بخشی از مقاله
چکیده
گندم مهم ترین غله در جهان محسوب می شود و دومین محصول عمده در کشورهای در حال توسعه می باشد. به طوری که در برخی جوامع تا 70 درصد انرژی مورد نیاز مردم از مصرف نان تامین می شود. از این رو هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل مؤثر بر کاهش ضایعات تولید گندم در استان زنجان میباشد. جامعه آماری تحقیق را 60 کارشناس سازمان جهاد کشاورزی زنجان تشکیل دادند. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان 52 نفر بدست آمد.ابزار تحقیق پرسشنامه بود که روایی آن از طریق متخصصین دانشگاهی و کارشناسان جهاد کشاورزی مورد تائید قرار گرفت و برای سنجش پایایی آن از آلفای کرونباخ - 0/70-0/88 - استفاده گردید.
نتایج نشان داد که استفاده از بذور اصلاحشده و مناسب با منطقه، رعایت تاریخ کاشت و کشت با ردیفکار از عوامل تأثیرگذار بر کاهش ضایعات مرحله کاشت گندم میباشد. گویه های مصرف غلظت مناسب کود بهموقع و بر اساس آزمون خاک، مبارزه بهموقع و اصولی با بیماریها و آفات گندم و آیش و تناوب زراعی در مرحله برداشت و گویه های برداشت بهموقع، تنظیم قسمتهای مختلف کمباین در شرایط مختلف و استفاده از ماشینآلات مدرن در مرحله برداشت از عوامل تأثیرگذار بر کاهش ضایعات مرحله داشت و برداشت گندم میباشند. همچنین فعالیتهای ترویجی، شرکت در کلاسهای آموزشی - ترویجی، شرکت در کارگاههای آموزشی و تماس با مروجان و کارشناسان کشاورزی دولتی بالاترین الویت را در کاهش ضایعات مراحل تولید گندم داشتند.
مقدمه
موضوع بحثبرانگیز روند افزایشی ضایعات کشاورزی، یکی از چالشهای جدی اکثر کشورها بهویژه کشورهای درحالتوسعه است. در ایران بخش کشاورزی با تولید 100 میلیون تن محصولات کشاورزی در سال، نقش مهمی در تأمین 90 درصد نیاز غذایی و بخش عمده مواد اولیه صنایع و درنتیجه اقتصاد کشور را دارد. این در حالی است که ضایعات کشاورزی در ایران بنابر اظهارات مسئولان 30 تا 35 درصد باارزشی معادل 5 میلیارد دلار در سال تخمین زده میشود که حدود 6 برابر متوسط جهانی و معادل 25 درصد درآمد نفتی کشور است - ایزدی و حیاتی، . - 1392 با توجه به اینکه حجم ضایعات کشاورزی در کشور ما بالاست، کاهش ضایعات میتواند ارزآوری بخش کشاورزی را بین 350 تا 400 میلیون دلار افزایش دهد - شادان، . - 1386
از سوی دیگر افزایش تولید محصولات کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی، محدودیت منابع آبی و نیز محدودیت زمینهای دارای پتانسیل تولید در بسیاری از نقاط جهان امکانپذیر نیست. بنابراین تأمین مواد غذایی ضمن افزایش بهرهوری عوامل تولید بهویژه آب×و× خاک، نیازمند کاهش ضایعات کشاورزی تا حد امکان میباشد - ×پورقاسم و همکاران، . - 1391 ضایعات یا تلفات کشاورزی عبارتند از محصولات اصلی و جانبی کشاورزی که به دلایل مختلف ازجمله جمعآوری نشدن، اقتصادی نبودن، نبود دانش فنی، فقدان سرمایه-گذاری، ضعف مدیریت و فقدان آگاهیهای لازم، در مراحل مختلف کاشت، داشت، برداشت و فراوری غیرقابل استفادهشده و بهصورت مختلف در محیط رها میشوند - سلجوقی و همکاران، . - 1385 از دیدگاه سازمان خواروبار جهانی و برنامه محیطزیست، هرگونه تغییری در کیفیت که منجر به غیرقابلدسترس شدن و فاقد ایمنی محصول شود و درنهایت محصول کشاورزی را برای انسان غیرقابلمصرف کند، ضایعات و پسماند کشاورزی تلقی میشود.
آنچه مسلم است ضایعات گندم از چند جنبه بر بهرهوری کشاورزی لطمه وارد میکند: الف - میزان تولید محصول را کاهش میدهد. ب - نیاز به واردات را به این محصول افزایش میدهد. ج - نهادههای موردنیاز برای تولید را هدر میدهد - شبکه اطلاعرسانی گندم ایران، . - 1385 براین اساس شناخت راههای جلوگیری و یا کاهش ضایعات گندم، جهت بهرهبرداری مناسبتر از این محصول، در این راستا امری ضروری به نظر میرسد. در ادامه به برخی از مطالعات انجامشده در این زمینه اشاره میگردد.
