مقاله روشهای تربیتی از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه

بخشی از مقاله

چکیده

تربیت، نقش مؤثری در زندگی انسان دارد. بسیاری از معضلات اجتماعی، فرهنگی، اعتقادی، اخلاقی و روحی جامعه، ناشی از تربیت ناصحیح است. آشنایی با روشهای صحیح تربیت و به کارگیری آنها توسط والدین، معلمان، مربیان و همه کارشناسان تربیتی، باعث به وجود آمدن جامعهای سالم، پویا و پیشرفته میگردد. نیاز همه جانبه جامعه بشری به تربیت از یک سو و نبود راهکارهای منسجم، دقیق و کارآمد تربیتی از سوی دیگر، ضرورت پژوهشی جامع در این راستا است. در بین حوزهها و مکاتب مختلف، اسلام، بهترین و کاملترین روشهای تربیتی را ارائه داده است. نهج البلاغه به عنوان جزیی از معارف دین، دربردانده شیوههای تربیتی کاملی است. این پژوهش با هدف دستیابی به روشهای تربیتی از منظر دین، به بررسی کلمات امیر المؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه پرداخته و پس از شناسایی شش روش مهم و تاثیرگذار در تربیت، به تبیین آنها همّت گماشته است. گرچه تاکنون در این رابطه پژوهشهایی انجام گرفته، اما نوآوری این پژوهش، ارائه ساختاری جامع و کامل از روشها و بیان همه نمونهها از نهجالبلاغه است. این تحقیق، در دو بخشِ مفهوم شناسی تربیت و روشهای تربیتی در نهج البلاغه تنظیم شده است.

کلید واژه: محبت، عفو، تکریم، ارائه الگو، تربیت دینی.

مقدمه

سلامتی هر فرد و جامعه در گرو تربیت صحیح است. همه حرکات اجتماعی، فرهنگی، اعتقادی، اخلاقی و روحی افراد، متأثر از نحوه تربیت آنهاست. تربیت، در نگرش و دیدگاه انسانها نسبت به موضوعات مختلف، مؤثر است. تربیت سالم، موجب شکوفایی استعدادها و ارزشهای والای انسانی گردیده و انسان را در رشد و ارتقای جسم و روح یاری میرساند، اما اگر تربیت با روشهای صحیح اجرا نشود، نه تنها موجب صلاح نخواهد شد، بلکه نتیجهای فاسد و مخرّب بر جای خواهد گذاشت.دین اسلام به عنوان کاملترین دین الهی، دقیقترین دستورات تربیتی را برای بشر بیان کرده است. بررسی و تحلیل کلمات امیرالمؤمنین علیهالسلام در نهج البلاغه حکایتگر روشهایتربیتی مهمّی است. این تحقیق با هدف رسیدن به روشهای تربیتی اسلام، با بررسی کتاب شریف نهج البلاغه توانسته شش روش تربیتی را استخراج و ارائه کند.فایده این تحقیق، جمعآوری، دستهبندی و همچنین تبیین روشهای تربیتی از منظر امام علی علیهالسلام در نهج البلاغه است. پژوهشهایی مختصر در این زمینه انجام شده است، اما دو امتیاز این پژوهش، ارائهی ساختاری جامع و کامل از روشها و بیان همه نمونهها از نهج البلاغه است. تحقیق حاضر، در دو بخش تنظیم شده است: الف - مفهوم شناسی تربیت، اهمّیت و لزوم آن. ب - روشهای تربیتی در نهج البلاغه.

الف. مفهومشناسی تربیت و اهمّیت و لزوم آن

آشنایی با مفهوم، اهمیّت و جایگاه تربیت، همچنین شناخت ابعاد و گونههای مختلف آن، میتواند به والدین، معلمان و کارشناسان تربیتی در دستیابی آسان به راهکارهای صحیح و موفق تربیتی، موثر باشد. بنابراین، در این بخش، پس از مفهومشناسی دو واژه تربیت و روش، اهمیّت، وجوب و ابعاد مختلف تربیت در اسلام، بیان میگردد.

