بخشی از مقاله
چکیده
شرح قصیده مسیحیه - گبریه - خاقانی نوشته شمسالدّین محمد بن جمالالدّین احمد لاهیجانی یکی از شروح کهن اشعار سخنسرای بزرگ سده ششم، افضلالدّین بدیل خاقانی شروانی است. همانطور که دانسته میشود لاهیجانی در این اثر به گزارش قصیده مشهور ترساییه پرداخته و توانسته است کاملترین شرح کهن این قصیده را پدید آورد. برکنار از برخی فواید در این شرح نیز به مانند بسیاری از گزارشهای کهن مواردی وجود دارد که پژوهش در باب آن بایسته است. این جستار به تأمل در باب یکی از آرای شارح میپردازد.
کلید واژهها: خاقانی، شمسالدّین لاهیجانی، شرح قصیده مسیحیه خاقانی، سوزن عیسی، نقد و بررسی، ابراهیم ادهم.
- 1 مقدمه
یکی از ویژگیهایی که از همان نگاه نخست در برخورد با دیوان خاقانی در ذهن مخاطب نقش میبندد، دشواری خاص این اثر سترگ است. هم از این روی او شاعری دیرآشنا دانسته شده و در گشودن پیچ و خمهای سخن او سختیهایی به وجود آمده است. این دشواری عمدتاً بازبسته به پشتوانه فرهنگی گسترده و تخیل و توان سخنآرایی چشمگیر خاقانی است؛ از آنجا که سخن او حاصل پیوند این دو عنصر برجسته است، کلام آبستن دشواری مضاعفی گشته است. ادبا و سخنشناسان از دیرباز در اندیشه چارهجویی و حل این مشکلات بوده و شروحی بر اشعار او نگاشتهاند. امری که امروز نیز پررنگتر از دیروز ادامه دارد. در این میان شروح ویژهای نیز بر قصیده مشهور شاعر، یعنی قصیده ترساییه - مسیحیه یا گبریه - نوشته شده است؛ اساساً کهنترین شرح شناخته شده موجود از اشعار خاقانی، شرحی است که شیخ آذری طوسی - متوفی به 866 ه.ق -
در کتاب مفتاح الاسرار و منتخب آن، جواهر الاسرار، بر ابیاتی از این قصیده نگاشته است. در دوره معاصر نیز پژوهشگران برجستهای چون ولادیمیر مینورسکی، محمّد قزوینی، عباس ماهیار، میرجلالالدّین کزّازی و ... شروحی بر این قصیده نوشتهاند. یکی از شارحان کهن به نام شمسالدّین محمّد بن جمالالدّین احمد لاهیجانی در سال 1077ق توانسته است کاملترین شرح کهن این قصیده را پدید آورد. شرح مذکور سالهاپیش به اهتمام سید ضیاءالدّین سجّادی به چاپ رسیده است - احمد لاهیجانی، :1350 1. - 360-244 با وجود برخی فوایدی که برای این شرح میتوان متصور شد، در پارهای از موارد لغزشها و اختلاطهایی درگزارش لاهیجانی دیده میشود که بایسته تبیین و تحلیل است. این جستار به میکوشد تا بدین بایستگی تحقق بخشد.
- 2 بحث اصلی
لاهیجانی در باب »سوزن عیسی« در این بیت مشهور از قصیده ترساییه:تنم چون رشته مریم دوتا است دلم چون سوزن عیسی است یکتا - خاقانی شروانی، - 24 :1374چنین مینویسد: »مخفی نماناد که سبب نسبت سوزن به حضرت عیسی موافق آنچه از بعضی ثقات استماع شده، آن است که حضرت عیسی روزی بر کنار دجله نشسته بود و خرقهای را میدوخت و از اتفاقات حسنه پادشاه آن عصر که به حضرت عیسی ایمان آورده بود به کنار آن دجله رسید و مشغولی حضرت عیسی را مشاهده نمود و از روی اخلاص به عرض حضرت عیسی رسانید که اگر دست از این دلق کهنه باز دارند، جامههایی که لایق به حضرت ایشان است مهیا خواهد ساخت و گمانش آنکه حضرت عیسی به سبب افلاس به این جامههای درشت قناعت میکند، چون حضرت عیسی بر مظنه او مطلع شد خواست که بطلان عقیده او را بازنماید، همان سوزن که در دست داشت در آب دجله انداخت و بعد از آن فرمود که بیارید، قریب به هزار ماهی همه سوزنهای طلا در دهن حاضر شدند و بدین سبب سوزن عیسی اشتهار یافت.« - لاهیجانی، 252 :1350و - 253
در باب این گزارش دو نکته گفتنی است: اول اینکه سوزن عیسی در پیوند با رویداد صعود و برشدن حضرت عیسی به آسمان است: هرادوس، ملک جهودان، قصد کشتن عیسی کرد، وی را در خانهای کرد و داری بزدند و خلق حاضر آمدند. ططیانوس قتّال در خانه شد تا عیسی علیهالسلام را بیرون آرد. خدای تعالی جبرئیل علیهالسلام بفرستاد، تا عیسی را از آن زندان برگرفت و به روزن خانه بیرون برد و به آسمان چهارم برد و شبه او را بر ططیانوس اوگند. گفت: عیسی در این جا نیست، خلق درآمدند، وی را دیدند بر هیأت عیسی، گفتند: عیسی خود توی؛ مردمان را به جادوی هلاک کردی و میگویی که عیسی در این جا نیست. رسن در گردن وی کردند و کشید. وی فریاد میکرد که من قتّالم، نه عیسی سود نداشت.
