بخشی از مقاله
چکیده
رشد فزاینده جمعیت جهان اثر فاجعه آمیزی بر زیستگاههای طبیعی کره زمین داشته، رشد بی رویه شهر نشینی منجر به مصرف غیر مسئولانه انرژی شده و گرم شدن تدریجی کره زمین و افزایش آلودگیهای زیسا محیطی گردیده است. این درحالی است که مقدار زیادی از انرژی، ناشی از روش های غیر استاندارد ساختمانها جهت گرمایش و سرمایش و ناهمگونی با شرایط اقلیمی است. بهمین جهت بسیاری از محققیقن پیشنهاد می دهند که انواع دیگر انرژی غیر فسیلی بایستی جایگزین انرژی های فسیلی شود.
به نظر می رسد که طراحی بومی که باتوجه به اقلیم هر منطقه صورت می گرفته، عاملی موثر در جهت کاهش مصرف سوختهای فسیلی بوده است. در این مقاله ابتدا به بررسی اقلیم شهر تاریخی دزفول پرداخته شده و ویژگی ها و مشکلات اقلیمی آن بررسی شده است و سپس به برسی و تاثیر شوادون به عنوان یکی از عناصر شاخص معماری و همینطور الگوی سازنده، که در آسایش و راحتی زندگی مردم شهر تاریخی دزفول نقش عمده ای را ایفا کرده است، پرداخته می شود. که شوادون های محله تاریخی شاهرکن الدین به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گرفته اند.
-1 مقدمه
در بررسی ترکیب معماری و بافت شهرها و روستاهای نواحی گرم و خشک، به این مورد مهم پی می بریم که، عامل اقلیم در شکل منطقی دادن به بافت شهر ها و ترکیب معماری این شهر ها نقش عمده ای داشته و مسائل آب و هوایی همیشه به صورت مشکل حاد برای مردم این نواحی مطرح بوده است. این مشکلات در طول هزاران سال مردم را به یافتن راه حلهایی هدایت نموده که بطور حیرت انگیزی جنبه های آزار دهنده آب و هوایی را کم می کند و از جنبه های راحتی بخش آن بهره می گیرد
از آنجا که مرزهای اقلیمی ارتباطی با مرزهای سیاسی ندارد و خصوصیات آب و هوایی برای مردمی که در نواحی اقلیمی همانندی زندگی می کنند مسائل مشابهی را مطرح می نماید. از این رو راه حل ها که مردم نواحی گرم و خشک در سرتاسر جهان برای پاسخگویی به مشکلات اقلیمی پیدا کرده اند، اگر چه از نظر شکل متفاوتند اما از نظر معنی یکسانند.
یکی از موارد ارزنده این راه حلها برای جواب گفتن به مشکلات ناشی از عوامل آب و هوایی که در شهر تاریخی دزفول به چشم می خورد، کم کردن سطح تماس با گرما و آفتاب تند تابستان به خصوص تهیه سایه، نقش عمده ای را در ترکیب فشرده و بسته مجموعه ها دارا بوده است. که از عناصر اقلیمی مختلفی همچون استفاده از دیوار های بلند، ساباط، شوادون، شبستان و ... در این منطقه بهره گرفته شده است
نحوه ساخت و ویژگی های شاخص معماری در مناطق گرم و خشک
ویژگی های آب و هوایی شهر تاریخی دزفول:
-1 آب و هوای گرم و مرطوب
-2 تابستان گرم و زمستان مدیترانه ای
-3 میانگین بارش سالانه باران 250 میلی لیتر -4 میان گین دما در زمستان 3 درجه سانتی گراد و در تابستان 49 درجه سانتی گراد -5 بادهای توام با گرد و غبار.
ویژگی های معماری در شهر تاریخی دزفول:
ساکنین این محله با اتخاذ تدابیر زیر به تعامل و سازگاری با شرایط اقلیمی این منطقه، دست یافته اند، از این رو در بخشبندی عناصر معماری، دسته بندی زیر قابل توجه می باشد:
-1 بافت شهری: در بافت تاریخی شهر دزفول معمولا ساختمان ها در بافت های متراکم و مجموعه های بسیار فشرده بنا گردیده اند. و بدین شکل کوشش شده است تا بیشترین سایه ممکن بر سطوح خارجی ایجاد گردد. در نتیجه این تراکم و فشردگی مجموعه، توده کل مصالح ساختمانی افزایش یافته و زمان تاخیر به حد مطلوب رسیده است. که این مساله به خوبی در بافت تاریخی محله شاهرکن الدین نیز رعایت شده است.
