بخشی از مقاله
مضامین طبیعت گرایانه در »دیوان الأطفال« سلیمان عیسی
چکیده:
شعر کودک، یکی از گونههای ادبی است که با داشتن فرم و محتوایتقریباً مشخصی برای کودکان سروده میشود. یکی از بارزترین شاعران شعر کودک معاصر عربی، سـلیمان عیسـی 2013-1921)م) مـیباشـد. او مجموعـه شـعرهای زیبـای »دیـوان الأطفال«را برای کودکان سروده است که شامل مضامین مختلفی چـون تربیتـی، ملّـیگرایـی، اجتمـاعی، حیوانـات و طبیعـت و ...
است.از آنجا که طبیعت بخش مهمی از محیط بیرون کودک را تشکیل داده و از لحاظ زیبایی کودک را جذب خود میکند، در ایـن پژوهش سعی می شود مضامین و محتوایی که شاعر در آن به پدیدههای طبیعی و حیوانات اشاره کـرده اسـت، بـا روش توصـیفی ـ تحلیلی و مطالعه دیوان شاعر بررسی شود. بررسیهای انجام گرفته حاکی از آن است که محتوای اشعار شاعر صرفا جهـت توصـیف طبیعت و حیوانات نیست؛ بلکه سعی دارد از خلال آن ارزشها و اهداف تربیتی و اخلاقی را برای کودکـان بـه تصـویر کشـیده و در درون کودک ماندگار کند.
مقدمه
ادبیات به عنوان منعکس کننده عواطف، احساسات، اندیشهها و مضامین گوناگون، دارای اشکالی مختلف اسـت کـه ادبیـات کودک از مهمترین شاخههای آن به شمار میرود.دهه دوم قرن بیستم، آغاز ادبیات کودک در مصر و جهان عرب است از آن جهـت که آموزش سنتهای ملّی و ارزشهای انسانی وارد کتابهای کودک شد و شاعران زیادی به این بخـش از آثـار توجـه نمودنـد کـه نتیجه آن، نشر مجله »الأولاد« بود(مشرفی، .(25 :2005 این بدین معنا نیست که قبل از این تاریخ، کودکان از شعر محروم بودهانـد بلکه کودکان در گذشته بیش از زمان کنونی با شعر مأنوس بودند. میتوان گفت لالاییهای مادران نقطـه آغـاز شـعر کـودک بـوده است.یکی از شکلهای ادبیات کودک، شعر است که به دلیل داشتن وزن و موسیقی در تـأثیر گذاشـتن بـر کودکـان، نقـش زیـادی دارد.محتوای اصلی شعر، موضوع یا فکر یا پیامی است که در آن وجود دارد و ادراکات و عواطف و احساسات را تحت تأثیر قرار می-دهد. پاسخ و عکسالعمل عاطفی کودک به هر شعر، بستگی به میزان جذب شدن او به محتوای آن دارد(حجـازی، .(149 :1381 از مهمترین ویژگیهای محتوایی شعرکودک، میتوان مسائل اخلاقی، اجتماعی، اتفاقات روزانـه، پـرداختن بـه حیوانـات و پدیـدههـای طبیعی را نام برد(الموسی، 504 :2010ـ.(503کم کم دایره شعر کودک در کشورهای عربی گسترده شده و مضـامین و شـیوههـای بیان کردن آن متنوع است و هدف آن ایجاد فضیلتها و اخلاق نیکو در روان کودکان و سوق دادن آنان بـه سـمت آداب رفتـاری و نهادینه کردن روح محبّت، حفظ کانون خانواده و ارزشهای انسانی است(العیسی، .(15 :1998 از جمله موضوعات و مضـامینی کـه بیشتر شاعران کودک به آن توجه کردهاند، مضامین طبیعی هستند که خود شامل پدیدههای طبیعی، حیوانات و فصلها میشـود.
در ادبیات عربی نویسندگان و شاعران زیادی به موضوع ادبیات و شعر کودک پرداختهاند که در زمینـه سـرودن شـعر مـیتـوان بـه سلیمان عیسی، اشاره کرد. وی در سال 1921م در روستای نُعیریه أنطاکیه چشم به جهان گشود. شهرت اصلی عیسی بـه شـعرهایی است که برای کودکان سروده است(مسعود، .(18 :2012از آنجا که تاکنون هیچ پژوهش مستقلی درباره مضامین طبیعـت گرایانـه در »دیوان الأطفال« سلیمان عیسی صورت نگرفته است؛ در این مقاله سعی بر آن است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و با مطالعـه ایـن دیوان، به بررسی این مضامین بپردازد.
