مقاله فرا تحلیل بهبود محیط کسب و کار در ایران با تاکید بر سرمایه گذاری

بخشی از مقاله

فرا تحلیل بهبود محیط کسب و کار در ایران

با تاکید بر سرمایه گذاری

چکیده:

اگر »کسب و کار« به هر نوع فعالیت قابل تکرار اقتصادی از قبیل تولید، خرید و فروش کالا و خدمات که به قصد کسب منافع اقتصادی صورت میگیرد گفته شود، اهمیت پرداختن به محیط کسب و کار، نحوه شکلگیری و گسترش کسب و کار را مشخص میکند. محیط کسب و کار در دهههای اخیر به عنوان یکی از کلید واژههای مهم در مباحث اقتصادی مطرح شده است، بطوریه که اخیراً این مفهوم با دقت و ظرافت بیشتری مورد توجه اقتصاددانان قرار گرفته است و صاحبنظران کوشیدهاند این مفهوم را با دقت و حساسیت بیشتری مورد توجه قرار دهند. کارشناسان و صاحبنظران حوزههای اقتصادی و اجتماعی در جامعه ایران نیز هم-

راستا با مطرح شدن موضوع و اهمیت محیط کسب و کار در محیط بینالمللی به جنبههای مختلف محیط کسب و کار پرداختهاند. چنانکه طی چند سال گذشته مقالات، کنفرانسها و سخنرانیهای متعددی در این زمینه برگزار شده است. تلاشهای علمی انجام شده در زمینه محیط کسب و کار دارای رویکردها و نتایج گوناگونی بوده است. این مقاله بر آن است تا با بهره گرفتن از روش فراتحلیل به بررسی و تحلیل 110 منبع علمی در زمینه محیط کسب و کار که مربوط به ایران بوده و ضمن بررسی مطالعات انجام شده و دستهبندی نتایج آنها به نتیجه تلفیقی از بهبود محیط کسب و کار و عوامل موثر بر آن دست یابد، بپردازد. مطالعات انجام شده

در مورد محیط کسب و کار در ایران را به پنچ دسته کلی میتوان تقسیم نمود که بیشترین مطالعه انجام شده مربوط به بررسی جایگاه و وضعیت فضای کسب و کار ایران و مقایسه با سایر کشورها و عوامل موثر بر فضای کسب و کار و چگونگی بهبود آن میباشد. مهمترین عواملی که در مطالعات به عنوان عامل موثر بر بهبود فضای کسب و کار شناخته شدهاند، نظام مالیاتی، نظام حقوقی و قضایی، دسترسی به تسهیلات مالی، ثبات سیاسی، حاکمیت قانون، نا اطمینانی نرخ ارز و نرخ تورم، بازار سرمایه، فنآوری اطلاعات و ارتباطات و ایجاد بانک اطلاعات ملکی بوده است و از سایر عوامل مانند اندازه دولت، نظام بروکراسی، سرمایه اجتماعی، نهادهای مالی و ... غفلت شده است. همچنین در این مقاله با استفاده از روش پیمایشی به بررسی دیدگاه خبرگان در خصوص عوامل و موانع محیط کسب و کار با تاکید بر سرمایهگذاری در اصفهان پرداخته شده است که نتایج نشان میدهند بر اساس دیدگاه خبرگان شاخصهایی که بیشترین تاثیر را بر بهبود سرمایهگذاری در استان اصفهان دارا هستند عبارتند از شاخصهای حمایت از سرمایهگذاران، اجرای قراردادها و پرداخت مالیات و شاخصهایی که بیشترین مانع را ایجاد کردهاند عبارتند از حمایت از سرمایهگذاران، تجارت خارجی و پرداخت مالیات.

