بخشی از مقاله
چکیده
از دیدگاه اسلام رفتارهای افراد تحت تأثیر باورها واخلاق مدیران و کارگزاران شکل میگیرد، برای اصلاح رفتارهای اجتماعی افراد در ابتدا باید نگرشها و باورهای دینی، در مدیران تقویت گردد. در اسلام مناصب حکومتی امانتهای الهیاند؛ بنابراین، در انتخاب و واگذاری امورمهم و حساس جامعه، باید صلاحیت و شایستگی اشخاص برای تصدی مشاغل، رعایت گردد. یکی از عوامل مؤثر بر سلامت اخلاقی جامعه، سبک زندگی مدیران و رهبران جامعه است.
به همین دلیل اسلام بر سادهزیستی و پرهیز از استبداد و خودرایی و التزام مسئولین به هنجارها و نیز پرهیز از افراط و تفریط در دوستی ها و دشمنی ها در مسئولان تأکید میورزد. در اسلام پس از انتخاب افراد صالح و متعهد به منظور پیشگیری از سوء تدبیر و اعمال حاکمین ، از سازوکارهای نظارتی بر عملکرد مدیران به وسیله مدیران بالاتر و نیز نظارت همگانی افراد، احزاب و گروهها بر عملکرد سازمان ها، به صورت فریضه امر به معروف و نهی از منکر و توسعه فرهنگ نقد و انتقاد، توصیه می گردد.
مقدمه
یکی از عوامل مهم بسیاری از تحولات اجتماعی و سبک زندگی و خلق و خوی افراد اجتماع، سیره بزرگان و افراد برجستهاند که با رهبریهای خود دگرگونیهای اجتماعی را ایجاد یا تسریع و هدایت میکنند. در اسلام مناصب حکومتی امانتهای الهیاند؛ بنابراین، در انتخاب و واگذاری این امور به اشخاص باید صلاحیت و شایستگی آنها برای تصدی مشاغل، رعایت گردد. یکی از عوامل مؤثر بر اصلاح رفتار افراد جامعه، روش زندگی مدیران و رهبران جامعه است. به همین دلیل اسلام بر شیوه زندگی مسئولان و بستگان آنها تأکید میورزد.
با توجه به نقش محوری مردم در سلامت نظام اجتماع باید زمینههای مشارکت آنان درزمینه های مختلف سیاستگذاری و اداره امور جامعه فراهم آید. از اینرو، اسلام سلامت و فساد سازمان و جامعه را به سلامت و فساد دو گروه یعنی فرهیختگان و کارگزاران آن پیوند زده است؛ چنانکه رسول گرامی - ص - میفرمایند: دو گروهاند که اگر صالح باشند، امت صالح میماند و اگر فاسد باشند امت فاسد میشود. پرسیدند ای رسول خدا آنان چه کسانی هستند؟
در پاسخ فرمودند: عالمان ]فرهیختگان[ و امرا ]کارگزاران کشوری و لشکری - .[ شیخ صدوق،بی تا - . سلامت اخلاقی جامعه معلول عوامل متعددی است که برخی ریشه در ارزشها و باورهای مدیران حاکم دارد که اگر اصلاح و تقویت شود بسیاری از معضلات و ناهنجاریهای اخلاقی از بین خواهد رفت. در این مقوله از بین عوامل مختلف، به نقش حاکمان و سیاست گذاران در سلامت اخلاقی جامعه با توجه به سیره علوی به عنوان بزرگترین اسوه حاکمیتی پرداخته شده است. عملکردهایی که به شدت تأثیر ژرفی بر رفتار بیشتر افراد خواهد داشت که به بعضی از آن ها اشاره می شود:
-1ترک امر به معروف و نهی از منکر