-1  مفهومشناسی تربیت

واژه تربیت در لغت، مصدر باب تفعیل از ریشهرَبَبَ«»رَبَوَیا«» به معنای رشد، نمو، زیاد شدن و افزایش یافتن و اصلاح چیزی آمده است. ابن منظور در لسان العرب میگوید: تربیت از ربو، به معنای زیادتی، رشد، نمو و نگهداری میباشد.2 راغب اصفهانی تربیت را، تغییر تدریجی امری، به گونهای که آن چیز به حد تمام برسد، می داند.3 صاحب کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم با تجزیه و تحلیل آرای اهل لغت به این نتیجه رسیده است که اکثر اهل لغت، واژه تربیت را از ریشهرَبَبَ«» رَبَوَیا«» می دانند. وی می گوید: تربیت از ریشهرَبَبَربﱠ - - عبارت است از: »سوق دادن شیء مورد تربیت به سوی کمال مطلوب و رفع نقایص و کاستیهای آن. ابتدا با تخلیه، یعنی رفع ناخالصیها و زدودن موانع و پاک کردن همهی آن چه که مانع کمال است و سپس تحلیه، به معنای گنجاندن هر آن چه که به استکمال متربی کمک می کند. تربیت از مادهرَبَوَ«» به معنای رشد تدریجی و تغییر کمی و کیفی متربی است. به نظر او فرایند تربیت در ابعاد مختلف اعتقادی، اخلاقی، آداب فردی و اجتماعی، علوم رایج، و امثال آن کاربرد دارد.

هم چنین انسان، حیوان یا حتی گیاهان، هرکدام به اقتضای خود می تواند، تحت تربیت و پرورش قرار گیرد.4دهخدا نیز تربیت را به معنای پرورانیدن، پروردن و آموختن بیان داشته است.5شهید مطهری در تعریف تربیت اینگونه بیان میدارد: تربیت عبارت است از پرورش دادن، یعنی استعدادهای درونی را کهبالقوّه در یک شیء موجود است بهفعلیّت درآوردن و پروردن.6بنابراین، تربیت شامل ایجاد یا فعلیت بخشیدن هر نوع کمالی در انسان میشود که مطلوبیت و ارزش داشته باشد. این کمال گاهی جنبه شناختی دارد که به دانش، شناخت و آگاهی انسان مربوط میشود. گاهی نیز جنبه کنشی یا حرکتی دارد که به رفتار و اعمال عینی انسان که اغلب دارای مظاهر جسمانی هستند مربوط میگردد و گاهی هم جنبه گرایشی یا عاطفی دارد که با نگرش، اعتقاد، ایمان و علایق، احساسات انسان مرتبط است.

-2 مفهومشناسی روش

روش و شیوه، به معنای طریقه، اسلوب، سبک، گونه و منوال است.7 مراد از روشهای تربیتی، شیوهها و رفتارهایی است کهمربّی جهت تحقق بخشیدن به اهداف تربیتی به کار میبندد. در حقیقت، روشهای تربیتی، مظهر و نمود بارز کار تربیت هستند و بخش اعظم موفقیت مربی و یک نظام تربیتی، در گرو شیوههایی است که او برای رسیدن به اهداف تربیتی اتخاذ کرده و به کار میبندد. به همین جهت گزافه نیست اگر بگوییم که خطیرترین و دشوارترین مرحله از فرآیند تربیت، تعیین و تشخیص روش تربیتی و استفاده و به کارگیری صحیح و مؤثر آن است.والدین که مربّی فرزندان خود هستند، در صورتی قادر به تشخیص صحیح شیوههای تربیتی خواهند بود که از ویژگیهای عمومی و اختصاصی متربّیان و نیز اهداف و اصولی که باید مراعات نمود، آگاهی کامل داشته باشند. اهداف و اصول تربیتیای که از قرآن و روایات معصومان علیهمالسلام با تأثیر پذیری از اهداف تربیت دینی استخراج میشوند.

-3اهمّیت تربیت در اسلام

خداوند متعال، هستی را برای به کمال رسیدن، رشد اخلاقی و معنویت انسان آفریده است و از این رو در آیات و روایات، یکی از اهداف فرستادن و تبلیغ پیامبران تربیت و تزکیه انسان معرفی شده است. خداوند در قرآن کریم میفرماید:هُوَ» الﱠذبَعَثَینَفِالْأُمﱢرَسُولاًییی مِنْهُمْتْلُوای عَلَهِمْی مُهُمُ الْکِتابَِهِآی وَزَکﱢهِمْالْحِکْمَهَییوَی وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفضَلالٍی مُبنٍ؛ی8 او کسی است که از میان مردم درس نخوانده، رسولی را فرستاد تا آیاتش را بر آنان بخواند و آنان را تزکیه نماید و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد اگر چه قبل از آن در گمراهی آشکاری بودند.«این هدف تزکیه که همان تربیت است، چهار بار در قرآن تکرار شده است9که نشان از اهمّیت بسیار آن داشته و بر این نکته دلالت دارد که خلقت و آفرینش انسان برای آراسته شدن او به صفات زیبا و دوری از ویژگیهای زشت و ناپسند صورت گرفته است.