واژههای کلیدی: محیط کسب و کار، عوامل موثر بر محیط کسب و کار، بهبود محیط کسب و کار، فرا تحلیل

.1 مقدمه

منظور از محیط کسب و کار، عوامل موثر بر عملکرد واحدهای اقتصادی مانند کیفیت دستگاههای حاکمیت، ثبات قوانین و مقررات، کیفیت زیرساختها و ... است که تغییر دادن آنها فراتر از اختیارات و قدرت مدیران بنگاههای اقتصادی است (میدری و قودجانی، .(1387 با تأمل در تعریف فوق مشخص میگردد که شناخت محیط کسب و کار مقدم بر تجزیه و تحلیل کسب و کار و فعالیتهای اقتصادی است.

بر اساس مطالعات بانک جهانی در بیشتر کشورها برای راهاندازی یک کسب و کار هر چند کوچک باید ابتدا بر اساس نیاز بازار در مورد نوع محصول تولیدی تصمیمگیری و سپس برای تأمین سرمایه اولیه اقدام شود. همچنین برای شروع فعالیت لازم است کسب و کار در دفاتر رسمی ثبت شده و پس از آن نیروی کار استخدام شود. هنگامیکه

مقدمات فراهم شد شرکت تولید خود را آغاز میکند و برای اخذ استانداردها و کسب مجوز عرضه محصول به بازار تلاش میکند کیفیت محصولات خود را بالا ببرد. پس از ورود به بازار و کسب سود، شرکت موظف به پرداخت مالیات و عوارض خواهد بود. ممکن است شرکت برای صادرات کالای خود نیز برنامهریزی کرده باشد، در این صورت فرآیندهای دیگری نیز به فعالیت شرکت افزوده میشود. در تمامی این مراحل نیاز به مراجعه به نهاد قانونی وجود دارد و حتی در صورتی که فعالیت تعطیل شده و یا شرکت نخواهد به فعالیت خود ادامه دهد و حتی در صورت ورشکستگی، برای تعطیلی کسب و کار و تقسیم داراییهای آن بین صاحبان و سهامداران لازم است مراحلی طبق مقررات انجام گیرد. به این ترتیب هر کسب و کار از زمان شکلگیری تا انحلال کامل چرخهای را طی میکند و در هر مرحله بر اساس قوانین و مقررات موجود، برای شروع و تداوم فعالیت خود متحمل هزینههای گوناگون و صرف زمان میشود. بدیهی است هر چه این مراحل مشکلتر و پیچیدهتر و پرهزینهتر باشند، انگیزه افراد و اشخاص حقیقی و حقوقی برای انجام و گسترش فعالیتها کمتر میگردد. در گزارشهای بانک جهانی مراحل گفته شده مورد توجه قرار گرفته و بر اساس آنها شاخصهایی برای سنجش سهولت آغاز و تداوم کسب و کار در تعامل با محیط شکل گرفتهاند. معیارهایی که بانک جهانی برای اندازهگیری این شاخصها در نظر میگیرد بیانگر محیط کسب و کار در آن کشور میباشد که اصلیترین آنها »زمان« و »هزینه« لازم برای طی هر یک از این مراحل میباشد.

.2 مبانی نظری و ادبیات تحقیق

.1-2 مفهوم محیط کسب و کار و تاثیرات آن

اولین مسألهای که در هر طرح تجاری و برای هر صاحب کسب و کاری مطرح است، تضمینهای لازم برای حفظ اصل سرمایه (امنیت اقتصادی) و در مرحله بعد سودآور بودن این طرح و افزون بودن منافع کسب و کار از هزینههای آن است. هزینههای هر فعالیتی تابع دو دسته عوامل است: .1 هزینههایی که در فرآیندهای مختلف تولید انجام آنها ضروری است و .2 هزینههایی که به دلیل نامناسب بودن محیط فعالیت اقتصادی بر صاحبان کسب و کار تحمیل میشود. این دسته دوم از هزینهها، مربوط به محیط کسب و کار است؛ گاهی این قبیل هزینهها به اندازهای بالاست که صاحبان کسب و کار رغبتی به استفاده از فرصتهای اقتصادی پیدا نمیکنند.