پیشینه تحقیق
در بررسیهای انجام گرفته در این زمینه مشخّص گردید که درحوزه ادبیات کودک و شـعر سـلیمان عیسـی، کتـابهـا و پژوهشهایی وجود دارد که برخی از این پژوهشها میتواند به عنوان پیشینه این تحقیق در نظر گرفته شود:
- نجیب 1991)م) در کتاب خود »أدب الأطفال: علم و فن« چارچوبهای کلّی نوشتههای مخصـوص کودکـان و مراحـل رشـدی و زبانی و ویژگیهای روحی آنان، نقش داستان و شعر و برنامههای رادیویی و تلویزیونی را در آموزش کودک بیان کرده است و به ایـن نتیجه رسیده است که انتقال مفاهیم ادبیات کودک با استفاده از فنون بصری، شنیداری و گفتاری در تربیت کودک و شـکل گیـری رفتار و اخلاق آنها مؤثر است.
ـ عبشی((2005 در پایان نامه خود با عنوان التناصّ» فی شعر سلیمان العیسی« به بررسـی منـابع و مصـادر بینامتنیـت، اشـکال و ویژگیهای فنّی آن در شعراین شاعر پرداخته و به این نتیجه رسیده است که در شعر او شـکلهـای متنـوع و گونـاگون بینامتنیـت وجود دارد که از اقتباس و تضمین فراتر رفته و جنبههای فرهنگی و جدید را نیز در برگرفته است.
- مسعود (2012) پایان نامه خود با عنوان »التشکیل الموسیقی فی شـعر سـلیمان العیسـیدیـوان، الجزائـر نموذجـاً« بـه بررسـی موسیقی در »دیوان الجزائر« سلیمان عیسی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که ریتم شعری او بـه موسـیقی خـارجی و ظـاهر شکلی منحصر نمیشود، بلکه ریتم حقیقی از اسلوب ترکیبی، صوتی و تصاویر خیالی، شکل میگیرد و از مرحلـه تقلیـد بـه مرحلـه تجدید میرسد.
شعر کودک و مضامین طبیعی
از میان تعاریف مختلفی که از شعر کودک آورده شده است، به نظر این تعریف کاملتر است: »شـعر کـودک، سـخنی اسـت آهنگین که با تکیه بر وجوه صوتی و موسیقایی کلمات و بهرهگیری از وزن و قافیه و تکیه بر سادگی و زیبایی مضمون و معطوف بـه عنصر تخیل به ذوق زیباییشناسی و موسیقایی کودک و غریزه بازی او پاسخ میدهد. البته اشاره بـه آهنگـین بـودن بـه ایـن معنـا نیست که شعر کودک، حتما شعری است متکی به وزن و قافیه به مفهوم قدیمی آن. ریتم و آهنگ با استفاده از شگردهای مختلفی ایجاد میشود که وزن و قافیه یکی از اسباب آن است.)«رضایی و حسنی، .(157 :1390 دامنه موضوعات شعر کودک بسیار گسترده و متنوع است، هر چیزی از مفاهیم انتزاعی و عاطفی گرفته تـا طبیعـت و جامعـه و مناسـبات انسـانی و محـیط و اشـیا پیرامـون و طبیعت بیجان و حیوانات میتواند موضوع شعر کودک باشد. علاوه بر این موارد،شعر کودک به عنوان ابزاری برای تعلیم و تربیـت و آموزش به کار میرود.
