مقاله شیرین زنی از تبار خدایان

بخشی از مقاله

چکیده

شیرین در کتب تاریخی و شاهنامه زنی مقتدر و صاحب نفوذ است، او به عنوان همسر خسروپرویز در امورسیاسی و دینی تاثیر گذار بود. مریم و شیرین دو همسر خسروپرویز با حمایت های خود از دو فرقه مسیحی یعقوبی و نسطوری زمینه شورش های داخل کشور را فراهم کردند. حمایت خسرو از مردان شاه فرزند شیرین نشانگر نفوذ شیرین در امر سیاست است؛ اما شیرین روایت نظامی تجسمی از یک زنی اثیری و آسمانی، زیبا و دستنیافتنی و فراتر از انسانهای عادی است.

او خدای عشق و زیبای است. نظامی با خلق چنین شیرینی در پی بازآفرینی روایتی فراموش شده از ایزدبانوی آب ها آناهیتا است. وی با طرح شخصیت آناهیتا در قالب شیرین تاریخی زنی با شاخصهای ایزدی آفرید که ذهن خوانندگان مثنوی خسرووشیرین را قرنها مجذوب خود کرده است. این جستار با بهره گیری از نقد برون اسطوره ای به بررسی و تحلیل شخصیت شیرین ازلی و اسطوره ای میپردازد.

.1 مقدمه

روایت عشق خسروو شیرین بصورت رمانهایی عامیانه پیش از سقوط دولت ساسانی وجود داشت. بخشهایی از آن رمانها در بعضی از متون عربی و فارسی خوداینامگ وارد شد. این روایت ها به کتب دوره اسلامی نیز راه یافت، ثعالبی و فردوسی این داستان را با دیدی تاریخی و اجتماعی شرح دادهاند؛ اما نظامی نگاهی عاشقانه و شخصی ارائه داده است. فردوسی و نظامی هریک به شیوه ای متفاوت به آن پرداخته اند.

داستان خسرووشیرین در روایت فردوسی جزیی از داستان پادشاهی خسروپرویز است؛ بعد اجتماعی و سیاسی زندگی خسرو در روایت فردوسی بیشتر نمایان است؛ اما داستان نظامی سراسر عشق، شور و احساس جوانی است. او تنها به بعضی از مسایل سیاسی - اجتماعی در حاشیه پرداخته است. از حوادث و جنگهای داخلی و خارجی زمان خسرو دوم در روایت نظامی خبری نیست.

خسروو شیرین نظامی در 6000 بیت به سال 576 سروده شد. شخصیت اصلی در این مثنوی شیرین و شخصیتهای دیگر مانند مهین بانو، شاپور و خسروپرویز شخصیتهایی در ارتباط با شیرین هستند؛ این زن در روایت خسروو شیرین دارای شخصیتی آرمانی و کمال گراست؛ زنی که شاپور به وصف آن پرداخته، یا تصویر زنی که در چشمهسار به آب تنی میپردازد با کسی که در کاخ بیستون در انتظار به ثمر نشستن عشقی فراموششده است؛ تفاوت دارد. زن درون کاخ بیستون بهره مند از نعمت زیبایی و دانایی، صبور درراه عشق، غمگین و دردمند است که البته در نهایت با بردباری و نکتهسنجی کامیاب می گردد. شیرین در طول روایت نظامی دارای شخصیتی متغیر است و نظامی برپایه سه الگو که در ذهن پرورانده شخصیت شیرین را ترسیم کرده است.

1.    ترسیم تصویر شیرین در نقش آناهیتا در ابتدای داستان

2.    ترسیم تصویر شیرین در نقش همسر خسروپرویز

3.    ترسیم تصویر شیرین در نقش آفاق همسر نظامی

2.    پیشینه تحقیق:

مقالات چندی از پژوهشگران مختلف در این زمینه به چاپ رسیده از جمله: »خسرو وشیرین در دو روایت« نویسنده با مقایسه این دو روایت در پی چگونگی دیگرگونی و سازکار تفاوت ها و همانندیهای آنان است تا به شیوه ترکیب مفاهیم و طرز تغییر آن ها و تاثیرشان بریکدیگر می پردازد - مزدا پور، کتایون، - 409- 430: 1371؛ »خاتون حصاری، بررسی جایگاه اجتماعی و حقوق زنان، در مثنوی لیلی و مجنون و خسروو شیرین« نظامی در این دو مثنوی جایگاه متفاوت زنان را به تصویر کشیده است، یکی دربند و اسیر سنت های خانوادگی و قبیله ای عرب و آن دیگری پرورش یافته جامعه آزاد ایران و ارمنستان و البته هریک اصالت و نجابت خود را به گونه ای به نمایش می گذارند.

