بخشی از مقاله
خلاصه
آجر به عنوان یکی از مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده بوده است و قدیمی ترین مصالح ساخته ی دست بشر به شمار می آید. مصرف آجر به عنوان مصالح ساختمانی در ایران سابقه باستانی دارد. آجرهای رسی اولین و فراوان ترین آنها می باشد و قدمتی چند هزار ساله دارد.
نمونه های زیبا و با عظمت کاربرد آجر در معماری ایران باستان نماینده ی پیشرفت درخشان ایرانیان در تولید و مهندسی کاربرد این مصالح است. اما هنوز در مورد الگو های متفاوت آجرچینی در جداره داخلی حیاط مرکزی در خانه های مسکونی فلات مرکزی ایران مطالعاتی انجام نگرفته و رابطه بین تغییر موقعیت خانه در اقلیم فلات مرکزی و تغییر الگوی آجرچینی در آن مورد پژوهش قرار نگرفته است.
هدف از این پژوهش بررسی نقش اقلیمی و زیبایی شناسانه و انواع آجرکاری در جداره های داخلی حیاط مرکزی در خانه های فلات مرکزی و اقلیم گرم و خشک ایران می باشد. روش تحقیق بکار گرفته شده در این پژوهش تحلیل محتوای کیفی می باشد که روش جمع آوری اطلاعات در آن بصورت کتابخانه ای یا اسنادی انجام گرفته است.
.1مقدمه
یکی از فضاهای کارکردی در خانههای سنتی حیاط به شمار میرود که بسته به اقلیم و فرهنگ شهر و یا روستا تعریف می گردد. درواقع حیاط مرکزی محیطی پاسخده به مشکلات اقلیمی هرمنطقه بوده که ضمن توجه به نیاز های زیباشناختی و عمل گیری هماهنگ با شرایط اقلیمی بستر خود شکل میگرفته است
در دستهبندی کلی میتوان انواع حیاط را در خانههای درونگرا از جنبههای کالبدی و کارکردی به حیاط مرکزی، گودال باغچه، حیاط خلوت، سرابستان و بهاربند طبقهبندی کرد. عناصر و فضاهای پیرامون هریک از این حیاط ها و چگونگی طراحی آنها با کارکردهایشان متناسب است. شکلگیری اینعنصر فضایی، اساساً در پاسخ به نیازهای اقلیمی شکل گرفته است چرا که بهرهگیری از عناصر اقلیمی نظیر باد، تابش، خورشید، نظم فصول و در نهایت آب، در ایجاد آسایش حرارتی آن، موثر عمل میکنند
حیاط یا فضای باز در واحدهای مسکونی، کارکردهای بسیار متنوعی دارد که یکی از آنها نقش و کارکرد فرهنگی و آیینی است. در ساختمانهایی که حیاط مرکزی محصور داشتند، یکی از کارکردهای مهم عبارت بود از ایجاد فضایی امن و محدودهایی که حریم خانواده به شمار می رفت و از دیدرس افراد نامحرم و غریبه دور بود. این کارکرد مهم حیاط در نواحی دارای خانههای درونگرا سبب شده است که برخی از پژوهشگران بیان دارند که همین کارکرد حیاط موجب پیدایش آن شده است و در این زمینه پدیدههای فرهنگی را عامل شکلگیری آن بدانند
اما الگوی دیگری که باعث بخشیدن روح به فضا شده و کیفیت های آن و از دیدگاه نوربرگ شولتز، کاراکتر آن را معرفی می کند، وجود بافت و مصالح موجود و الگوی آجرکاری بکار رفته در جداره های داخلی دیوار های حیاط مرکزی بخصوص در اقلیم مرکزی فلات ایران می باشد.
در معماری بومی فلات مرکزی ایران، مصالح با توجه به منابع طبیعی، منابع موجود در محیط، ویژگی های اقلیمی و زیست محیطی انتخاب شدهاند. در این مناطق خاک فراوان ترین عنصر بوم آورد و محلی بوده و سازندگان بومی بسیار خردمندانه آنرا به گل و خشت تبدیل کرده و به عنوان مصالح اصلی ساخت و ساز خود مورد استفاده قرار داده اند
آنها با اتکا به امکانات محدود، ساده، ارزان و در دسترس به وجود آمده اند .استفاده از خشت در جداره های حیاط مرکزی با اقلیم و شرایط کویرکاملاً هماهنگ است، این مصالح علاوه بر سقف ها و دیوارهای قطور مجاور حیاط، به صورت آجر فرش.
در کف حیاط نیز مورد استفاده قرار گرفته اند . این مصالح کم تراکم اما فربه با حداقل ایجاد تغییر در محیط و با حداکثر همسازی با آن تولید شده، عایق صوتی، حرارتی، رطوبتی و در عین حال اقتصادی ترین نوع مصالح هستند
یکی از این نوع مصالحی که کاربرد وسیعی در حوزه معماری اسلامی داشته و در دوره سلجوقی به اوج شهرت خود می رسد، آجر می باشد که بطور خالص و با چیدمان های مختلف مورد استفاده قرار می گرفته است.
