا با معماری خاص مسجدشیخ لطف االله - نقشی رادرتوحید ایفا می کند و یا به عبارتی تأثیری در معماری دارد؟

-2با در نظر گرفتن نقش معماری گنبد، رسیدن از کثرت به وحدت درگنبد بناها - مسجد شیخ لطف االله - چگونه است؟

فرضیات تحقیق :

.مرکزیت در بناهای معماری اسلامی - در اینجا با معماری خاص مسجدشیخ لطف االله - نقش خاصی رادرتوحید ایفا می کند و یا به عبارتی تأثیرات عمده ای در معماری دارد.گنبد خود پوسته ای است که به شکل محدب و قرینه دار همچنانکه هم پوسته ها، مغزها را در برمی گیرند ، پوسته گنبد نیز حضور انسان عابد را حفاظ شد و قبل از آنکه خود را به نمایش مستقل گذارد، به هسته انسانی خود اشاره دارد. گنبد از درون ،ضمن آنکه به آسمان اشاره می کند ،انسانها را به تجمع، وحدت و گردهمایی در اطراف یکدیگر دعوت می کند. اگر به دوایر گنبد از درون نگاه کنیم ، هر کس در هر کجا که نشسته باشد ، به نوعی زیر مرکز یک دایره قرار دارد. چون می دانیم که دوایر کره گنبد فقط در یک جهت متکثر نشده اند. می توان بی نهایت دایره در زیرگنبد ترسیم و تصور کرد که در جهات مختلف رسم شده اند.در بین خطوط هندسی نیز دایره ، نشانه ی وحدت و تجمع نقاط است. حتی خطوط منحنی حاکم بر اکثر عناصر و مؤلفه های معماری مساجد اسلامی ، حالتی از مهربانی و جاذبه و انعطاف را القاء می کند. خط منحنی یعنی انعطاف نسبت به محیط اطراف و دعوت دیگران به سمت خود و جا برای دیگران بازکردن است. همچنین گنبد کروی به فضای صحن مسجد مرکزیت خاصی می دهد.

روش تحقیق :

در مقاله حاضر، با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از ابزار کتابخانه ای به تجزیه و تحلیل موضوع پرداخته شده است. بدین منظور موضوع سیر رسیدن از کثرت به وحدت در معماری گنبد مسجد شیخ لطف االله مورد بررسی قرار گرفته است.

مبانی نظری پژوهش
وحدت بصری: در هنرهای بصری وحدت به معنی با هم یکی شدن است که اصل عمده ساماندهی بصری است و سایر اصول به کار گرفته شده هنرهای تجسمی در خدمت به کمال رساندن وحدت هستند. هنرمند می کوشد با ساماندهی مناسب، عناصر مختلف یا مشابه را به نحوی ترکیب کند که عناصر متعلق به یکدیگر و تبدیل به یک کل واحد شوند. اگر عنصری تغییر کند یا جابه جا شود کل را تحت تأثیر قرار می دهد. در یک مجموعه وحدت یافته ویژگی به وجود می آید که آن ویژگی در هیچ یک از عناصر آن به صورت مجزا دیده نمیشود. این بیت شعر این مفهوم را روشن میکند : قطره دریاست اگر با دریاست ورنه قطره همان قطره و دریا،دریاست برای رسیدن به وحدت بصری باید در ساختار طرح از انسجام عناصر، هماهنگی، ریتم و تداوم - دنبال هم قرار گرفتن - میان آنها کمک گرفت.

نکته مهم این است که کل باید نسبت به اجزا برتر باشد و قبل از آن که اجزا دیده شود، کل اثر دیده شود. باید گفت که انسجام نوعی ارتباط بصری است که بین دو یا چند عنصر مجزا معنا می یابد. و در اثر انسجام عناصر، به سرعت موجبات ایجاد وحدت را خواهیم داشت. ریتم یا ضرب آهنگ به معنی تکرار عناصر است و در آثار هنری ریتم و تکرار موجب وحدت بخشیدن و با هم دیده شدن عناصر می شود. تداوم به معنی دنبال هم قرار گرفتن عناصر است که باعث گردش چشم در محدوده یا فضای اثر میشود و با تداوم و حرکت چشم از بخشی به بخش دیگر تصویر ، وحدت به کمال می رسد.

