بخشی از مقاله
چکیده:
با اینکه قرآن مجید، - - ذکر للعالمین - - است و نیز آنکه خداوند با فرستادن پیامبرانی فراوان به زبان خود آنها، ادیان گوناگون را هستی بخشیده،اما جغرافیای کاملاً محدودی از ادیان را به گفت آورده است. زیرا در آیات، تنها با شش دین در چهار کشور - عربستان، عراق، ایران، فلسطین - روبرو خواهیم شد؛ حال آنکه ادیان دیگری نیز در جهان هستند، که قرآن کریم از آنها نامی نبرده است. این جستار با روش گزارشی - توصیفی - -پردازشی - تحلیلی - ، میکوشد تا با بازبینی آیهی مبارکهی چهل و هشتم سورهی مائده، بگوید آیه، پذیرای پرشماری شریعتهای دینی است، تا تکشماری آنها و شرط برحقبودن پیروان این ادیان، پیشتازی آنان در انجام کارهای نیکو است.
زیرا به گواه آیات، سرانجام، از آن پرهیزکاران است - العاقبه للمتقین - . افزون بر این، پژوهش در پی آن است تا نشان دهد، آیاتی از این دست به تفسیر و تدبر ژرفتری نیاز دارند، از آن روی که تفاسیر سنتی گسترهی شمولیت آیه را بسیار اندک به دیده آوردهاند، اما واژگان آیه هویدای پهنهی بیشتری است. پسان، از آنجا که رویارویی - تقابل یا تعامل - با ادیان میتواند هر الگوی پیشرفتی را به چالش بکشاند، دریافت ژرفتر آیاتی از این دست بر آن است تا در انگارهپردازی - طراحی - الگو، جایگاهی شایان را پیشنهاد دهد، هر چند که کاوش بر این آیه نشان داد، جستاری دیگر باید تا برداشتهای دقیقتری از چنین آیاتی را به دیده بنشاند.
پیشگفتار - مقدمه -
.1-1 ارزش پژوهش - تعریف و ضرورت موضوع -
آیات فراوانی در قرآن کریم هویدای گفتگوی آسمان با همهی زمینیان، بی استثناست. همهی آدمیان گذشته از هر نژاد و رنگ و زبان و زمان و مکان که باشند، مشمول خطاب جهانی قرآن مجید هستند - یا أیها الناس...بقره21/ ، إنا خلقناکم من ذکر و انثی ...حجرات13/، خلقکم من نفس واحده ...أعراف - 189/ هیچ انسانی هرگز نمی تواند ادعا کند که قرآن کریم تنها به او و یا باور او تعلق دارد. هر کس از هر عقیده و مکتب که در پی دستیابی به حقیقت باشد، بهرهای از خوان هدایت این پیام آسمانی خواهد داشت.
در این میان، جایگاه ادیان و نگرش قرآن مجید به آنها برآیند - موضوع - بسیار شایستهای در خوانش و پژوهش کتاب خداست - - زیرا تاریخ و تمدن بشر چندان با دین در همتنیدگی یافته است که شناخت انسان بی دانستن جایگاه و کارایی دین، شناختی ناکارآمد است - - - منظمی،. - 273:1395 آیهی چهل و هشتم سورهی مائده یکی از آیات شریف قرآن در زمینهی تعیین مواجههی مسلمانان با ادیان است و بازخوانی هر چه دقیقتر آیههایی از این دست به کار بازسازی تعامل و یا تقابل پیروان دین اسلام با ادیان خواهد آمد.
سویهی وحیانی کتاب خدا بازخوانی پیوستهی آن در چارچوب سه شیوهی تدبر، تفسیر و تأویل را بسیار زیبنده و ضروری میدارد. از دیگر سوی تعیین مصادیق تدبیری و تفسیری این متن مقدس ارزشی دو چندان خواهد داشت. زیرا یکی از مصداقهای مفاهیم قرآنی، ادیان و چگونگی رفتار با آنها در زمان سامان یافتن ملت اسلام و دستیابی به امت اسلامی، اهمیت آشکار نمودن راهبرد قرآن مجید را گوشزد مینماید. ضمن آنکه در روزگار کنونی پرداختن به مفهوم - - دین همسایه - - یا - - ادیان در کنار - - بحثی کارآمد و اثربخش در جامعه به ویژه معادلات جهانی و تعامل در تراز فرامرزی است.
گرچه از دیرباز، مفسران در اندریافت کتاب خدا، تلاشی شایان به فرجام بردهاند، اما پدیدارشدن برآیندهایی - مفاهیمی - نوپدید همچون گفتگوگرایی،نظریهی دیگری - باختین - ،پیشرفت، جهانی شدن و... خوانش نوین آیات را بیش از گذشته ضروری میدارد، بدان روی که پیام قرآن و پیامبران آسمانی به گواه آیههای نور، نشان از پرمایگی و ژرفا دارند اما برداشت از آنها در دو پرسانهی - مسأله - تاریخ و جغرافیا گاه، فروکاستی میگیرد. از این رو تدبر پیوسته در قرآن مجید از سوی دینورزان، عبادتی است که همواره نیازمند بازخوانی است.
.1-2 آرمان پژوهش
جستار در پی نمایاندن این حقیقت است که از راه بازبینی پیوستهی آیات متن مقدس آسمان میتوان به برداشتی درست و دقیقتر از پیام پیامبر و دستیابی به رفتاری پیامبرانه با ادیان دست یافت. و نیز این نکته که آیههایی همچون آیهی چهل و هشت در خور تفسیر بیشتر و ژرفتر مفسران و تدبرگران هستند.