از عواملی که موجب آسیب های اخلاقی در جامعه می شود و سلامت آن را به مخاطره می اندازد، »ترک امر به معروف و نهی از منکر« ترک نظارت اجتماعی از سوی مسئولین حکومت و شهروندان در همه محیط های انسانی است; اسلام همه افراد جامعه را در برابر همدیگر مسئول می داند. قرآن مجید در مواردی بعد از آن که فرد را به تهذیب نفس و اصلاح خویشتن دعوت می کند او را در برابر دیگران مسئول دانسته و دستور می دهد به اصلاح دیگران بپردازد در سوره عصر فرمود: »قسم به عصر که انسانها همه در خسران و زیانند مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند و یکدیگر را به حق سفارش کرده و به شکیبایی و استقامت توصیه نموده اند.«
در این سوره ذات الهی چهار وظیفه معین کرده، دو وظیفه جنبه فردی دارد و دو وظیفه جنبه اجتماعی، ایمان و عمل صالح وظیفه فردی است که انسان با این دو خود را اصلاح می کند، لکن وظیفه دارد بعد از اصلاح خود با دعوت مردم به حق و حقیقت و صبر و استقامت آنها را هم اصلاح کند. در آیه 6 سوره تحریم می فرماید: »ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ ها است، نگهدارید.«
در این آیه انسان را مکلف می کند به حفظ خانواده و بستگان چون آنان نزدیک ترین فرد به انسانند و بدیهی است انسان با توجه به علاقه ای که به سعادت آنها دارد باید در راه تعلیم و تربیت و هدایت آنان بکوشد.پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله می فرماید: »آگاه باشید همه شما نگهبانید و همه در برابر کسانی که مأمور نگهبانی آن ها هستید مسئولید امیر و فرمانروا، نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است. مرد نگهبان خانواده خویش است و در مقابل آن ها مسئول است. زن نگهبان خانواده، شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول می باشد. آگاه باشید که همه شما نگهبانید و همه شما در برابر کسانی که مأمور نگهبانی آنان هستید مسئولید.« - مجموعهورّام، . - 605
در ادبیات دینی و در کلام امیرالمؤمنین - ع - این دو فرآیند اجتماعی- دینی امر به معروف و نهی از منکر شناخته و معرفی می شود و اگر این دو در ساختار اجتماعی، از جایگاه خود برخوردار نباشد پیامدهای ناگواری به دنبال خواهد داشت. به همین جهت علی - ع - اعلان خطر می نمایند و تذکر می دهند: »مفاسد آشکار شده، نه انکار کننده و تغییر دهنده ای پیدا می شود و نه بازدارنده ای به چشم می خورد، آیا با این وضع می خواهید در دار قدس خدا و جوار رحمتش قرار گیرید و عزیزترین اولیائش باشید؟
هیهات! خدای را درباره بهشت جاویدانش نمی توان فریفت و هیچ کس قادر به جلب رضایتش نیست مگر با اطاعت از او. خداوند آمرین به معروف را که خود ترک کننده معروفند و نیز نهی کنندگان منکر را که خود مرتکب آن می شوند لعنت می کند.« - نهج البلاغه، خطبه . - 129 ویژگی یک جامعه پویا آن است که در سلسله مراتب طولی باورها و عقاید تا هنجارها و عمل، رویه یکسانی مشاهده گردد; عمل ها منطبق با اجزای نظام فرهنگی و نظام فرهنگی پاسخ گوی نیازهای جامعه باشد. این هم گونی باعث می گردد که در »ذهن« اعضای جامعه ایستارهای ارزشی، تحقق عینی به خود ببیند و در مقام عمل التزام بدان ها مشاهده گردد.