تا وی را بر دار کردند و بکشتند. آنگاه به شک شدند، گفتند: گر این عیسبود،ی قتّال کو؟ و اگر قتّال بود، عیسی کو؟ خدای تعالی او را به آسمان چهارم برد، چون آنجا رسید، امر آمد فریشتگان را بنگرید تا با وی از دنیا هیچ چیز هست؟ اگر نیست وی را به آسمان هفتم آرید. نگاه کردند با وی سوزنی یافتند در گریبان پلاس که چهل سال بود تا آن را پوشیده داشت، و آن وقت سه شبانه روز بود تا عیسی علیهالسلام چیزی نخورده بود، چون آن سوزن دیدند با وی، ندا آمد که عیسی را هم آنجا بدارید. بیتالمعموررا مسکن وی کردند تا به روز قیامت؛ آن وقت از آسمان به زمین آید، مهدی رضیااللهعنه با وی یار گردد، دجّال را بکشند و همهی چلیپاها بشکنند. خلق را با دین مصطفی آرند و به مدینه او را فرمان آید. در روضه مصطفی علیهالسلام او را به گور کند. آنگاه قیامت برخیزد. - نیشابوری، 46 :1370و - 47جالب این است که لاهیجانی پس از توضیح خود میگوید: و صاحب حدیقه الحدائق حکیم سنایی در حدیقه سوزن عیسی را بر این نهج منظوم ساخته است:
روح را چون ببرد روح امین چرخِ چارم فزود ازو تزیین
داد مر جبرئیل را فرمان خالق و کردگار هر دو جهان
که بجویید مر ورا همه جای تا چه دارد ز نعمت دنیای
چون بجستند سوزنی دیدند بر زِه دلق او بپرسیدند
کز پی چیست با تو این سوزن گفت کز بهر ستر عورت من
که به خُلقان ز زینت خَلقان قانعم ورچه نیستم خاقان
تا بود زنده ژنده پیراهن هست محتاج رشته و سوزن
جمله گفتند خالق مایی بر همه حالها تو دانایی
بر زه دلق سوزنی است ورا نیست زین بیش چیزی از دنیا
ندی آمد بدو ز ربّ رؤف که کنیدش در آن مکان موقوف
بوی دنیی همی دمد زین تن چرخ چارم بود ورا مسکن
گرنه این سوزنش بدی همراه برسیدی به زیر عرش اِله
سوزنی روح را چو مانع گشت به مکانی شریف قانع گشت
باز ماند از مکان قرب و جلال سوزنی گشت روح را به وبال
ای جوانمرد پند من بپذیر دل ز دنیا و زینتش برگیر
تا مرّفه بدان سرای رسی به سرور و عز و بهای رسی
ورنه با خاک راه گردی راست راه عقبی ز راه هزل جداست
زهر قاتل شناس دنیی را رَو تو پازهر ساز عقبی را
زانکه دنییپرست بر خیره هست چون بتپرست دل تیره - احمد لاهیجانی، 2 - 255-253 :1350
میبینیم که این ابیات سنایی اساساً موافق تفسیر شارح نیست.3 نکته دوم اینکه آنچه لاهیجانی در باب سوزن عیسی گفته یکی از کراماتی است که برای صوفی مشهور، ابراهیم ادهم4ذکر کردهاند؛ خیام در تذکره الأولیاء میگوید: نقل است که روزی بر لب دجله نشسته بود و خرقه ژنده خود را بخیه میزد، یکی بیامد و گفت: »در گذاشتن ملک بلخ چه یافتی؟.« سوزنش در دجله افتاد. به ماهیان اشارت کرد که:»سوزنم بازدهید.« هزار ماهی سر از آب برآورد، هر یکی سوزنی زرّین در دهان گرفته. ابراهیم گفت: »سوزن خود میخواهم.« ماهیکی ضعیف سوزن او به دهان گرفته، برآورد. ابراهیم گفت: »کمترین چیزی که یافتم به ماندن ملک بلخ، این بود. آن دیگرها تو دانی.« - عطار، - 108 :1386؛ مولانا در مثنوی چنین در این باب سروده است:
هم ز ابراهیم ادهم آمدست کو ز راهی بر لب دریا نشست
دلق خود میدوخت آن سلطان جان یک امیری آمد آنجا ناگهان
آن امیر از بندگان شیخ بود شیخ را بشناخت سجده کرد زود
خیره شد در شیخ و اندر دلق او شکل دیگر گشته خُلق و خَلق او