بیرجندی و همکاران - 1393 - در پژوهش خود نشان دادند که پنج عامل دانشی -مهارتی، حمایتی، مدیریتی، زراعی، مکانیزاسیون بیش از 50 درصد از واریانس عوامل ایجاد کننده ضایعات گندم از کاشت تا برداشت را تبیین می نمایند. نتایج مطالعه پورقاسم و همکاران - 1391 - نشان داد که شرایط آب و هوایی نامساعد، آفات و بیماریها، مشکلات مالی کشاورز و فرسودگی ماشینآلات ازجمله مهمترین عوامل ایجاد ضایعات گندم میباشد. همچنین، کشاورزان برای مقابله با این شرایط راهکارهایی مانند آمادهسازی زمین و کاشت بذر مرغوب در زمان مناسب، مبارزه با آفات، بیماریها و علفهای هرز، کشت مکانیزه و برداشت مناسب را به جهت کاهش ضایعات گندم بیان نمودهاند.
میرترابی و همکاران - 1390 - در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که بین نگرش کشاورزان پیرامون کاهش ضایعات گندم با سن، سطح زیرکشت، فاصله مزرعه تا مرکزخدمات و شرکت در دوره های آموزشی و ترویجی در زمینه گندم ارتباط معنی داری وجود دارد. تحقیقات خشنودی فر و همکاران - 1388 - نشان داد که میزان استفاده از کانالهای ارتباطی، تعداد ادوات کشاورزی، دفات مراجعه به کارشناسان ترویج و میزان استفاده از مجلات ترویجی در میزان کاهش ضایعات گندم مؤثر است. نتایج مطالعهای تحت عنوان بررسی اثر نوسازی کمباین بر کاهش ضایعات گندم در ایران نشان داد که نوسازی کمباینها در سال 1385 موجب کاهش چشمگیر ضایعات گندم به میزان 1368 هزار تن به ارزش 2462400 میلیون ریال در کشور شده است - امیرنژاد و همکاران، . - 1388.
نتایج پژوهش بیرجندی و همکاران - - 1388 نشان داد که رابطه مثبت و معنیدار میان متغیرهای دفعات تماس مهندسان با کارشناسان جهاد کشاورزی در مراحل کاشت و برداشت، دفعات تماس با محققان، میزان شرکت مهندسان در دورههای آموزشی کاهش ضایعات، ارتباط محتوای کلاسها با نیاز شغلی مهندسان در زمینه کاهش ضایعات گندم، ارتباط دورههای عملی با نیاز شغلی مهندسان در زمینه کهش ضایعات گندم، ارتباط آموختههای دانشگاهی با نیاز مهندسین ناظر، استفاده از وسایل کمکآموزشی برای آموزش گندم کاران، میزان آشنایی مهندسان با عوامل ایجاد ضایعات در مرحله کاشت، و میزان آشنایی مهندسان با راههای کاهش ضایعات در مراحل کاشت و داشت است. همچنین، نتایج نشان داد که شیوه نظارت مهندسان بر فعالیتهای مربوط به کاهش ضایعات گندم بر نقش آنها در اینگونه فعالیتها تأثیرگذار است.
این مقاله از نوع توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق را 60 کارشناس سازمان جهاد کشاورزی زنجان تشکیل دادند. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان 52 نفر بدست آمد.×برای انتخاب نمونهها از روش نمونهگیری طبقهای تصادفی استفاده شد. روایی پرسشنامه از طریق پانلی از متخصصین دانشگاهی و جهاد کشاورزی مورد تائید قرار گرفت و برای سنجش پایایی آن از آلفای کرونباخ استفاده گردید، که مقدار آن برای عوامل مؤثر بر کاهش ضایعات مرحله کاشت گندم 0/88، مرحله برداشت 0/70 ، مرحله داشت 0/81 و بخش فعالیتهای ترویجی تأثیرگذار بر کاهش ضایعات مرحله کاشت گندم 0/73به دست آمد که نشاندهنده پایایی قابلقبول پرسشنامه بود.
از پرسشنامه بهعنوان ابزار جمعآوری اطلاعات استفاده شد. پرسشنامه تهیهشده دربرگیرنده 8 سؤال در رابطه با سنجش کاهش ضایعات گندم در مرحله کاشت، 9 سؤال در رابطه با سنجش کاهش ضایعات گندم در مرحله داشت، 4 سؤال در رابطه با سنجش کاهش ضایعات گندم در مرحله برداشت، و 12 سؤال فعالیتهای ترویجی تأثیرگذار بر کاهش ضایعات مرحله تولید گندم بود که بهصورت سؤالات چندگزینهای و با طیفهای چندقسمتی امتیازبندی =1 - خیلی کم =2 کم =3 متوسط =4 زیاد =5 خیلی زیاد - محاسبه شد. ویژگیهای فردی مانند جنسیت، سن، سطح تحصیلات، سابقه اشتغال، و وضعیت استخدامی نیز با مقیاسهای مختلف فاصلهای، نسبتی و اسمی به دست آمدند. دادهها بعد از جمعآوری وارد نرمافزار SPSS شده و مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفتند.