وحدت در کثرت : کثرت به معنی تعدد و بسیاری و تنوع است، اما وحدت به معنی یکی شدن و واحد است. مسلم این است که مشابهت موجب وحدت می شود و از آن جا که مشابهت بیش از حد موجب یکنواختی و دلزدگی می شود نیاز به تنوع نیز هست . جستجوی وحدت از طرفی و تمایل به تنوع از طرف دیگر در احساسات انسانی نقش عمده ای دارد .وحدت و تنوع باهم رابطه نزدیکی دارند و از آن به عنوان وحدت در کثرت یاد می کنند،اجزای متنوع و کوچک در یک کل قرار می گیرند و به صورت یک واحد در می آید.به جامعه انسانی نگاه کنیم ظاهر انسانها متفاوت است،اما از نظر فطری،در باطن یکی هستند. همین انسانهای متفاوت در مراسم مذهبی حج مسلمانان به وحدت میرسند.نماد وحدت در کثرت و اندیشه توحیدی زمانی پدیدار می شود که میلیونها انسان در طواف کعبه به حرکت در می آیند.

از این عده ی کثیر یک کل سازماندهی شده به وجود می آید و این گونه در مراسم حج، وحدت در کثرت معنا می یابد.درضمن از نظر معنوی نیز هر انسان به عنوان جزئی از کل غرق در عالم معنا می شود و خود را فراموش میکند و غیر از ظاهر،در باطن هم به وحدت می رسد هنر اسلامی نتیجه تجلی وحدت در کثرت و دست یابی به اندیشه توحیدی است و همیشه به کمک وحدت بصری، توحید و یگانگی را به نمایش گذاشته است تا با تمام توان آدمی را به سوی ذکر توحید سوق دهد.در هنر اسلامی نمادها با کمک ریتم تکرار می شوند و این تکرار در نظمی خارق العاده منجر به وحدت می شود که جلوهای از کثرت در وحدت به شمار می روند.

تاریخچه: عناصری که در دوران اسلامی، عناصر اصلی معماری مساجد قلمداد شد، نمیتوانسته به یک×باره به×وجود آمده و به چنین بالندگی رسیده باشد. بیشک این عناصر ریشه در دوران گذشته داشته و سیر تکاملی را پیموده است. بسیاری از عناصر موجود در معماری مساجد اسلامی،عناصر معماری ساسانی است که پس از ورود اسلام در معماری مساجد به کار رفت. »×در قلعه دختر فیروزآباد پلکانی که  دور ستون میچرخد ،صورت اولیه مناره های مساجد در دوران اسلامی است.در کاخ بیشاپور،میانسرایی که دورتادور آن رواق بوده عنصری است که بعدها در طرح مساجد، نقش مهمی ایفا میکند.گنبد مدور آجری در کاخ سروستان، بی کم و کاست به معماری اسلامی وارد میشود و تاریخانه دامغان تاق و تویزه را از ایوان کرخه به ارث میبرد.[6]

«اما عناصر دیگری نیز برای مدتی محو شد که از قضا مهمترین عناصر معماری ایران در دوران ساسانی نیز قلمداد میشود. از آن جمله گنبد و ایوان و کنگرههای تزیینی بود که گنبد و ایوان پس از چند قرن به معماری ایران بازگشت اما کنگرههای تزیینی برای همیشه فراموش شد. × ساخت گنبد، برای مدتی متوقف شد و معماران ترجیح دادند باستونهای فراوان فضای مورد نیاز را برای راز و نیاز بپوشانند. نظر آرتور پوپ درباره غیبت و ظهور مجدد ایوان در معماری ایران را میتوان تاحدودی به غیبت و ظهور مجدد گنبد نیز تعمیم داد. او درباره ایوان مداین معتقد است اساسا ایوان مداین نشانگر عظمت و قدرت حکومت ساسانی بود[6] و حکومت نوپای اسلامی که هنوز چندان از آموزههای اصیل اسلام دور نشده بود، به نمایش چنین قدرتی نیازمند نبود، هرچند در دورههای بعد که این نیاز دوباره احساس شد،ایوانِ با عظمت به معماری ایران بازگشت و در مساجد متبلور شد. این موضوع در مورد گنبدها نیز قابل تعمیم است.

گنبد پیش از این آنقدر در معماری کاخهای حکومتی به کار میرفت که گویی نمادی از حکومت شاهنشاهی ساسانی شده بود. در سدههای نخست اسلامی که حساسیتها در زدودن نمادها و نشانههای دولت پیشین زیاد بود هر کسی برای تبری از آن دوران، به هر دلیل، تلاش خود را برای دوری از آن علایم به کار میبست. به ویژه آنکه نمادهای حکومت طاغوت نمیتوانست در معماری مهمترین و مقدسترین مکان در حکومت اسلامی، یعنی مسجد، تکرار شود.[6 ] به این ترتیب گنبد به طور آگاهانه و ارادی از معماری ایران حذف و بعدها که از حساسیتهای سیاسی کاسته شد یا حکومتهای اسلامی