بخشی از مقاله
چکیده:
گسترش لجام گسیخته شهرها طی دهه های اخیر موجب ناکارآمد ساختن بخش های گسترده ای از ساختار و سازمان فضایی شهرها و افت منزلت اقتصادی، اجتماعی و مکانی محلات مرکزی شده است. سیاست های متعددی در رویارویی با مسئله افت کیفیت محیطی، منزلت اجتماعی و سرزندگی اقتصادی شهرها و به ویژه در نواحی درونی آنها مطرح و برنامه های گوناگونی در این خصوص به اجرا درآمده اند.
مروری بر تجارب گذشته نشان دهنده سیر تکاملی برنامه ها و اقدامات نوسازی از پروژه های کلان مقیاس با پیش زمینه های آمرانه و اجباری و تأکید بیشتر بر ابعاد کالبدی و اقتصادی و همچنین تسلط اندیشه های مدرنیستی و عدم توجه به پیامدهای اجتماعی- فرهنگی در رویکرد های پیش از بازآفرینی ، به سوی اقداماتی قابل انعطاف تر، تدریجی و خرد مقیاس و جامع نگر است. از اواخر دهه هشتاد میلادی برنامه های جدید و تاثیر گذاری مطرح و به اجرا گذاشته شد. با تغییری آشکار در مقیاس و روند اجرائی پروژه های رایج - پروژه های پرچم دار دهه هشتاد - ، این دستور کار شهری جدید به معرفی اقداماتی کوچک مقیاس، تاثیر گذار و محرک فعالیتهای گسترده تر پرداخت.
پروژه های کاتالیست یا محرک توسعه موجب تغییر رویکرد از مداخلات گسترده و بزرگ مقیاس به مجموعه اقداماتی تاثیرگذار و کوچک مقیاس گردید. این تحقیق با مروری بر دیدگاه ها و نظریات این رویکرد جدید به معرفی تجارب برتر در این حوزه می پردازد. در تبیین و تشریح ابعاد و ویژگی های پروژه های محرک توسعه، روش تحلیل نظری، مقایسه تجارب و تفسیر یافته های این دو بخش به عنوان روش تحقیق ملاک عمل قرار گرفته است.
نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد که مقیاس، کارکرد، موقعیت و نوع اقدام می تواند عامل تعیین کننده ای بر میزان کارایی، کارآمدی و تاثیرگذاری پروژه های محرک توسعه در فرآیند بازآفرینی شهری باشد. بر این اساس میزان کارائی و کارآمدی پروژه های محرک توسعه بر کمیت و تمایل گسترده آن ها ارزیابی نمی گردد بلکه با توجه به میزان تاثیرگذاری بر محیط اقتصادی، اجتماعی و کالبدی پیرامون خود سنجیده و ارزیابی می شوند. پروژه های محرک توسعه نه تنها پروژه های بزرگی نیستند بلکه به خودی خود در ذات می توانند موجی پویا را در بافت بارگزاری کنند و حتی محیط های پیرامونی خود را موجب تاثیرخوب و مثبت نمایند.
.1 مقدمه
گسترش روز افزون شهرها و روند توسعه بی برنامه و پیش بینی نشده شرایط را برای تحقق ارتقای کیفیت های محیطی در جهت بهبود زندگی جمعی دستخوش تغییر نموده است. امروزه اکثر بخش های شهر خواسته و یا ناخواسته با توسعه هایی کوچک مقیاس تا بنیادین روبرو شده و چهره شهر روز به روز دچار تغییرهایی گاه منطقی و گاه دور از ذهن می شوند.
اهمیت رشد متوازن، هدفمند، تاثیرگذار و پویای شهرها بر همه طراحان، برنامه ریزان و معماران پوشیده نیست و مهمترین دغدغه متخصصین زیربط را در مواجه با مسائل شهری به خود اختصاص داده است. فرآیند رو به اضمحلال ساختار کالبدی، اجتماعی و فرهنگی محدوده های شهری و با ارزش به دلایل مختلف مورد توجه قرار گرفته است و مسئله احیای بافت های محدوده های هدف به سبب فرآیندی و چند بعدی بودن آن و افت کیفیت های محیطی در عرصه های همگانی نیاز مبرمی را برای بازآفرینی این مناطق ایجاد کرده است.
در این راستا از دهه 80 میلادی با تاسیس شرکت های توسعه و عمران شهری2 پروژه هایی عمدتا بزرگ مقیاس که اغلب با هدف تحریک توسعه قسمتی از شهر در دستور کار طراحان و برنامه ریزان شهری قرار می گرفت. محرک های توسعه بخشی مهم از فرایند بازآفرینی شهری در حوزه بهسازی و نوسازی شهرها به حساب رفته و یکی از سیاست های نوین در توسعه شهری به طور عام و در بازآفرینی بافت های نابسامان شهری به طور خاص محسوب می شوند.
ضرورت به کارگیری فعالیت های محرک در فرآیند بازآفرینی بافت های هدف به دلیل حجم و وسعت بافت های نابسامان شهری، ناکارآمدی برخی اقدامات به ویژه پروژه های بزرگ مقیاس - عمدتا به دلیل فقدان حضور جامعه محلی، نیاز به سرمایه گذاری های کلان، طولانی بودن فرآیند اجرا، تاثیر منفی بر بافت پیرامونی در طول اجرای طرح و همچنین برون رانی بومیان بر اثر اجرای چنین طرح هایی - و عدم تحقق اهداف بازآفرینی، بهسازی و نوسازی بدون مشارکت جامعه محلی بیش از پیش احساس شده و اهمیت اتخاذ سیاست ها و راهکارهای نوین در فرآیند بازآفرینی و توسعه شهری را پر رنگ تر می سازد.