تزیینات آجر کاری در دوران اسلامی به مجموعه خود نهایی آن اطلاق میشود که در قالب تزیینات وابسته به معماری و هنرهای ظریف شناخته شده و با ایجاد ترکیبات نقوش با رج چینی درجداره بیرونی دیوار ایجاد شده است
روش ها و فنون آجرکاری در نما بسیار متنوع است . آجرها به دلیل نوع شکل هندسی و تنوع اندازهها میتوانند هزاران ترکیب را ایجاد کنند . به طور عمده تزئینات آجرکاری به صورت چیدمان در یک سطح به صورت خفته و راسته یا به صورت پس و پیش قرار دادن آجرها برای ایجاد سایه و حجم، همچنین ایجاد حجمهای برجستهتر مانند قطاربندی آجری و یا در ترکیب با سایر مصالح مثل گچ و کاشی به کار میرود و بدین طریق نقوش جدید و متنوعی را بوجود می آورند
هدف از این پژوهش بررسی نقش اقلیمی و زیبایی شناسانه و انواع آجرکاری در جداره های داخلی حیاط مرکزی در خانه های فلات مرکزی و اقلیم گرم و خشک ایرن می باشد که تاکنون با این دید بدان نگریسته نشده است و جا دارد تا با مطالعات بیشتر، به بررسی نقش و جایگاه هنر آجرکاری در بخش حیاط مرکزی مسکن اسلامی پرداخته شود.
.2پیشینه پژوهش
تاریخچه آجر به هزاره چهارم بیش از میلاد می رسد و کوره های آجر پزی در مکان هایی که سنگ کمیاب بوده و هیزم و خاک مناسب به وفور یافت می شده است دایر بوده است. در ایران باستان استفاده حداکثری از آجر در مکان های مسکونی ، تجاری و اماکن مقدس بوده و زیبائی خاصی به آن ساختمان ها داده است. آجر به علت تطابق با خواسته بشر سهولت استفاده را در پی دارد. تهیه آن با علم پیشرفت داشته و ترکیب و ظاهر آن با معماری سنتی و نوین ایرانی هماهنگی لازم را دارد
ساختمانهای آجری غیر مسلح متداولترین و قدیمی ترین نوع ساختمان را در ایران تشکیل می دهند
همچنین بخشهای عمده ای از ساختمان های موجود درکشور به ویژه در شهرهای متوسط و کوچک را ساختمان های مصالح بنایی یعنی ساختمانهایی که با آجر بلوک سیمانی و یاسنگ ساخته میشوند و درآنها تمام یا قسمتی از بارهای قائم توسط دیوارهای مصالح بنایی تحمل میگرد را تشکیل میدهند یکی از نمودهای آجر، کاربرد آن در جداره های داخلی حیاط های مرکزی می باشد
توجه به اهداف عمده طراحی اقلیمی در هر منطقه آب و هوایی و پیش بینی مواردی در جهت تحقق بخشیدن به این اهداف موجب سازگاری و هماهنگی ساختمانها با شرایط اقلیمی و موجب صرفه جویی در مصرف انرژی و هویت اقلیم خواهد شد.که توجه به آجر از این منظر می تواند عامل مهمی در همین راستا باشد. وجود آجر در جداره بیرونی ساختمان به عنوان واسطه اصلی بین فضای بیرون و درون، نقش اساسی در کنترل شرایط محیطی و تأمین آسایش ساکنان ساختمان ایفا میکند
همچنین تحقق انس با فضا و خاطره انگیز بودن یکی از ارکان معماری پایدار می باشد ، بنابراین با جستجوی پیشینه آجرچینی در بناهای سنتی و شناسایی موردهای استفاده از آن در حیاط های مرکزی مساکن مرکزی فلات ایران، می توان به الگوها و راهکارهایی در مورد نحوه استفاده از تزئینات و فواید استفاده از آجرچینی در بناهای معاصر دست یافت.
در نواحی مرکزی ایران خاک مهم ترین ماده ساختمانی بوده است که شکل کلی عناصر و فضاهای معماری ایرانی را تعیین کرد. این خاک به جلوه های مختلفی اعم از خشت و یا آجر در معماری این مناطق بکار رفته است. تأثیر محیط طبیعی بر شکل فضاهای معماری تنها با مواد و مصالح ساختمانی نبود بلکه تأثیر محیط طبیعی به صورت جامع و شامل پدیده های متنوعی است ، مانند آب وهوا، ارتفاع از سطح دریا، دوری یا نزدیکی به دریا و رودخانه، ساختار زمین شناسی و نظایر اینها که هرکدام به شکل معینی در ترکیب فضایی ساختمان ها دخیل بودند.
تأثیرگذاری عوامل مادی و محیطی بر روی انواع ساختمان ها یکسان نبود، زیرا بناهای فرهنگی و آیینی افزون بر تأثیر پذیری از عوامل محیطی، از عوامل فرهنگی و تاریخی نیز تأثیر بسیار می پذیرفتند، در حالی که چگونگی شکل گیری فضاهای سکونتگاهی به دلیل ضرورت انطباق پذیری آنها با شرایط محیطی، بیش از هر چیز از پدیده های محیط طبیعی تأثیر می پذیرفتند. انطباق پذیری با محیط و شرایط طبیعی نه تنها برای انسان و فضای زیست او، بلکه برای بقای بهتر همه موجودات زنده حیاتی بود
حیاط یکی از اندام های پر استفاده و از نظر پیرنیا یکی از 5 اصول بکار رفته در معماری اسلامی ایران می باشد که در آن ارتباط خاصی بین درون و طبیعت بوجود می آید.
