بخشی از مقاله
چکیده
تزئینات آجرکاری دوران اسلامی به مجموع هنرهایی اطلاق می شود که در قالب تزئینات وابسته به معماری یا هنرهای ظریف، شناخته شده و با ایجاد ترکیبات نقوش با رج چینی در جداره بیرونی دیوار ایجاد شده است. هدف از این تحقیق مطالعه چگونگی شکل گیری آجرکاری در بافت قدیم شهر دزفول، بررسی تزئینات آجرکاری در دوران اسلامی، مفاهیم و نمادهای بکار رفته در بناها می باشد. روش گردآوری اطلاعات در این مقاله شامل 1-کار کتابخانه ای - استفاده از منابع معتبر به صورت کتاب، مقاله - بوده است. -2 کار میدانی شامل مشاهده مستقیم به صورت بازدید از بناها و تهیه عکس، نقشه و همچنین انجام مصاحبه با تعدادی از معماران مجرب شهر دزفول بوده است.
لازم بذکر است بدلیل فرسودگی بیش از حد بافت تاریخی دزفول شش خانه برای پژوهش انتخاب گردید. با بررسی تزیینات آجر کاری در بخش سردر، شش خانه تنوعی از دوازده طرح آجری مشاهده گردید. بافت تاریخی امروز دزفول بیشتر به دوره قاجار و پهلوی تعلق دارد که از آن میان خانه سوزنگر از جمله خانه های مهم اوایل دوره قاجار محسوب می گردد. خانه های زرگر، محسنی، سهرابی و... از مهمترین خانه های اعیانی دزفول محسوب می شوند که با داشتن تزئینات خوون چینی و گره کاری در فهرست آثار ثبت شده دزفول جای دارند.
یافته های این پژوهش نشان داد که بکارگیری آجر با تمرکز برنمادها در معماری دزفول این نکته را نمایان ساخت که عناصر تزیینی صرفا برای زیبا سازی سطوح به کار گرفته نشده است بلکه معانی،مفاهیم و نقوش نمادین حتی بر جنبه تناسب ها و زیبا شناسی ظاهری برتری داشته است . خانه های بافت قدیم، همگی نمای آجری - خوون چینی - دارند و تزئینات آجری بی نظیر بافت قدیم، دزفول را به شهر آجر معروف نموده است.
کلمات کلیدی: تزئینات آجرکاری، خوون چینی ، دزفول شهر آجر
مقدمه
شهر دزفول از نظر اقلیمی در منطقه آب و هوایی گرم قرار دارد. در یک دوره محدود در بناها از سنگ هایی استفاده می شد که در فصل تابستان سریع گرما و در زمستان سریع سرما را به خود جذب می کرد. بکارگیری سنگ در شهر دزفول امتحان خوبی نداد تا اینکه سنگ از لیست مصالح ساختمانی خارج گشت. چوب هم با معماری این منطقه سازگاری نداشت چرا که در معرض موریانه قرار داشت. بنابراین آجر از مصالح سنتی و بومی شهر جانشین همه آنها گشت. تزئینات آجرکاری دزفول ریشه در اقلیم گرم منطقه دارد. این تزئینات در میان آجرها سایه ایجاد می کرد که از میزان حرارت در بنا کاسته می شد و دیوار پشتی خانه ها خنک باقی می ماند و گرما کمتر وارد بنا می شد. به این ترتیب بافت و معماری تاریخی این شهر بر پایه شرایط اقلیمی بوجود آمده است.
لازم به ذکر است بخش عمده ای از بناهای تاریخی شهر دزفول نیازمند مرمت و بازسازی می باشند، شاید نتایج این بررسی بتواند در هویت بخشی و ایجاد ارتباط میان گذشته و آینده این بناها در عین مداخلات معاصر، مفید واقع گردد. اسامی بناهایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند به شرح زیر می باشند: -1 خانه سهرابی-2 خانه مجاهد-3 خانه شایگان-4 خانه محسنی-5 خانه زرگر-6 خانه سوزنگر لازم بذکر است در بخش تزئینات اجری سردر خانه ها نگارنده از اطلاعات و دانش معماران سنتی دزفول از جمله آقایان : زرنگ زاده، حاج مجید عنایت و آبروشن بهره فراوان برده است. این بناها بخش اندکی از خانه های ارزشمندی است که از گزند روزگار مصون مانده و برای ما به یادگار رسیده است.
جایگاه آجر در معماری دزفول:
الگوی خانه های دزفول به یک شکل است. در این شهر از خانه 5 متری تا 5 هزار متری به یک فرم ساخته شده اند و این نشان از تاثیر و تابعیت معماری اقلیمی در منطقه دارد. شهر دزفول دو مشخصه بسیار اساسی دارد که بر ارزش معماری آن می افزایند. نخست این که شهردر زمان ساسانیان به صورت دژ و برای حفاظت از پل رودخانه دز استوار شد و بنابراین کالبد شهر شدیدا فشرده است و تمام خانه های قدیمی شهر بر زمین های کوچکی احداث شده اند.
خانه های دزفول در ابتدای رودخانه ساخته می شد. و چون آفتاب در این سرزمین زیاد بود مردم خانه هایشان را پشت به خورشید می ساختند و این باعث کوچک شدن سطح خانه ها و افزایش ارتفاع خانه ها می شد. آجرهای خانه های دزفول با همان ضخامت دارای نقش کالبدی و تزئینی است. محله قلعه یکی از قدیمی ترین محله های دزفول است که در آن جا خانه ها به صورت پلکانی ساخته شده و حجم خانه ها در هم تنیده شده است و کوچه ها با شیب خاصی به سمت رودخانه می روند.
خانه های شهر دزفول تحت تاثیر معماری ساسانی بوده است، در شهر دزفول در فضاهای معنویشان مثل مساجد، مقبره، مدرسه علاوه بر آجر از کاشی نیز استفاده شده که در مورد منازل مسکونی کاشی کاری وجود ندارد و در معماری این شهر مذهب نقش اساسی را داراست اکثر معماری خانه های دزفول دارای یک ایوان مرکزی با دو طبقه ارتفاع است و در کناره های آن دو اتاق گوشواره هست که از راه کفش کن به حیاط متصل می شوند. در طبقه دوم، اتاق های بالا خانه جای دارند ودر جبهه شرقی حیاط خلوت کوچکی است که با آشپزخانه و مستراح و انبار ارتباط دارد.
همچنین کوچه های شهر دزفول مزین به دیوارهایی با آجرکاری و طاق نماهای بسیار کار شده اند. کوچه پس کوچه های شهر همچون دیوارهای درون یک حیاط پر از آجرکاری و نقش شگفت انگیز است و گردش گوشه های کوچه مزین به آجرکاریهای هنرمندانه است. این مجموعه پر از نقش و نگار را معمولا جان پناه انتهایی دیوارها که به صورت شبکه ای آجری یا گلی است به هم می پیوندد.
ورودی خانه های دزفول
ورودی خانه های دزفول با سکوهایی در طرفین درگاه شروع می شود و با طاقنمای بالای در ورودی ادامه می یابند. بالای طاقنما اغلب یک جفت پنجره یا طاقنمای کوچکتر است و بالاتر نیز دریچه یا دریچه هایی است که پشتک بالای پشت بام را روشن می سازند.به عبارت دیگر اهمیت ورودی سبب می شود که قرینه بودن نمای طرف کوچه یک خانه حفظ شود، اما عنصرهایی که در جوار ورودی جای گرفته اند از تقارن کامل پیروی نکرده و به نحو آزادتری عمل می کنند.