-2 پلان: شهر تاریخی دزفول روی تپهای طبیعی ساخته شده است. و دور تا دور این تپه را رودخانهای که میتواند به طور فصلی سیل آسا باشد در بر گرفته است. به این ترتیب دزفولیها خانههای خود را در مجاورت هم و به صورت در هم تنیده ساخته اند. معماری دزفول ساختارشکنانه است. بافت فشرده و در هم تنیده آن باعث شده تا معماران از گذشته در قید و بند ابعاد نباشند. حتی در بافت تاریخی خانههایی وجود دارد که بخشی از آن در خانه همسایه است. معماری دزفول در عین حفظ ارزشهای ساختارگرایانه خود به معماری بی قید و بند هم مشهور است. این تفکر ساختارشکنانه باعث شده تا این بافت در هم تنیده زیباتر از دیگر بافتها به نظر برسد
شکل -1 ساباط سلیم، محله شاهرکن الدین
-3 مصالح : بطور کلی ساختمانهای محله تاریخی شاهرکن الدین با مصالحی از قبیل خشت و گل، که ظرفیت حرارتی زیادی دارند بنا شده اند، این بدان معناست که مدت زمان بیشتری طول می کشد تا تبادل گرمایی از بیرون مجموعه به داخل فضای خانه صورت گیرد. در مناطقی که شرایط آب و هوایی بسیار حاد است کوشش گردیده تا با قرار دادن خانه ها در دل تپه ها یا زیرزمین زمان تاخیر را به بی نهایت رسانده و بدین شکل از شرایط گرمایی متعادل عمق زمین بهره گیری نمود.
-4 پوشش گیاهی: از پوشش های گیاهی در این نواحی می توان به درخت همیشه سبز کنار و آکالیپتوس اشاره کرد که در جهت ممانعت از ورود گرد و خاک استفاده می شده. همینطور پوشش های گیاهی عامل جهت ایجاد رطوبت بیشتر و همچنین تامین سایه برای فضاهای مسکونی مورده استفاده قرار می گرفته.
عناصر شاخص در شکل گیری معماری و شهرسازی شهر تاریخی دزفول:
-1 گذرهای سرپوشیده - ساباط - : گذرهای سرپوشیده و کوچه های باریک با دیوارهای بلند راههای عبور خنکی در تابستان می باشند و در بیشتر ساعات روز بخصوص در بعد از ظهرهای گرم تابستان سایه می گیرد - شکل . - 1
در تعریف ساباط می توان گفت که، آنچه از واژه ساباط در ذهن نقش بسته است؛ پوششی است که بر روی گذرها با هدف ایجاد سایه وباد ساخته می شود. تعریف ساباط در کتب نیز عموما چهارچوب مشابهی را دنبال می نماید: بخشی از فضای معبر را که سرپوشیده یا مسقف باشد، ساباط می گویند. این واژه تقریبا در همه زبانهای خاوری، باختری، آرامی، ایرانی و تازی به کار رفته است. جزء اول آن "سا" به معنی آسایش و جزء دوم پیشوند "بات" بیان کننده بنا، آبادی و عمارت است
در فرهنگ معین ساباط چنین معنی شده است: دالان و راهرو
سرپوشیده، بالای راهگذار؛ سقفی که زیر آن معبر ورود به خانه و سرایی باشد. سایه بان، سایه گاه - همان - .
-2 حیاط: حیاط خانه نسبت به کوچه معمولا همتراز و یا به اندازه یک یا دو پله بلند تر است. در حالتی که سطح کوچه و حیاط یکسان است، اغلب قسمت ورود به خانه از کوچه، به اندازه یکی دو پله بالاتر می رود ودوباره در ورود به حیاط پایین می آید. به این ترتیب مانع از جاری شدن آبهای کوچه و ورود گرد خاک کف کوچه و ... به داخل خانه می شوند. برای دسترسی به فضاهای داخل خانه از حیاط، معمولا باید چند پله بالا رفت. تعداد پله ها و ارتفاع آن بسته به وضعیت ساختمان نسبت به حیاط و ترتیب و طرح ساختمان متفاوت است
-3 شبستان و شوادون: شوادون های دزفول، حفره هایی دست کند می باشد که در دیوارها و سقف آن از هیچ نوع مصالح بنایی استفاده نشده و فقط در کفسازی و ساخت پله های آن آجر به کار رفته است. شوادون ها یکی از ویژگی های خاص و ویژه معماری دزفول است که کاربری های متنوعی داشته است
