بخشی از مقاله
چکیده :
معنای زندگی، حوزهی وسیعی از پژوهشها را دربرمیگیرد؛ بهطوری که نه تنها فیلسوفان و اندیشمندان دربارهی آن به بحث پرداختهاند، بلکه فیلمسازان مختلفی نیز دربارهی این حوزه، فیلمهای گوناگونی ساختهاند. فیلمهای متنوعی از گونههای متفاوت سینما، همان پرسشهایی را مطرح کردهاند که متفکران و اندیشمندان دربارهی معنای زندگی مطرح کردهاند. این فیلمها، چالشهایی فلسفی را در پیش روی مخاطب میگذارند که نه تنها نیازمند تفکر دربارهی معنای خود فیلم بوده بلکه مستلزم بررسی تفکرات فردی دربارهی معنای زندگی خود است. یکی از این فیلمها، فیلم »در باب خدایان و انسانها« محصول سال 2010 فرانسه به کارگردانی ژاویهبووُا است.
فیلم وظیفهی الهی بر دوش انسان و علاقهی زندگی انسانی را به چالش میکشد. از این رو در این پژوهش، این فیلم مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. چارچوب نظری این پژوهش، نظریات تدئوس متز در باب حضور خدا و روح در معنابخشی به زندگی و تحلیل وی از خدامحوری در معنای زندگی خواهد بود. بنابراین در این پژوهش، ابتدا بهطور اجمالی نظراتِی معنای زندگی بیان میگردد. سپس نظریهی تدئوس متز در باب خدا و معنای زندگی تببین خواهد شد. در ادامه نظریهی متز در فیلم »در باب خدایان و انسانها« مورد بررسی قرار میگیرد و در نهایت بایستی دید که ژاویهبووُا به عنوان کارگردان اثر، چگونه خدامحوری در معنای زندگی را در فیلمش گنجانده است؟
واژگان کلیدی: معنای زندگی، وظیفهی الهی، تدئوس متز، »در باب خدایان و انسانها«، ژاویهبووُا.
مقدمه:
یکی از سختترین پرسشها، پرسش دربارهی معنای زندگی است. پرسش دربارهی چیستی زندگی، ماهیت زندگی، آغاز و پایانش، از دیرباز ذهن آدمی را به خود مشغول کرده است. افراد در پی پافتن جوابی برای معنای زندگی هستند، از این رو صاحبنظران و اندیشمندان مختلفی نیز در اینباره به بحث و گفتگو پرداختهاند. یکی از مؤلفههای مهم معنای زندگی، کیفیت حضور معنویت و دین در زندگی است. حضور یا عدم حضور خدا در زندگی همواره، پرسشهای متعددی را در ذهن اندیشمندان به وجود آورده است. یکی از نظریهپردازانی که دربارهی کیفیت حضور خدا و معنویت در معنای زندگی تحلیلهایی دارد، تدئوس متز1 است.
سینما یکی از جلوهگاههای بصری نشان دادن معنای زندگی است. فیلمسازان مختلفی در فیلمهایشان معنای زندگی را به تصویر کشیدهاند. یکی از این کارگردانان ژاویه بووا 2، کارگردان سینمای فرانسه است که در سالهای گذشته با فیلم »در باب خدایان و انسانها3« این پدیده را نشان داده است. بنابراین هدف از این پژوهش، تعریف معنای زندگی و نظریات خدامحوری و روحمحوری بر اساس نظریات تدئوس متز است. سپس این نظریات در فیلم »در باب خدایان و انسانها« تحلیل میگردند.
الف - موضوع پژوهش: موضوع این پژوهش حضور خدا در معنای زندگی با نگاهی به نظریهی تدئوس متز در فیلم »در باب خدایان و انسانها« است. در این راه ابتدا معنای زندگی تعریف میگردد، سپس نظریات متز دربارهی معنای زندگی، خدامحوری و روحمحوری تبیین میگردند و در نهایت این نظریات در فیلم »در باب خدایان و انسانها« تحلیل میگردند.
ب - ضرورت پژوهش: این پژوهش از چند نظر ضروری به نظر میرسد: .1 معنای زندگی در حوزههای مختلف علمی به بحث گذاشته شده است اما در سینما پژوهشی درخور توجه دربارهی آن صورت نگرفته است. از این رو، پژوهش در این مورد ضروری به نظر میرسد. .2 این پژوهش باعث بهتر شناخته شدن و تحلیلهای دیگر دربارهی فیلم »در باب خدایان و انسانها« میگردد. این فیلم، به دلیل اینکه سالهای زیادی از ساختش نمیگذرد، میتواند محل تحلیلهای متعددی نزد پژوهشگران به حساب آید. .3این پژوهش، به مخاطب فیلم نیز در بهتر فهمیده شدن و درک عمیقتر از فیلم، یاریرسان خواهد بود.
ج - سؤالات پژوهش: سؤالات این پژوهش از این قرارند: .1 معنای زندگی چیست؟ .2 نظریههای معنای زندگی، کدامند؟ .3 معنای زندگی و حضور خدا از منظر تدئوس متز چگونه خواهد بود؟ .4 ژاویه بووا در فیلم »در باب خدایان و انسانها« چگونه به معنای زندگی نزدیک شده است؟
د - فرضیههای پژوهش: فرضیات این پژوهش عبارت است از: .1 معنای زندگی از پرسشهای بنیادین بشر بوده است. .2 به دلیل گستردگی بحث دربارهی معنای زندگی، نظریهپردازان متعددی به بحث پیرامون آن پرداختهاند. .3 یکی از نظریهپردازانی که به کیفیت معنای زندگی اهمیت داده است، تدئوس متز نام دارد. .4 سینما یکی از هنرهایی است که جلوههای مختلفی از کیفیات معنای زندگی در آن متجلی شده است.