.1 -3 پرسشهای پژوهش - طرح مسأله -
پرسش پایه: پیام آیه از بازشناسی گسترهی ادیان در راستای الگوی پیشرفت چیست؟ پرسشهای پیرو:
-1 آیا ادیان در قرآن کریم دیده میشوند؟
-2 ریشهی گوناگونی ادیان از دید آیه در کجاست؟ -3 از چه ادیانی در کتاب خدا نام برده شده است؟
.1-4 پیشینهی پژوهش
بر آیهی شریفه هم تفسیر بسیار رفته که کاربری بی پایان دارند و هم در دیدهی پژوهشگران به پژوهش نشسته و نوشتههای درخوری پدید آمده است. از نمونهی این پژوهشها میتوان به بررسی آیه بر پایهی بحث رستگاری - قیوم زاده، - 91:1389 بازخورد آیه با مفهوم دموکراسی - آزادپور ، - 1386: 28، آیه و جامعیت - آریان، - 131:1387، پیوند آیه با موضوع آزادی - کریمپور قراملکی ، - 1384 :105 اشارت برد که عموما از ساختاری اجتماعی، کلامی، جامعه شناختی و سیاسی برخوردارند، تا ملاحظات دینپژوهانه. هر چند که تاملاتی ادیانی همچون گفتگوی ادیان - اسلام و مسیحیت - - الکک، - 105:1380 نیز بر آیهی کریمه پیشنهاد شده است. تلاش جستار بر آن است که به سهم خویش، برداشتی نوپدید از آیه نمایان سازد.
.1-5 روش پژوهش
جستار پیشروی بر روش گزارشی - توصیفی - - پردازشی - تحلیلی - و به شیوهی کتابخانهای به سامان آمده است. چنین کاوشی از دسته پژوهشهای شناختی بوده و کوشیده از واژگان پارسی بیشتری بهره گیرد.
.2 دین و ادیان
خداینامهی قرآن مجید به سه موضوع اساسی دین می پردازد.
الف: خدا - حق و حقیقت -
ب: انسان - جانشین خداوند - - تقدیم و تأخر این هر سه؛ گویای رتبت آنهاست -
ج: هستی - طبیعت و دیگر موجودات -
خداوند از همان آغازین آیات آسمان - قرآن - ، آدمیان را به شرف خلیفهالهی ستوده: - - إنی جاعل فی الارض خلیفه - - - البقره: - 2/30 و به تناسب این منصب از آیین و آداب این مسند سخن به میان آورده است؛ که بیگمان بخش گسترده و بسیار مهمی از نگاه قرآن به انسان، توجه به دین است. نگاهی شتابان اما اندکی ژرف، به اصطلاحات به کار رفته در قرآن مجید هویدای این سخن است که یکی از کلیدواژگان فهم این متن، واژهی دین است که با هر سه واژهی خدا، انسان و هستی پیوند داشته و آنها را پوشش میدهد، تا جایی که روشن شدن مفهوم خلیفه و خلافت انسان نیز در گرو فهم دین است و میبینیم که واژهی دین هفتاد و نه بار در هفتاد و هفت آیه و بسیار بیش از آن، مفهوم، ماهیت، کارکرد، راهبرد، ویژگیها، شرایط، ظرفیت، آرمانها و سنتهای آن به کار رفته است.
از این رو طبیعی است که قرآن کریم بر پایهی نگرشی ویژه به ادیان دیگر نیز پرداخته باشد که این کار نیز رخ داده است. اما جای بسی شگفتی است که این همه از ادیانی چند سخن گفته بدون اینکه واژهی ادیان را به کار گیرد و این، البته پیام مهمی را برای همهی جهانیان در بر داشته که در پردهبرداری از معنای اَبَرواژهی اسلام آشکار میشود. که گفت آن، به مجال و مقال دیگری نیاز دارد. با اینکه واژهی - - ادیان - - در آیات نیامده، اما چنین برآیندی - مفهومی - در جایجای کتاب خدا به دیده آمده و قرآن کریم میکوشد تا به فراخور شرایط فرود سخن در جای خویش، به دینهایی اشارت برده، به نام، از آنها یاد کند. اما از سوی دیگر، واژهی - - ادیان - - در احادیث به کار گرفته شده است.
همانند این حدیث که: - - قال رسول االله: العلم علمان. علم الأدیان و علم الأبدان - - - ریشهری،. - 4022/8 :1384 یا: - - الامام علی: العلوم أربعه: الفقه للأدیان و الطبّ للأبدان و النحو للسان و النجوم لمعرفه الأزمان - - - همان - ، که در این دو حدیث شریف نکات بسیار مهمی جای تأمل فراوان دارد، موضوعاتی همچون: دانش دانستن مطالعات ادیانی از دیدگاه اسلام به واسطهی شخص پیامبر اسلام و اهلبیت ایشان، ارزش مطالعات فقهی نه تنها در اسلام بلکه در ادیان گوناگون، فراهم شدن گفتگوی میان ادیان به واسطهی مطالعات دین-پژوهانه، آگاهی از ضرورت مطالعات ادیان، شناسائی اهمیت مطالعات شناخت ادیان در کنار سایر دانشها، بلکه پیش از سایر دانشها و... جستار کوشیده تا رویکردی فرهنگی و دانشی به الگوی پیشرفت داشته باشد.
