بخشی از مقاله
چکیده:
معماری پایدار یکی از بحثهای مهم زمان معاصر میباشد که عکس العملی منطقی در برابر مسایل و مشکلات عصر صنعت به شمار میرود. یکی از نمونههای معماری پایدار، معماری سنتی ایرانی است که به موضوع های اقلیمی، مصالح، سازه و ترکیب و پایداری آنها میپردازد. وجود معماری پایدار در خانههای سنتی ایران که با توجه ویژه به حیاط طراحی شده است، چشمگیر میباشد. معماران ایرانی همواره سعی در خلق فضایی بودند که در آن به آرامش برسند و درخلق این فضا محتاج طبیعت بودند و معتقد بودند که بخشی از پایداری معماری با طبیعت ادغام شده است و در طول هم میباشد.
حیاط مرکزی با توجه به چهار اقلیم ایران، در ابعاد و اندازههای مختلف وجود داشته و کاربریهای اطراف حیاط نیز با توجه به اقلیمها متفاوت بوده است و یک معماری پایدار را تعریف میکند. در خانههای سنتی با طراحی حیاط مرکزی از انرژیهای تجدیدپذیر مانند هوا، نور و ... همراه با فضای سبز استفاده شده است. هدف این مقاله بررسی جایگاه حیاط در خانههای سنتی ایران به عنوان معماری پایدار و بررسی نقش کیفی مولفههای اصلی تشکیلدهنده حیاط مانند ایوان، حوض آب و باغچه میباشد و همچنین به تفاوتهای موجود در حیاط ها با توجه به اقلیم اشاره میشود و به نتیجه حاصل از این بررسی در پایان اشاره خواهد شد. روش اصلی تحقیق در این مقاله، بررسی کیفی موضوع با بهرهگیری از منابع کتابخانهای، مقالات علمی در نشریات مرتبط و مقالات اینترنتی در سایتهای معتبر میباشد.
کلمات کلیدی:معماری پایدار، خانههای سنتی، حیاط مرکزی، اقلیم
-1مقدمه
امروزه توجه به پایداری محیطی یکی از بحث های اخیر و مهم می باشد. پایداری محیطی بیشتر بر کاهش اتلاف انرژی در محیط، کاهش تولید عوامل مضر برای سلامت انسان و استفاده از منابع تجدیدپذیر تأکید دارد. در عین حال پایداری در زمینه معماری باید به سمت تدوین ضوابطی پیش رود که بر مصرف حداقل انرژی، استفاده از مصالح تجدیدپذیر، حفظ و تجدید انرژی بدون تولید آلودگی تأکید کند. با توجه به معماری گذشته به این مساله پی خواهیم برد که تمام عوامل پایداری در معماری گذشته ایران به وفور رعایت شده که نمونههای آنرا میتوانیم در طراحی حیاط مرکزی ببینیم که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.
در خانههای سنتی ایرانی در طول تاریخ، حیاط به عنوان قلب ساختمان مورد استفاده قرار میگرفت. حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی بود که از گذشتههای دور در معماری ایرانی بوده و این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد اما از نظر زندگی و انجام فعالیتها و ایجاد ارتباط بین قسمتهای مختلف خانه، مرکز خانه محسوب شود. ساخت خانههای سنتی با حیاطهای زیبا به دلایل گوناگونی همچون نگرش کمی به مقوله مسکن، رویکرد سودگرایانه نسبت به زمین، عدم توجه به معنا و کیفیت فضایی و غفلت از تاثیرگذاری محیط بر روان آدمی، مورد کم لطفی و بیتوجهی قرار گرفته است. این در حالی است که باور داریم انسان جزئی از طبیعت است و ارتباط نزدیکش با طبیعت، باعث ادامه حیات و دوام زندگی اوست. و این ارتباط ارزشمند، در تعالیم دین اسلام نیز مورد تاکید قرار گرفته است - طوفان،. - 72:1385
عبدالحسینی در مقالهای تحت عنوان سازگار کردن طراحی خانههای مسکونی تبریز و باکو با فرهنگ و اقلیم بومی، اشاره به این دارد که: حیاط به عنوان اصلیترین فضای باز، همزیستی با طبیعت را نمایندگی میکند. حیاط در خانههای تاریخی، میکرو اقلیم و بهشت کوچک خانه است. در خانههای تاریخی - بومی حیاط در مرکزیت قرار دارد و همانند قلب ساختمان عمل میکند. فضاهای مختلف خانه ها اعم از : اتاق، ایوان و راهرو، مهتابی و شناشیل، صفه و سکو با آرایشی تعریف شده است و تمامی فضاها به شیوهای غیرمستقیم یا تدریجی با حیاط مستقر شده و مرتبط میباشد - عبدالحسینی، . - 18:1390 در قدیم، حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی، عروسی و تجمع اقوام بود. معمولاً بصورت چهار گوش طراحی میشد و ابعاد آن را تعداد و عملکرد فضاهای اطرافش تعیین میکرد.
هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه داشت که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آبوهوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی مییافت. سازماندهی فضاهای محصور حیاط به گونهای بود که با تغییرات فصلی و کارکردهای مختلف اتاقهای مجاور متناسب باشد. نایبی حیاط را مرکز و قلب خانه می-داند و اشاره میکند که وجود حیاط مرکزی در خانههای سنتی ایران، نمودی از درونگرایی می باشد. درونگرایی، یکی از ویژگیهایی است که درجه اهمیت به باطن را در مقابل توجه به ظاهر متجلی میسازد و در اصل تاکیدی بر عالم غیب و تفسیری بر یکی از صفات الهی - باطن - است - نایبی، . - 46:1381
حیاط مرکزی در شرایط سخت محیطی و اقلیمی، محدودهای امن تعریف میکند و باعث آرامش و امنیت ساکنین می-شود و افراد ساکن در خانههایی با حیاط مرکزی در محیطهای ناسازگار، در میان فضای باز مرکزی و محدود که با آب و باغچه و درختان ترکیب شده، احساس سرزندگی میکنند و این حیاطها با توجه به اقلیم باهم فرق خواهند داشت، به عنوان مثال کارکرد و ابعاد حیاط در اقلیم گرم و خشک با اقلیم سرد کوهستانی متفاوت خواهد بود اما آنچه مسلم است محرمیت در هر دو حفظ میشود. در این مقاله سعی میشود به این پرسشها پاسخ داده شود که نقش اصلی پدیدههای جغرافیایی در شکلگیری حیاط مرکزی در اقلیمهای مختلف به چه صورت است؟ آیا به نیازهای حیاتی انسان و معماری پایدار پاسخگو میباشد؟ ویژگی خانه های سنتی و حیاط داخل آن به چه صورت است؟ و این حیاطها در چهار اقلیم متفاوت چگونه بنا را به معماری پایدار نزدیک کرده اند. برای رسیدن به این هدف ابتدا اصول معماری خانههای سنتی ایران مورد بحث قرار میگیرد.
-2معماری پایدار
در فرهنگ لغت پایداری با کلماتی مانند: دوام و ماندنی ، دارای ثبات و همیشگی و مقاومت کننده در واقع آن چیزی است که می تواند در آینده تداوم داشته باشد، معنی شده است. اصطلاح پایداری - sustainable - برای نخستین بار توسط کمیته جهانی گسترش محیط زیست مطرح شد و هر روز بر ابعاد و دامنه آن افزوده میشود تا استراتژیهای مناسبی پیشروی جهانیان قرار گیرد. در این جهان، معماران نیز همسو با سایر دست اندرکاران در پی یافتن راهکارهای جدیدی برای تامین زندگی مطلوب انسان بودهاند. بدین منظور سعی کردهاند ساختمان های پایداری به وجود آورند که از منابع و انرزی مناسب بهره برداری کند و ساختمان موردنظر با محیط مطابقت داشته باشد و از آلودگی هوا جلوگیری به عمل آید. طراحی پایدار با درک از محیط آغاز می شود. که اگر ما به این درک برسیم از صدمه زدن به محیط جلوگیری خواهیم کرد. مفهوم توسعه پایدار به معنی ارائه راه حل هایی در مقابل الگوی سنتی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه میباشد که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستم ها، آلودگی، افزایش بی رویه جمعیت، رواج بیعدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسان ها جلوگیری کند.
-3اصول معماری خانههای سنتی ایران
خانه یکی از مباحث مهم در معماری ما میباشد که کمتر به آن پرداخته شده است. متاسفانه در دانشکدههای معماری این مبحث مورد بررسی قرار نگرفته است. نیاز به خانه در این زمان خیلی احساس میشود و میبایست با شناخت معماری گذشته و تطبیق آن با معماری معاصر، این نیاز را برطرف کرد. واژه "خانه" که امروزه مصطلح است، در گذشته به اتاق اطلاق میشده است، اتاق خصوصی را "وستاخ" و یا گستاخ یا وثاق مینامیدهاند و از واژه "سرا" به به جای کلمه خانه در اصلاح امروز آن استفاده میشده است - پیرنیا، . - 153:1388
راپاپورت1، اندیشمند معروف حوزه معماری و شهرسازی میگوید: خانه بیش از آنکه ساختاری کالبدی باشد، نهادی است با عملکرد چندبعدی. از آنجا که ساخت خانه خود عملکردی فرهنگی است در نتیجه، شکل و سازمان آن نیز متأثر از فرهنگی است که خانه محصول آن است. او همچنین معتقد است که در جوامع سنتی، خانه و شکل سازمان و تقسیمات فضایی آن را، قبل از آنکه اقلیم و مصالح و فنآوری تعیین کنند، درک انسان ها از جهان و حیات و نیز فرهنگ آنان شامل اعتقادات مذهبی، ساختار قبیله و خانواده، سازمان اجتماعی و روش زندگی افراد تعیین میکرده است. فرهنگها و جوامع سنتی در گذشته از دو نظام برای نظم دهی محیط خود سود میجستهاند: یکی نظم هندسی و دیگری نظم مقدس - قدسی - ؛ و البته این دو نظم جدا و منفک از یکدیگر نبودهاند ولی امروزه ما شاهد جانشینی نظمهای فناورانهایم که بدون ارتباط با نیازهای انسان و خارج از اراده و خواست وی، به شیوه زندگی و خواستهای او شکل میدهند - راپاپورت، . - 34:1366
وقتی کلمه خانه به گوش میرسد، آنچه در ذهن جاری میگردد بدیهی و بینیاز از تفسیر به نظر میرسد؛ ولی هرچند از نظرگاههای مختلف تعاریف گوناگونی درباره خانه، یعنی خصوصیترین فضای زیست انسان عرضه شده است، اما هنوز این پدیده جای بحث بسیار دارد. تعاریف و تفاسیر مفهوم خانه در ظاهر در همه دنیا کم و بیش به یک صورت است؛ اما واقعیت این است که اولاً نگاه جوامع مختلف به پدیدهای به نام خانه متفاوت است و ثانیاً نیز مفهوم خانه در طی تاریخ کاملاً متحول