تقسیم بندی آثار بر اساس محتوا و مضمون یکی از روشهای رایج در ادبیات کودک و نوجوان است. کیانوش مضامین شعر کـودک را به شکل زیر تقسیمبندی کرده است که این تقسیم علمیتر به نظر میرسد:»مضمون وصفی، مضمون تمثیلی، مضـمون رفتـاری، مضمون آموزشی و مضامین چند جنبهای.)« کیانوش، 105 :1352ـ .(96 یکی از زیر شاخه مضامین وصفی، مضامین طبیعتگرایانه است که خود شامل حیوانات، پدیدههای طبیعی(باد، آب،آسـمان و...)، فصـلهـا، گیاهـانو شـب و روز اسـت. از آنجـا کـه طبیعـت، گستردهترین و جالب توجهترین پدیدهای است که روزانه در برابرمان ظاهر میشود، شاعران کودک نیز به این موضوع در اشعارشـان پرداختهاند. طبیعت از چند جهت میتواند مورد توجه شـاعران ودک و نوجـوان قـرار گیـرد. یکـی گسـتردگی آن و دیگـری تنـوع موضوعات و پدیدههایی که در آن هست و سوم زیبایی و دلانگیزی آن بخصوص برای کودک. دلیل چهارم نیـز تناسـبی اسـت کـه میان تمایلات و ویژگیهای روحی ـ روانی کودک با طبیعت وجود دارد(بلالی، .(25 :1390در میان عناصر طبیعی، بیشترین توجـه شاعران کودک به حیوانات بوده است و کمترین میزان توجه به گیاهان؛ چرا که بر طبق یافتههای روانشناسان »اساس جاندار بـودن پدیدهها در تفکر کودک، متحرک بودن آنهاست. لذا جانداران و پدیدههای طبیعی متحرّک به راحتی جاندار تلقّی مـیگردنـد و در تفکّر کودک، پدیده جاندار پنداری گیاه دیرتر شکل میگیرد(زرقانی و عباسپور، .(173 :1386 سلیمان عیسـی از بـارزترین شـاعران
معاصر عرب است که در اشعارش،پدیدههای طبیعی را به کار گرفته و برای تأثیرگذاری بیشتر آن بر کودکان از زبان حیوانـات نیـز اشعاری سروده است که در اینجا به برخی از نمونههای آن پرداخته میشود.
سلیمان عیسی
سلیمان عیسی در سال 1921م در روستای نعیریّه، واقع در غرب شهر تاریخی أنطاکیه چشم به جهان گشود. علم و دانـش را نخست، به دست پدر مرحومش شیخ »أحمد عیسی« در خانه آموخت. وی قرآن کریم، معلقات، دیوان متنبـی و هـزاران بیـت از شعرهای عربی را حفظ کرد. او، زندگی و روحش را وقف امور ملتش کرد و ثمره این نبوغ فکری و ادبـی وی، زیبـاترین سـرودههـا و اشعار، مخصوص کودکان است که پیوسته آنان را به خاطر داشتن حکمتها، ارزش محبت و احترام به پدر و مادر، وطـن و انسـان و فداکاری در راه آزادی، تکرار و حفظ میکنند(مسعود، .(17 :2012
وی ستارهای درخشان در آسمان شعر معاصر عربی است که به جـای ناسیونالیسـم از مضـامین و درونمایـههـای دوران کـودکی در شعرش گفته است. مضامین کودکانهای که باقی میماند با وجود اینکه انسانها پیر میشوند و نسلهای پی در پی میآینـد(مرتاض، .(3 :2013 شاعر همچنین با همکاری همسرش ملکه ابیض، بسیاری از داستانها و نمایشنامههای شاهکار ادبیات کودک و نوجـوان جهان را برای کودکان و نوجوانان سوریه ترجمه کرد. او در سال 1969 به همراه نویسندگان و شاعران مشـهور سـوریه چـون علـی احمد إسبر معروف به آدونیس (1930) و یوسف خال (1916)، برای نخسـتین بـار انجمـن نویسـندگان عـرب در سـوریه را بنیـان گذاشت. عیسی در سال 1990 به عنوان یکی از اعضای فرهنگستان زبان و ادبیات عـرب در سـوریه انتخـاب شـد. در سـال 2000، جایزه خلاقیت شاعرانه به او اهدا شد(نیک طلب، .(157 :1393