»مقایسه روایی و ساختاری خسرو وشیرین نظامی با شیرین و خسرو امیر خسرو دهلوی« این مقاله به بیان تفاوت های روایی مثنوی خسرو وشیرین نظامی و دهلوی و تاثیر پذیری نظامی از منابعی چون شاهنامه، تاریخ الامم و الملوک، المحاسن و الاضداد، غرر اخبارملوک الفرس پرداخته است و تفاوت های این دو مثنوی را بیشتر جنبه سلیقه ای و ذوقی می داند، از دیدگاه نویسنده مثنوی دهلوی حاصل تاثیر پذیری مستقیم امیر خسرو از اثر نظامی است - اسماعیلی، عصمت، - 38-47 :1377؛ »الگوی پوشش در داستان خسرو و شیرین نظامی« این مقاله به بررسی انواع پوشش در داستان خسرو و شیرین و مطابقت آن با الگوی پوشش در زمان ساسانی و سلجوقی می پردازد تا به تصویری کلی از پوشش در سخن نظامی دست یابد.

بررسی تحلیل شاه زن در نگاه نظامی« در این نوشتار به تحلیل و بررسی پادشاهی زنان در اشعار، بیان زمینه فکری و تاریخی این امر و بیان هدف اصلی نظامی از ساخت و پرداخت روایت توجه شده است - کرمی، محمد حسین، - 133- 160 :1389؛ »شخصیت شیرین در منظومه خسرو وشیرین نظامی« در این مقاله شخصیت شیرین از سه زاویه مورد نقد و تحلیل قرار داده است که شامل شخصیت آفاق همسر نظامی، شخصیت حکیمانه نظامی و پیش نمونه طبقاتی است - پناهی، نعمت، - 33-55 :1384؛ »مریم و شیرین در شعر فردوسی و نظامی« به بررسی شخصیت شیرین از نگاه فردوسی و نظامی پرداخته و این شخصیت را از زاویه تاریخ مورد نقد و بررسی قرار داده است.

- موید، حشمت،. - 526- 539 :1370 هریک از این مقالات و کتابها از زاویه ای خاص به شخصیت و هویت شیرین پرداختهاند. در این جستار با تحلیل و بررسی شخصیت شیرین و بر مبنای تصاویر ایزدبانوان ایرانی و با بهره گیری از شیوه مقایسه واژگان مرتبط به اثبات ارتباط شیرین در مقام تجلی ایزدبانویی آریایی در میان مردمان فلات ایران پرداخته است؛ شیرین طرحی از ایزد بانوی عشق و زیبایی ایران باستان است؛ بنابراین شناخت مختصری از تاریخ ارمنستان و ایزدبانوان ایران کهن ضروری است.

.3 تاریخ ارمنستان:

ارمنستان کشوری در قفقاز جنوبی به پایتختی ایروان است. نام بومی این کشور در زبان ارمنی هایک در سدههای میانه با افزودن پسوند فارسی ستان - به معنای سرزمین - به هایستان تغییر یافت. این نام به طور سنتی از نام هایک، بنیانگذار ملت ارمنی گرفته شده است. هرودت تاریخنگار یونانی ارمنیان را مستعمره نشینان فریگیانی در سرزمین اوراتو میداند؛ به اعتقاد دیاکونوف، کارشناس تاریخ و لغت خاور باستانی، طوایف ارمن فریگیان با مرور ایام، زبان هندواروپایی خود را بر اورارتویی ها تحمیل کردند و اختلاط این دو ملت منجر به تشکیل سرزمین ارمنستان شد.