ه - روش پژوهش: روش این پژوهش به صورت کتابخانهای و تحلیلی-تفسیری است که برمبنای نقد فلسفی شکل گرفته است.
پیشینهی پژوهش:
نگارندگان این پژوهش در یافتههای خود دربارهی معنای زندگی در سینما، پژوهشی درخورِ توجه نیافتند. به جهت تازگی بحث در سینما، تنها چند نقد و نوشتار دربارهی معنای زندگی در سینما موجود بود که به دلیل غیرعلمی بودن، مورد توجه قرار نگرفت. از این رو در زیر به چندین پژوهشی که دربارهی خدامحوری در سینما و همچنین پیوند معنای زندگی همراه با خدا به نگارش درآمده است، اشاره میگردد:
الف - آندره بازن1 در مقالهای تحت عنوان "سینما: سینما و الهیات" به بررسی پیگیری نشانههای الهیات مسیحی در آثار بعد از جنگ جهانی دوم سینمای جهان میپردازد. در بخشی از این مقاله وی به تمهای مذهبی میپردازد و عنوان میکند که "تاریخ تمهای مذهبی در سینما به قدر کافی نمایانگر وسوسههایی است که انسان باید در برخورد همزمان با مقتضیات هنر سینمایی و تجربهی حقیقتا مذهبی در برابر آنها مقاومت کند." - بازن، . - 195 : 1377 بازن در ادامه ضمن انتقاد از وضعیت موجود سینما در نشان دادن اسرار پاریس و نیویورک به نشان دادن راز و رمزهای قرون وسطی تأکید میکند: "از لحاظ اسرار و کشف شهود، سینما توانسته فقط اسرار پاریس و نیویورک را زنده کرده یا یادآور شود. ما هنوز منتظر برخورد با اسرار قرون وسطاییم." - همان، . - 196 بازن در تحلیل فیلم »سمفونی پاستورال - 1946 - 2« اثر ژان دلانوی 3 فرصت مییابد که سینما و ادبیات را بررسی تطبیقی کند و از این رهیافت تواناییهای این دو رسانهی هنری را در بیان عوالم مذهبی و رابطهی انسان و خدا ارزیابی میکند.
ب - محمد شکیبادل در مقالهای با نام "نگاهی به دغدغهی معنویتگرایی در سینمای غرب" به بررسی سیر شکلگیری دغدغههای دینی و معنویتگرایی در سینما میپردازد. وی ابتدا در این پژوهش، به معنویتگرایی در تاریخ سینما اشاره میکند و از سینمای کلاسیک تا سینمای امروز جهان مثالهای مختلفی را دربارهی معنویتگرایی و حضور خدا در فیلمها میزند. سپس به طور خاص به فیلمسازانی اشاره میکند که در محیطهای مذهبی رشد کردهاند: "فیلمسازانی مانند اینگمار برگمن4، لوئیس بونوئل5، فدریکو فلینی6، پیر پائولو پازولینی7، کارل تئودور درایر8، روبر برسون9 و روبرتو روسلینی10 از جمله کارگردانان مهمی هستند که به زمینهها و مضامین معنویتگرا توجه داشتهاند." - شکیبادل، :1393 . - 19 شکیبادل ضمن بررسی کارکردهای معنوی فیلمهای این فیلمسازان به این نتیجه میرسد که سینما در مقام یک رسانه میتواند با نگرشی اخلاقی و انسانی، مخاطب را در تجربهای معنوی شریک کند و وی را تعالی بدهد: "اثرگذارترین رویکرد سینما به معنویت آن است که با نگرش اخلاقی و انسانی به مضامین مذهبی و هویت انسانی، تجربهی مخاطب را در مواجهه با قالب فیلم به یک تجربهی معنوی و حس استعلایی بدل کند." - همان، . - 26 نتیجهای که شکیبادل گرفته است، هرچند به فراوانی در سینما وجود ندارد اما در برخی از آثار فیلمسازان مهم میتوان آن را یافت.
ج - تدئوس متز در مقالهای تحت عنوان "آیا هدف خداوند میتواند سرچشمهی معنای زندگی باشد؟" به واکاوی تفسیر دینی متعارف از آنچه میتواند زندگی را معنادار سازد، میپردازد. وی در این مقاله نظریهی هدف الهی یعنی بررسی زندگی آدمی در جهت هدفی که خدا تعیین کرده است را واکاوی میکند. در بخشهای بعدی نظریهی هدف الهی و تحلیل متز تببین خواهد شد اما آن چیزی که در مقالهی متز به چشم میخورد، مبری کردن خدا در برابر اتهاماتی است که در بعضی موارد در نظریهی هدف الهی دیده میشود. متز ابتدا تقابل میان هدف خدا و اخلاقی بودن خدا را بررسی میکند. سپس به بررسی این موارد میپردازد: غایت خدا در تقابل با قدرت مطلق او، هدف خدا در تقابل با ابدیت خدا و هدف خدا در تقابل با نظریهی خدامحورانه. وی ضمن اعلام پایان نظریهی هدف الهی، دو هدف از این بحث برای مدعیان نظریه هدف