پژوهش حاضر با استفاده از مطالب و اسناد معتبر علمی و تاملی در تجربیات جهانی و ملی سعی در بررسی و تبارشناسی پروژه های محرک توسعه به عنوان رویکردی جریان ساز دارد تا با بررسی ویژگی ها و دستاوردهای گونه های مختلف آن چارچوبی مناسب و هدفمند را در جهت توسعه های شهری ارائه دهد. بر این اساس سوالات اصلی تحقیق عبارتند از :
- تنوع عملکردی در محرک های توسعه به چه صورت است؟
- نقش محرک های توسعه در بازآفرینی بافت های نابسامان شهری چیست؟
در این تحقیق سعی شده تا با بررسی جامع رویکردهای متفاوت در زمینه محرک های توسعه به بازشناسی شاخصه ها و ویژگی های اصلی این جریان موثر و کارآمد در زمینه درمان بافت های نابسامان شهری پرداخته شده تا با روشن ساختن مزایا و معایب هریک از رویکردهای محرک توسعه تصویری مناسب را پیشروی مسئولان و مدیران شهری در راستای اقدامات آتی در پروژه های شهری قرار دهد.
.2 روش تحقیق
روش پژوهش در این مقاله، توصیفی- تحلیلی است که ابتدا با مطالعه و بررسی کتب و مقالات علمی، اطلاعات مورد نظر جمع آوری شد. سپس با بررسی نظرات و تئوی های مرتبط اندیشمندان و نظریه پردازان به تحلیل مدل ها و الگوهای مورد عمل آن ها و تحلیل تجارب و نمونه های داخلی و خارجی پرداخته شد و در گام بعد با پالایش یافته های پژوهش به ارائه چارچوبی پیشنهادی در راستای هدف اصلی تحقیق منجر شد. در تبیین و تشریح ابعاد و ویژگی های پروژه های محرک توسعه، روش تحلیل نظری، مقایسه تجارب و تفسیر یافته های این دو بخش به عنوان روش تحقیق ملاک عمل قرار گرفته و سعی در ایجاد چارچوبی مفهومی، برجسته و ساختارمند با تعصی از ویژگی ها و مشخصه های محرک های توسعه ارائه می گردد.
نمودار-1 چارچوب تحقیق
.3 محرک های توسعه شهری
یکی از سیاست های نوین در توسعه شهری به طور عام و در بازآفرینی بافت های نابسامان شهری به طورخاص، به کارگیری اقدامات و پروژه های محرک توسعه با هدف تسریع و تسهیل فرآیند تحول در این بافت ها با بهره گیری از مشارکت و توان اجتماعی و استفاده از ظرفیت های محلی می باشد. در واقع محرک های توسعه تعدادی پروژه - موضوعی و موضعی - را شامل می شوند که منجر به راه اندازی و هدایت توسعه می گردند. محرک های توسعه به عنوان بستر کارکرد های اجتماعی و اقتصادی، منزلت اجتماعی و اقتصادی در این بافت ها را ارتقاء داده و انگیزه مشارکت در فرآیندهای بهسازی و نوسازی را در جامعه محلی افزایش داده و همچنین سبب ایجاد تمایل در بخش خصوصی به سرمایه گذاری در بافت می گردد.
.1,3 مفهوم کاتالیست و کاتالیز کردن
استفاده از واژه کاتالیست در حوزه های مختلف، از علم شیمی برگرفته شده است. در فرهنگ لغات اکسفورد کاتالیست به معنای چیزی که موجب افزایش سرعت یا انجام تغییری گردد بدون اینکه خودش تغییر کند - Oxford Learners dictionary, . - 2007 به طور کلی کاتالیست یک ابزار مؤثر، یک تاثیر دلخواه و عمومی است که شتاب ایجاد کرده و اشکال به معنی انحلال، حل کردن و …Catalysis» متعددی از تغییر را سبب می گردد. کاتالیست از واژه یونانی گشودن یا برداشتن، گرفته شده است.
در سال 1836 ، برزلیوس این نام را به کشف یک ماده شیمیایی - که سرعت واکنش بین مواد شیمیایی موجود را افزایش می داد بی آنکه خود در واکنش شرکت کند - اطلاق نمود
به طور کلی چندی است که واژه کاتالیست، در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... به صورت استعاره یا پارادایم به کار می رود به این صورت که بطور عمومی تر می توان به هر چیز که یک فرآیند را تسریع و بسترسازی می کند و انرژی لازم برای انجام آن را کاهش می دهد، صفت کاتالیست رانسبت داد - به عنوان مثال کاتالیستی برای یک تغییر سیاسی - اما در زمینه طراحی شهری به نظر می رسد، بکارگیری این اصطلاح در ابتدا توسط آتو و لوگان در سال 1989 صورت گرفته است. آنها در کتاب خود با عنوان معماری شهری آمریکایی، - کاتالیست ها در طراحی شهرها - 3 بر این باورند که تا امروز تشبیهاتی که تئوری های طراحی شهری را جهت دهی می کنند ناکافی بوده اند و تشبیه های ارگانیزمی و مکانیکی-»قلب شهر«، شهر یک »درخت« است یا یک »اندامواره« یا یک»دستگاه« و ... را دارای کاربرد محدودی در راهنماهای معمارانه یا تصمیم گیری های طراحی شهری می دانند و استعاره مرتبط با شیمی کاتالیست را مطرح می کنند که به نظر آنها مفید و جامع تر است.
