بخشی از مقاله
چکیده
داستان سرایی در ادب فارسی با سروده شدن منظومه ی ویس و رامین به خامه ی توانای فخرالدین اسعد گرگانی ، پیشرو شعر بزمی در قرن پنجم آغاز شد ، سپس پدر داستان سرایی ایران ، نظامی گنجوی ، آن را به اوج رسانید و به عنوان یکی از انواع ادبی ، نگاه بسیاری از شاعران عرصه ی سخنوری را به خود معطوف نمود ، شاعران کثیری با پیروی از این شیوه ، جهت کسب نام و آوازه، به سرایش مثنوی هایی بر اساس آثار نظامی روی آوردند و از این رهگذر بازار تقلید رو به گرمی نهاد.
اگر امیر خسرو دهلوی ، طوطی زبان آور هند را نخستین شاعری دانست که اندیشه ی هم پایگی با پیر گنجه را در سر می پروراند، وحشی بافقی نیز با سوز و گداز عاشقانه اش، مشهورترین مقلدان نظامی به شمار آمده و فرهاد و شیرین را در برابر خسرو و شیرین سرود ، لذا در این جستار این دو منظومه در ترازوی مقایسه نهاده شده و به نوعی وجوه مشترکات و تمایز آنها مورد بررسی قرار گرفته است .
کلید واژه ها: وحشی ، نظامی ، فرهاد وشیرین و خسرو و شیرین.
مقدمه
مثنوی ها بخش عظیمی از شعر فارسی را تشکیل می دهند.تقریباً کمتر شاعری در عرصه ادبیات می توان یافت که در این قالب اسب فصاحت خود را در میدان بلاغت نرانده باشد . نظامی گنجوی نیز چون هم قطاران خود ، از بین قالب های یازده گانهی شعر کلاسیک این قالب را برای سرودن منظومه ی خسرو و شیرین انتخاب نمود ، ابیاتی که در این قالب به رشته کشیده می شوند از نظر وزن عروضی یکسان اما دارای قافیه های مستقل و جداگانه می باشند.
از آنجا که این قالب خاص زبان فارسی است پس سرایش آن را می توان به قرنهای سوم و چهارم منتسب دانست ، یکی از دلایلی که سبب گردیده این قالب مورد توجه شاعران برجسته ی مثنوی سرا از جمله فردوسی ، سنایی ، عطار ، سعدی و مولوی و حتی شعرای معاصر قرار گیرد محدود نبودن تعداد ابیات و استفاده از قوافی ابیات قبلی است باالطبع بهترین و مناسب ترین قالب شعری برای ساختن تواریخ ، قصص و افسانه های طولانی به نظم است . نظامی نیز در سرایش داستان بلند و طولانی خسرو و شیرین با آن همه حوادث فرعی از این قالب بهره جسته و وحشی بافقی هم به تبعیت از او در سرودن منظومه ی » فرهاد و شیرین « شیوه ی او را ادامه داد.
شاعران برای انتقال مفاهیم ذهنی و آموزه های اخلاقی به ویژه عاطفه به دیگران و تحت تاثیر قرار دادن مخاطبان از زبان بهره گرفته ، اما هر زبانی نمی تواند در این مسیر ، موثر باشد، باید برای بیان مقصود خود ، بهین واژگان را برگزید تا با قرار گرفتن آنها در کنار یکدیگر آهنگ خاص و تاثیر گذاری پدیدار گردد که به آن وزن گفته می شود. وزن به شعر زیبایی سحر انگیزی می بخشد و آن را شورانگیز می سازد هر یک از اوزان فارسی دارای موسیقی و حالت خاصی است و مطابقت و مناسبت بین محتوا ، مضامین و حالت عاطفی با وزن به کار گرفته در هر اثر لازم و ضروری است . در داستان سرایی این مقوله دارای اهمیت ویژه ای است و شاعران با تامّل و تعمق بر روی موضوع و به صورت آگاهانه وزن را متناسب با موضوع انتخاب می کنند.
وجوه تمایز و تشابه
نظامی در خسرو و شیرین از وزن » مفاعیلن، مفاعیلن ، فعولن « بحر هزج مسدس محذوف که متناسب با داستانهای عاشقانه است به زیبایی هر چه تمامتر استفاده کرده است اگر چه قبل از او شاعرانی چون رودکی ، ابوشکور بلخی و فخر الدین اسعد گرگانی منظومه هایی دراین وزن و بحر سروده اند اما شعر او سرشار از تشبیهات و توصیفات زیبا و هنرمندانه است . او در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات و نیروی تخیل و دقت در وصف و ایجاد مناظر و ریزه کاری در توصیف طبیعت و اشخاص و احوال و به کار بردن صورت های ذهنی در شمار کسانی است که بعد از خود نظیر نیافته است.
نظامی در این منظومه با به کارگیری بحر هزج، تاثیر بخشی و تصرف ذهن مخاطب را دو چندان نموده است :پردیختی ، پری بگذار ، ماهی به زیر مقنعه صاحب کلاهی،شب افروزی چو مهتاب جوانی سیه چشمی چو آب زندگانی از بین مقلدان نظامی ، وحشی بافقی نیز با بهره گیری از ترکیبات بدیع و زیبا و انتخاب بحر هزج ، فرهاد و شیرین را در برابر خسرو و شیرین سرود به گونه ای که از پیروان نظامی کمتر شاعری بدین توفیق دست یافته است.
نظامی پدر داستان سرایی ایران ، دومین منظومه ی خود خسرو و شیرین را در سال 576 سرود او 4 سال از عمر پر برکت خود را صرف این منظومه نمود ، وحشی نیز دومین سروده ی خود را با نام فرهاد و شیرین انتخاب نمود اما او نتوانست این منظومه را به پایان برساند تقریباً داستان به نقطه اوج خود رسیده بود که مرگ طومار زندگی او را در هم نوردید . پیر گنجه خسرو و شیرین را متجاوز از 650 بیت سرود اما وحشی اثر خود را در 1070 بیت سروده بود که اجل به او مهلت ادامه ی کار را نداد اما کار ناتمام او را وصال شیرازی با افزودن 1251 بیت و شاعر دیگر به نام » صابر « 304 بیت بر آن افزود که مجموع آن به 2625 بیت می رسد و این تعداد ابیات که حاصل تلاش سه شاعر است کمتر از نیمی از مثنوی خسرو شیرین می باشد .