سلیمان عیسی،دیوانهایی را مخصوص کودکان نوشـته اسـت. ماننـد: »دیـوان الأطفـال«، 1999م. فـرح للأطفـال، 2006م. قصـائد للأطفال، 1981
به طور کلّی میتوان گفت که اغلب اشعار و سرودههای سلیمان عیسی برای کودکان، مختص مرحله سوم راهنمایی است. هـر چنـد که تمایل او بیشتر به نوشتن برای کودکان مراحل اوّل تا چهارم ابتدایی بود ولی از مطالعه آثار وی پیداست که بـیشتـر آن بـرای کودکان نوشته شده است(الصفدی، .(170 :2003
جهان کودکان به شعری ساده و زیبا نیازمند است که عواطف و احساسات صادقانه را در چارچوبی کـه شـوقی لـذّتبخـش را بـرای کودکان به دنبال دارد و باعث زیادی معلومات علمی و حقایق و مفاهیمی میشود که آنها را برای پذیرفتن مسـؤولیتهـای آینـده درجهت مثبت آماده میکند و همچنین سبب رشد تواناییهای لغوی و ایجاد علاقه و ذوق ادبی در کودک مـیشود(سـلوت، :2005 .(99
تحلیل محتوایی اشعار
درونمایه یا محتوا، اندیشهای است که مـتن، حـول آن شـکل مـیگیـرد. هـدف و جهـت فکـری نویسـنده را نشـان مـی-دهد(میرصادقی، .(31/6 :1376 در تعریفی دیگر میتوان گفت: محتوا یا مضمون در نوشتههای کودکان، کلمهای است کـه در درون خود، تمام آنچه که از فکر، شناخت، خیال، ارزشها، برداشتها و شیوههای رفتاری را حمل میکند، شامل مـیشـود(نجیب، :1979 .(12
بنابراین، شاعر یا نویسنده تلاش میکند مفاهیم را در قالبهایی چون شعر، داستان، نمایشنامه و... به کودکان منتقل کنـد. ضـروری است که یک مضمون و محتوای خوب دو شرط اصلی را داشته باشد:
ـ با مراحل رشد و تکوین کودک و سطح درک و فهم او متناسب باشد.
ـ بر اساس معیارهای ادبیات کودک، کودک را به اهداف و خواستههایش برساند و با اسلوبی غیـر مسـتقیم او را جـذب کنـد(همان: .(69
با بررسی دیوان سلیمان عیسی، میتوان گفت که شعر وی از مضامین طبیعتگرا خالی نیست و شاعر برخی از اشعار خود را از زبان این پدیدهها بیان کرده است که در پشت آن اهداف و ارزشهای اخلاقی و تربیتی بزرگی نهفته است.در این بحث نمونههایی از ایـن اشعار به عنوان شاهد مثال، مورد بررسی قرار میگیرد.
پدیدههای طبیعی
از موضوعات و مضامینی که بیشتر شاعران کودک، توجّه خود را به آن مبذول داشتهاند، طبیعت است که سلیمان عیسی، در آن به توصیف عناصر طبیعی، سخن گفتن از زبان این عناصر، گفتوگو بین آن و ایجاد دوستی بین حیوانات و کودک میپردازد. زیباییهای طبیعت همچون تابلویی است که بزرگی و قدرت خالق یکتا در آن تجلّی مییابد. کودکان نیز به خاطر زیبـایی طبیعـت، جذب این موضوع شده و میتوانند عظمت و بزرگی خداوند را احساس کنند. برخی از اشعاری که شاعر در آن به طبیعـت و عناصـر أغنیَه آنالفُصُولپرداخته استالأَربِعَه،عبارتند ریحُاز:» الشﱢتاء، الرﱠبیع، الخَریف، الصﱠیفُ یَتَحـدﱠثُ إلـی الأَطفَـال، النﱠهـر یَقُـول، إلـی صدیقتیالصﱠغیره تَیم، الشﱠجَرَه و «... برای مثال سلیمان عیسی، در اشعار زیر از طبیعت بهره گرفته است: مانند:
نَشیدُ» المَطَر« مَطَر مَطَر مَطَر باران، باران، باران بِالنﱢعمَه انهَمَر با نعمت بر محصول فرو ریخت بِالعُشبِ و الثﱠمَرسبزی علفها و میوهها را به دنبال دارد