حال اگر جامعه ای دستخوش عدم تعادل شد بین این دو لایه و این دو سطح ناهمگونی و تعارض پدیدار می شود« .باورها« در مسیری ره می پیماید و »عمل« در سویی دیگر این فرایند را چه زیبا مولی به تصویر می کشاند: »ای مؤمنان! هر کس ظلم و ستمی را مشاهده کند و یا کار زشتی که مردم را به سوی آن می خوانند; اگر تنها به قلبش آن را انکار کند سلامت را اختیار کرده است و گناهی بر او نیست و آن کس که با زبان و بیان آن را مردود شمارد، مقامش برتر از گروه نخست است و آن کس که با شمشیر برای بزرگداشت نام خدا و سرنگونی ظالمان به مبارزه برخیزد او به راه هدایت راه یافته و بر جاده حقیقی گام گذارده و نور یقین در قلبش تابیده است.«
- نهج البلاغه، حکمت، - 373 در این کلام به هر دو مکانیزم نظارت اجتماعی غیر رسمی و کنترل اجتماعی رسمی اشارت رفته است و پایان کلام ایشان بیان گر این واقعیت است که این نظارت ضامن سلامت، سعادت و تعادل جامعه و اعضای آن خواهد شد. اجرای امر به معروف و نهی از منکر، فرهنگ دینی را در جامعه تقویت می کند و اخلاقیات را توسعه بخشیده و موجب کاهش مفاسد اخلاقی می شود.
-2 تسامح مسئولین در انجام تکالیف
روح منفعت طلبی و زیاده خواهی هر انسانی به دنبال آن است که بایدها و نبایدها را بر اساس تمایلات خود تفسیر کند. این ویژگی در بدو امر، خصوصیت طبیعی قلمداد می شود، اما وقتی با سایر موارد به صورت نظام وار در نظر گرفته می شود، به دلیل آسیب و یا آسیب هایی که به سایر بخش ها وارد می کند، نیازمند کنترل و جهت دهی است. به همین سبب علی - ع - متذکر می شوند که در انجام الزامات و هنجارهای دینی نباید به خود آزادی داد و در انجام تکالیف و فرایض با سستی و تساهل و یا نادیده گرفتن و تسامح برخورد نمود، بلکه می بایست آن چه از ناحیه دین به عنوان باورها، ارزش ها و هنجارها و مناسک دینی آمده است به تمامه صورت پذیرد، در غیر این صورت تسامح و تساهل در این تکالیف موجب آسیب به سایر بخش ها می گردد.
مواردی که امکان چشم پوشی و آسان گیری وجود داشته، توسط خود دین پیش بینی شده و به همین علت، دین »سمحه و سهله« می شود، اما این ویژگی نباید بهانه ای شود برای آن که مؤمنان به »حداقل ها« در ظرف ذهن و عین رضایت دهند . چنان که رضایت به حداقل ها موجب چشم پوشی از تکالیف دینی و در نتیجه »عصیان« خدا می گردد. - حسامی،» . - 1386به خود بیش از حد آزادی مدهید که این شما را به ستمگری می کشاند، و آن قدر هم مداهنه و سستی نورزید که سستی شما را به معصیت می کشاند. ای بندگان خدا! آن کس که نسبت به خود از همه چیز خیرخواه تر است در برابر خداوند از همه مطیع تر خواهد بود، و آن کس که خویشتن را بیشتر می فریبد، گناه کارترین مردم در برابر خداست.» - نهج البلاغه، خطبه . - 192
یکی از نقاط ضعف مسئولین حکومتی، کمکاری و تسامح در انجام امور اولیه و اساسی در حوزه وظایف تعیین شده است. امام علی - ع - کوتاهی زمامداران در انجام مسؤولیت و پرداختن به کارهای غیر ضروری و غیرمرتبط با مسؤولیت را یکی دیگر از عوامل آسیب پذیری نظام و حکومت و سبب ناامن شدن مرزها، سلب امنیت از شهرها، ناراضی شدن رهبر از کارگزاران و نشانه بیکفایتی معرفی میکند.حضرت در نامهای به کمیل بن زیاد نخعی، والی هیت، اقدام او را در حمله به قرقیسا و نسنجیده رها ساختن حوزه مأموریتش، نکوهش میکند و میفرماید: ای کمیل! اقدام تو به جنگ با مردم قرقیسا در مقابل رها کردن پاسداری از مرزهایی که تو را بر آن گمارده بودیم و کسی در آنجا نیست تا آن را حفظ کند، و سپاه دشمن را دور سازد، اندیشهای است باطل .«...