این ناحیه در کتیبه اورارتویی ساردوری دوم - اواسط س ده هشتم ق م - نام آرمه یا - آرمینی - به خود گرفته و طی صد سال بعد، در نتیجه ضعف قدرت مرکزی اورارتو مردم آرمه محققاً رهبری اغلب قبایل کوچکتر سرزمین کوهستانی جنوب غربی ارمنستان را به دست گرفتند و در سمت شمال، بقایای اهالی هایاسا اتحادیهای قبیلهای تشکیل دادند که نام آن به اشکال هایک و هایستان درآمد - ر.ک. سلیمان زاده، 1387، شماره:. - 44 پادشاهی آشور که تا به آن هنگام همواره همسایهای بیمناک برای ارمنستان از سوی نیمروز - جنوب - بود، در پایان سده هفتم از سوی نیروهای هم پیمان مادها و کلدانیها نابود شد؛ بر پایه نوشته موسی خورنی، مورخ ارمنی قرن پنجم میلادی، گویا یک شاهزاده ارمنی به نام پارویر در دستیابی به نینوا همکاری داشته و برای همین تلاش بود که از سوی پیروزمندان به پاداشی بزرگ - که پادشاهی ارمنستان بوده - دستیافت. پیروزمندان پس از آن، دو پادشاهی تازه و بزرگ را بنیاد نهادند.

مادها شاهنشاهی ماد را پدید آوردند؛ کلدانیها پادشاهی کلده را که سرزمین میانرودان، سوریه و فلسطین کنونی را دربر میگرفت. در این بخشبندی، ارمن ستان نزدیک به 31 سال 559 - 590 - پم - در شمار سرزمینهای ماد بود و گزنفون در نگا شته خود یادآور شده ا ست؛ که فرمانروای وقت ارمنیان با کورش بزرگ هخامن شی هم پیمان گردید. کورش دوم - بزرگ - ، رهبر و سرپر ست و فرمانروای پار سیان بود که در آغاز تیرهای از خراج گذاران - در زیر فرمان - مادها بودند، در سده ششم پیش از میلاد بر پادشاهی مادها دستیافت و پسازآنکه بر آسیای کوچک و میان رودان پیروز شد، پاد شاهی پار سیان یا هخامن شیان را برپا کرد؛ بنابراین در این دوره ارمن ستان یکی از ساتراپ های ایران بود با مرگ ا سکندر ارمن ستان به د ست سلوکیان افتاد و تق سیم به دو ارمن ستان بزرگ و کوچک با دو فرمانروای بومی گردید - ابراهیم پور،1391، شماره : . - 16

بعدها پارت ها به ارمنستان هجوم بردند و در پایان این نبرد پادشاه ارمنستان فرزند خود، تیگران را به گروگان به آنها سپرد. مهرداد دوم 87 – 124 - ق م - ، پادشاه پارتها، او را در راه کسب سلطنت ارمنستان بسیار یاری کرد. بلاش اول 75 – 51 - م - به همراه برادرش تیرداد و نیروهای نظامی پارت در 52 میلادی وارد ارمنستان شد و پس از مدتی موفق به گرفتن حکومت و راندن رومیان از ارمنستان گردید.

او برادرش تیرداد را به عنوان شاه ارمنستان بر تخت نشاند؛ اما رومیان از این وضعیت ناراضی بودند، این امر سبب جنگهایی بین روم، ارمنستان و دولت اشکانی گردید بلاش پیشنهاد صلح روم را پذیرفت و رومیان نیز حکومت تیرداد را در ارمنستان به رسمیت شناختند؛ با این شرط که ارمنستان هیچ گونه وابستگی به پارتها نداشته باشد؛ بهاینترتیب، تیرداد اولین پادشاه از سلسله اشکانی ارمنستان شد.

از همان ابتدای سلطنت تیرداد اول 88-63 - م - اصول کشورداری ارمنستان بر اساس سازمان اداری و سیاسی اشکانیان پایهگذاری شد. ازآنجاییکه پادشاهان ا رمنستان پارتی و ایرانی بودند، خیلی زود توانستند جایگاهی ویژه در میان ارمنیان پیدا کنند و احترام آن ها در نزد ارمنیان نه تنها کمتر از پادشاهان ارمنی نبود بلکه تیرداد اول با اقداماتی که در جهت آبادانی و شکوه ارمنستان انجام داد؛ توانست محبوبیتی خاص در میان ارمنیان پیدا کند.