واژه تزکیه از ریشه »زکو« به معنای رشد، افزایش و پاکیزگی از آلودگیها و زشتیهاست10و این همان معنای تربیت است.11تربیت از ابتداییترین و اساسیترین نیازهای زندگی بشر است. نه تنها تربیت لازمه جداییناپذیر زندگی است، بلکه انسان در پرتو تربیت صحیح میتواند موجودی هدفمند و اندیشه ورز بوده به اهداف و آرمانهای خود دست پیدا کرده و قله رفیع سعادت را فتح کند. انسان مسلمان برای پیمودن راه سعادت و بندگی نیازمند الگوهای مطمئن در عرصه عمل است. تنها معصومان علیهمالسلام هستند که از گوهر عصمت و مصونیت برخوردار و از خطا و اشتباه به دورند. آنان بهترین و مطمئنترین الگوهای تربیتیاند و ارائه دیدگاههایشان ضرورتی انکارناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت است.

امیرالمؤمنین علیهالسلام درباره سفارش به تربیت فرزندان و شتاب در آن فرمودنبَاد:َرْتُبِوَصِیﱠتِی»إِلَیْکَأَوْرَدْتُخِصَالًامِنْهَاقَبْلیَأَعْجَلَنْ أَجَلِیبِیدُونأُفْضَنْإِیَلَیْکَبِمَافِینَفْسِیأَوْأُنْقَصَأَنْفِیرَأْیِیکَمَانُقِصْتُفِیجِسْمِی؛12 پسرم! هنگامی که دیدم سالیانی از من گذشت و توانایی رو به کاستی رفت، به نوشتنوصیّت برای تو شتاب کردم و ارزشهای اخلاقی را برای تو بر شمردم، پیش از آن که أجلم فرا رسد ورازهای درونم را به تو منتقل نکرده باشم و در نظرم کاهشی پدید آید چنانکه در جسمم پدید آمد.«همچنین آن حضرت تأکید دارند که قبل از اینکه فرزند به خطا برود و دچار اشتباه و در نتیجه هلاکت و نابودی شود، باید در تربیت و پرورش او کوشید تا فرصت از دست نرود.

ایشان میفرماینبَادَرْتُ:بِوَصِیﱠتِی»إِلَیْکَأَوْرَدْتُخِصَالًامِنْهَاقَبْلأیَسْبِقَنِی...إِلَیْکَبَعْضُغَلَبَاتِالْهَوَیوَفِتَنِالدﱡنْیفَتَکُونَاکَالصﱠعْبِالنﱠفُورإِوَنﱠمَاقَلْبُالْحَدَثِکَالْأَرْخَالِیَهِضِأُلْقِیَمَافِیهَامِنْشَیْقَبِلَتْهُفَبَادَرْتُکءٍبِالْأَ دَبِقَبْلأَیَقْسُنْقَلْبُکَوَیَشْتَغِلَوَ لُبﱡکَ؛13 پسرم! من به نوشتنوصیّت برای تو شتاب کردم و ارزشهای اخلاقی را برای تو بر شمردم... پیش از آنکه خواهشها و دگرگونیهای دنیابه تو هجوم آورند و پذیرش و اطاعت مشکل گردد، زیرا قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود و عقل تو به چیز دیگری مشغول گردد.«این وظیفه و مسؤولیت، آن قدر مهمّ و سنگین است که در صورت اهمال و کمکاری، والدین عاقّ فرزندان میشوند. یعنی همانگونه که فرزندان به دلیل نافرمانی و ناسپاسی نسبت به پدر و مادر، عاقّ آنان میشوند، پدران و مادران نیز با کوتاهی نسبت به وظایف و مسؤولیتهایخود، عاقّ فرزندان میگردند. پیامبر گرامی اسلام در این بارهمیفرمایند:یلْزَمُالْوَالِدَین»مالْعُقُوقِنَلِوَلَدِهِمَایلْزَمُمَاالْوَلَدَلَهُمَاعُقُوقِهِمَا؛مِنْ14 همان طور که فرزند،عاقّ پدر و مادر میشود، پدر و مادر نیزعاقّ فرزندان میگردند.«

-4 وجوب تربیت

تربیت فرزندان بنابر آیات و روایات فراوان، امری واجب و لازم است که بر دوش والدین نهاده شده است. خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم میفرمایند: »یأَاهَایالﱠذنَآمیأَنُوانْفُسَکُمْقواوأَهْلکُمْیوَقُودُهَاناراًالنﱠاسُالْحِجارَهُ؛وَ15 ای کسانی که ایمان آوردهاید! خود و خانواده خود را از آتش جهنمی که هیزمش مردم و سنگ است نجات دهید.« این آیه شریفه به مؤمنان دستور میدهد که فرزندان خویش را از آتش جهنم و آنچه که باعث دوری از خداوند میشود محافظت نمایند و انجام این دستور الهی، زمانی برآورده میشود که فرزندان به صورت صحیح و درست تربیت شوند تا زمینه انجام واجبات و ترک محرمات را داشته باشد.16