بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل مؤثر بر کاهش ضایعات بذر گندم در استان زنجان میباشد. جامعه آماری تحقیق را 60 کارشناس سازمان جهاد کشاورزی زنجان تشکیل دادند. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان 52 نفر بدست آمد. ابزار تحقیق پرسشنامه بود که روایی آن از طریق متخصصین دانشگاهی و کارشناسان جهاد کشاورزی مورد تائید قرار گرفت و برای سنجش پایایی آن از آلفای کرونباخ - 0/73-0/88 - استفاده گردید. نتایج نشان داد که استفاده از بذور اصلاحشده و مناسب با منطقه، رعایت تاریخ کاشت و کشت با ردیفکار از عوامل تأثیرگذار بر کاهش ضایعات مرحله کاشت گندم میباشد. همچنین فعالیتهای ترویجی، شرکت در کلاسهای آموزشی - ترویجی، شرکت در کارگاههای آموزشی و تماس با مروجان و کارشناسان کشاورزی دولتی بالاترین الویت را در کاهش ضایعات مرحله کاشت گندم داشتند.
مقدمه
گندم مهم ترین غله در جهان محسوب می شود، و دومین محصول عمده در کشورهای در حال توسعه می باشد. به طوری که در برخی جوامع تا 70 درصد انرژی مورد نیاز مردم از مصرف نان تامین می گردد - کاویانی، . - 1385 براساس آمار FAO میزان تولید گندم ایران در سال 2012 به حدود 14 میلیون تن و تولید گندم جهان به حدود 675 میلیون تن می باشد در این سال ایران رتبه 15 را در تولید گندم دارا بود . - Wikipedia,2013 - همچنین کشور ایران در بخش کشاورزی با تولید 100 میلیون تن محصولات کشاورزی در سال، نقش مهمی در تأمین 90 درصد نیاز غذایی و بخش عمده مواد اولیه صنایع و در نتیجه اقتصاد کشور را دارد.
این در حالی است که ضایعات کشاورزی در ایران بنابر اظهارات مسئولان 30 تا 35 درصد باارزشی معادل 5 میلیارد دلار در سال تخمین زده میشود که حدود 6 برابر متوسط جهانی و معادل 25 درصد درآمد نفتی کشور است - ایزدی و حیاتی، . - 1392 با توجه به اینکه حجم ضایعات کشاورزی در کشور ما بالاست، کاهش ضایعات میتواند ارزآوری بخش کشاورزی را بین 350 تا 400 میلیون دلار افزایش دهد - شادان، . - 1386 از سوی دیگر افزایش تولید محصولات کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی، محدودیت منابع آبی و نیز محدودیت زمینهای دارای پتانسیل تولید در بسیاری از نقاط جهان امکانپذیر نیست. بنابراین تأمین مواد غذایی ضمن افزایش بهرهوری عوامل تولید بهویژه آب و خاک، نیازمند کاهش ضایعات کشاورزی تا حد امکان میباشد.
- پورقاسم و همکاران، . - 1391 ضایعات یا تلفات کشاورزی عبارتند از محصولات اصلی و جانبی کشاورزی که به دلایل مختلف ازجمله جمعآوری نشدن، اقتصادی نبودن، نبود دانش فنی، فقدان سرمایهگذاری، ضعف مدیریت و فقدان آگاهیهای لازم، در مراحل مختلف کاشت، داشت، برداشت و فراوری غیرقابل استفاده شده و بهصورت مختلف در محیط رها میشوند - سلجوقی و همکاران، . - 1385 از دیدگاه سازمان خواروبار جهانی و برنامه محیطزیست، هرگونه تغییری در کیفیت که منجر به غیرقابل دسترس شدن و فاقد ایمنی محصول شود و درنهایت محصول کشاورزی را برای انسان غیرقابلمصرف کند، ضایعات و پسماند کشاورزی تلقی میشود.
- شبکه خبری صنایع غذایی ایران، . - 1386 زراعت یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی در ایران است و گندم از اولین گیاهانی است که بهوسیله انسان کشت و زرع شده و طبق متون تاریخی از 2000 سال قبل از میلاد، گندم از پرمصرفترین و پرارزشترین غلات برای بشر به شمار میرفته است. گندم در الگوی غذایی سهچهارم جمعیت جهان کهعمدتاً شاململّل فقیر و کمدرآمد میشود، به دلیل مغذی و ارزان بودن نسبت به سایر مواد غذایی مشابه، جایگاه مهمی دارد. در دنیای امروز گندم نهتنها یک ماده غذایی اساسی و مهم است، بلکه ازلحاظ سیاسی از اهمیتی همپایه نفت برخوردار است - کشاورز و همکاران، . - 1381 آنچه مسلم است ضایعات گندم از چند جنبه بر بهرهوری کشاورزی لطمه وارد میکند: الف - میزان تولید محصول را کاهش می- دهد.
ب - نیاز به واردات را به این محصول افزایش میدهد. ج - نهادههای موردنیاز برای تولید را هدر میدهد - شبکه اطلاعرسانی گندم ایران، . - 1385 میزان ضایعات گندم در مرحله کاشت که مقدار اضافه مصرف بذر است، حدود 20 درصد از کل بذر مصرفشده میباشد که حدود 2 درصد از کل ضایعات گندم تولیدی کشور را تشکیل میدهد وعمدتاً ناشی از خلأ تکنیکی و استفاده از شیوه- های کاشت نامناسب نظیر استفاده از کودپاشهای سانترفیوژ و یا دست پاش، عدم آماده کردن مناسب اراضی و عدم کارایی کافی سیستم آبیاری میباشد - ملکان، . - 1382 براین اساس شناسایی عوامل مؤثر بر میزان کاهش ضایعات گندم در مرحله کاشت و انجام فعالیتهای ترویجی جهت بهرهبرداری مناسبتر از این محصول، در این راستا امری ضروری به نظر میرسد که در این مطالعه به آن پرداختهشده است.