تَهَلﱠلی یَا أَرضَنا السﱠمراء ای زمین گندمگونمان، بخند وَ استَقبلی هَدِیﱠهَ السﱠماءو هدیه آسمان را بپذیر مَطَر مَطَر مَطَرباران، باران، باران غَداً یَمُوجُ حَقلُنا سَنابِلافردا مزرعههایمان، از سنبلهها پر میشود تُغَنﱢیغَداًأَرضُنا جَداوِلافردا زمینمان، با رودها آواز میخواند
سَنَابلاً سَنابِلاًسنبلهها سنبلهها جَداوِلاً جَداوِلاً رودها رودها تَسقی بِها العطاشَ یا مَطَر باران! تشنهها را سیراب میکنی
تُحیی بِها النﱡفوسَ یا مَطَر باران! جانها را زنده میکنی
تَهَلﱠلی یَا أَرضَنا السﱠمراء شاد باش ای زمین گندمگونمان
وَ عَانِقی هَدِیﱠهَ السﱠمَاء و هدیه آسمان را در آغوش بگیر
بِالنﱢعمَهانهَمَر با نعمت بر محصول فرو ریخت
بِالعُشبِ ور الثﱠمَ سبزی علفها و میوهها را به دنبال دارد
یا مَرحَباً، یا حُلوُ، یا مَطَر خوش آمدی ای زیبا، ای باران
(العیسی، 103 :1999ـ.(101
باران یکی از مهمترین نعمتهای خداوند بر انسان و از بارزترین عناصر طبیعت است کـه هـر کـودکی آن را دوسـت دارد. شـاعر در ابیات فوق به فواید و منافعی که بارش باران برای انسان، حیوان و گیاهان دارد، اشاره میکند. افعال امـر اسـتفاده شـده در بیـتهـا استَقبِلی،مانند:» تَهَلﱢلی و عانقی« بیان کننده سودبخشیِ باران و نیازداشتن زمین بـه آن اسـت. شـاعر بـاران را هدیـهای از طـرف آسمان میداند که قدرت و بزرگی خداوند را به کودکان بفهماند. این سروده علاوه بر ارزش محتوا و مضـمون، از فضـای موسـیقایی نیز سرشار است. برای مثال، تکرار در کلمهمَطَر«» که تداعی کننده صدای قطرات باران و برخورد آن با زمین میباشـد و همچنـین ریتممَطر،موجوداِنهَمَر،درقافیههاالثﱠمَر،( السﱠمراء، السﱠماء، جَداوِل و سَنابِل) و تکرار دوباره آنها، فضایی آکنده از موسیقی و شادی را برای کودک فراهم آورده است که به بار معنایی کلام نیز افزوده و موجب تأثیر بیشتر آن بر کودک میشود.
در برخی از اشعار وی عناصر طبیعی همچون »رودخانه، دریا، باد و خورشید« مورد خطاب قرار میگیرد و شاعر به شکل هنرمندانه-ای، مفاهیم آموزشی ـ اخلاقی را به گونهای غیرمستقیم و تأثیرگذار در قالب شعر به کودک منتقل میکند. همچنین برخی اشعار را در قالب داستان، حکایت و نمایشنامه آورده است که در آن از تکنیـکهـای روایـی بـین دو حیـوان یـا عناصـر طبیعـت و صـنعت جانبخشی به اشیاء استفاده کرده است و در پایان تمام حکایتها، پیام اخلاقی و تربیتی آن را آورده است. هدف شـاعر از بیـان ایـن داستانهای تخیلی و غیرواقعی، این است که کودک را به نکتهای اخلاقی ـ تربیتی آگاه کند و تأثیر بیشتری در تکـوین شخصـیت وی ایجاد کند.
برای مثال در حکایتالرّیح» و الشّمس« که در زیر میآید؛ دیالوگ و گفتوگویی بین دو شخصیت از عناصر طبیعی است :
الرّیح :باد:
أنتِختالینَتَ فی عَرشِ السماء تو در آسمان فخر فروشی میکنی
خَفِّفی یا شَمسُ هذِی الکِبریاء ای خورشید این غرورت را کم کن
إنﱠنَی الرِّیحُ ... و مَن یَجهَلُنی من بادم.... کیست که مرا نشناسد
أنا أقوی مِنکَ یا أُمﱠ الضِّیاء ای خورشید من از تو قویترم
الشﱠمس: خورشید:
أنتَ أقوی؟ کَیفَ یا أُختاه؟ تو قویتری؟ چگونه خواهر؟
(همان: .(629