میرترابی و همکاران - 1390 - در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که بین نگرش کشاورزان پیرامون کاهش ضایعات گندم با سن، سطح زیرکشت، فاصله مزرعه تا مرکزخدمات و شرکت در دوره های آموزشی و ترویجی در زمینه گندم ارتباط معنی داری وجود دارد. تحقیقات خشنودی فر و همکاران - 1388 - نشان داد که میزان استفاده از کانالهای ارتباطی، تعداد ادوات کشاورزی، دفات مراجعه به کارشناسان ترویج و میزان استفاده از مجلات ترویجی در میزان کاهش ضایعات گندم مؤثر است.
نتایج پژوهش بیرجندی و همکاران - 1388 - نشان داد که رابطه مثبت و معنیدار میان متغیرهای دفعات تماس مهندسان با کارشناسان جهاد کشاورزی در مراحل کاشت و برداشت، دفعات تماس با محققان، میزان شرکت مهندسان در دورههای آموزشی کاهش ضایعات، ارتباط محتوای کلاسها با نیاز شغلی مهندسان در زمینه کاهش ضایعات گندم، ارتباط دورههای عملی با نیاز شغلی مهندسان در زمینه کهش ضایعات گندم، ارتباط آموختههای دانشگاهی با نیاز مهندسین ناظر، استفاده از وسایل کمکآموزشی برای آموزش گندم کاران، میزان آشنایی مهندسان با عوامل ایجاد ضایعات در مرحله کاشت، و میزان آشنایی مهندسان با راههای کاهش ضایعات در مراحل کاشت و داشت است. همچنین، نتایج نشان داد که شیوه نظارت مهندسان بر فعالیتهای مربوط به کاهش ضایعات گندم بر نقش آنها در اینگونه فعالیتها تأثیرگذار است.
یزدی صمدی و همکاران - 1385 - پروژه گستردهای در سطح کشور باهدف کاهش ضایعات در تولید و مصرف گندم انجام دادند و نتایج بررسی در زیر بخش ترویج و آموزش کشاورزی حاکی از آن است که با بررسی اثر ویژگیهای فردی افرادی نظیر سن، سطح سواد و غیره بر میزان ضایعات گندم، آرد و نان مشخص شد که استفاده از برنامههای آموزشی -ترویجی و تماس گندم کاران با کارشناسان کشاورزی بر کاهش میزان ضایعات گندم تأثیرگذار است. نتیجه این پژوهش گسترده نشان داد اولین مشکل ضایعات گندم در کشور، ضعف در مسائل آموزشی و فرهنگی است. به طور کلی با توجه به اینکه گندم به عنوان مهمترین محصول زراعی و ماده غذایی کشور بطور متوسط حدود 6/5 میلیون هکتار از اراضی کشور را بخود اختصاص داده و بالغ بر 10/5 میلیون تن تولید دارد.
در زمینه ضایعات کشاورزی نیز متاسفانه آمار ها آنچنان دلخوش کننده نیست و به عنوان یکی از چالش های بزرگ در کشور محسوب می شود آنچنانکه به صورت کلی ایران جزء سه کشوری است که بیشترین میزان ضایعات مواد غذایی را در جهان دارد .به طوری که 30 درصد موادغذایی در ایران از بین می رود که این میزان معادل غذای 15 میلیون نفر است. از طرفی دیگرعملکرد پائین گندم در ایران در مقایسه با جهان عمدتاً بواسطه سطوح پائین نهاده ها - بویژه آب - و ضعف مدیریت زراعی است. تکیه بر افزایش عملکرد بعنوان کلیدی ترین راه حل افزایش تولید گندم، توسعه تحقیقات در زمینه های کاهش ضایعات و ساماندهی بذر را بعنوان راهکاری مناسب طلب می نماید.
بررسی منابع مختلف نشان می دهد که میزان بذر کافی و اقتصادی بطور معنی داری کمتر از میزان بذری است که در حال حاضر اکثر گندمکاران کشور مصرف می نمایند. علت عمده این مصرف اضافی عدم اطمینانی است که زارعین از استقرار گیاه - تراکم بوته - در مزرعه دارند. یکی از نهادهایی که می تواند در کاهش ضایعات بذر گندم نقش مهمی را ایفا نماید. توجه به ترویج و آموزش کشاورزی از این حیث در کاهش ضایعات بذر گندم می تواند حائز اهمیت باشد که با توجه به رسالتش در راستای توسعه کشاورزی نقش نیروی انسانی را محور قرار می دهد و به دنبال توانمندسازی منابع انسانی - کارشناسان و مروجین کشاورزی - و انتشار دانش فنی میان تولید کنندگان برای افزایش کمیت و کیفیت تولید توسط بالا بردن بهره وری عوامل تولید است از سویی تغییر در دانش، بینش و مهارت تولید کنندگان، مروجین، کارشناسان و محققان بخش کشاورزی هدف اصلی ترویج کشاورزی می باشند.