هزینههای محیط کسب و کار آثار مختلف و گوناگونی بر فعالیتهای اقتصادی به جای میگذارند؛ اولین اثر، افزایش

هزینه بنگاهها در مرحله تولید کالا و خدمات است و در مرحله بعد افزایش هزینههای مربوط به »هزینههای مبادله« آنهاست که موجب افزایش قیمت میشود. بر اساس گزارش »محیط بهتر سرمایهگذاری برای همه« محیط کسب و کار در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است (سزارو؛ .(2004 این هزینههای مازاد، علاوه بر تأثیرگذاری بر هزینه-

های تولید با نامناسب کردن محیط کسب و کار مانع رشد شرکتهای کوچک و متوسط نیز میگردند. شرکتهای کوچک بیش از شرکتهای بزرگ از محیط نامناسب کسب و کار آسیب میبینند. بر اساس این گزارش شاید شرکت-

های بزرگ بتوانند با تاثیرگذاری بر سیاستگذاران یا پرداختهای غیر قانونی محیط کسب و کار را تا حدودی برای خود هموار سازند، اما صاحبان مشاغل کوچک منابع محدودی برای پرداختهای غیر قانونی دارند معمولاً فاقد روابط موثر با سیاستگذاران هستند. در نتیجه برای ادامه حیات، همواره با مشکلات غیر قابل پیشبینی روبرو می-

شوند (میدری، قودجانی؛.(1387

بر اساس گزارش بانک جهانی (2005) مهمترین موانع کسب و کار به ترتیب به شرح زیر میباشد: (گزارش توسعه جهانی؛ (2005

-عدم اطمینان به سیاستهای کلان دولت در بخشهای مختلف

-نرخ مالیات، مقررات مالیاتی و نظام دریافت عوارض و گستردگی جرایم اجتماعی

-فساد و گستردگی اقتصاد زیرزمینی

-میزان سهولت و هزینه دسترسی به منابع مالی

-مهارت نیروی انسانی و مقررات نیروی کار

-نظام حقوقی و قضایی

-هزینههای حمل و نقل، دسترسی به زمین، انرژی و مخابرات

.1-1-2 عوامل موثر بر محیط کسب و کار

به این ترتیب عوامل موثر بر محیط کسب و کار را می توان به سه دسته عمده تقسیم نمود: .1 جایگاه، نقش،

سیاستها و برنامهریزیهای دولت، .2 نهادهای اقتصادی و ساز و کارهای رسمی و غیر رسمی حاکم بر آنها و .3 نظام حقوقی و قضایی. در اصل این سه دسته از عوامل هم میتواند به بهبود محیط کسب و کار و هم به تخریب و بدتر شدن آن منجر گردند.

الف. دولت

دولت از جهات، ابعاد و مسیرهای مختلف بر فعالیتهای اقتصادی اثرگذار است؛ به نحوی که سیاستهای کلان اقتصادی و سیاسی دولت میتواند به شکلگیری یک نظام اقتصادی سالم، شکوفا، شفاف و توانمند منجر شده و یا به گسترش اقتصاد زیرزمینی و فساد و در نتیجه یک اقتصاد ضعیف و ناکارآمد بیانجامد. دولتها نقش مهمی را در حمایت از حقوق مالکیت، فراهم کردن زیرساختها، عملکرد بازارهای پولی، مالی و نیروی انسانی، نظارت بر فعالیت-

های اقتصادی و کنترل فساد دارند. کمکهای بنگاهها به اقتصاد نیز تحت تأثیر محیط آزاد، رقابتی و شفاف سرمایه-

گذاری است که دولت در شکلگیری و بهبود آن نقش عمدهای دارد (گزارش توسعه جهانی؛ .(2005

ب. نهادهای اقتصادی

شکلگیری روابط مناسب میان بخشهای مختلف اقتصادی، تنظیم روابط میان کارکنان و کارفرمایان،کسب اعتبارات مورد نیاز فعالان اقتصادی توسط نظامی ساختاریافته و جامع و بسیاری از روابط و مناسبات دیگر در سایه ساماندهی نهادهای اقتصادی است که بدون شکلگیری و تقویت آنان اطمینان لازم برای سرمایهگذاران حاصل نمیشود. عدم وجود نهادهای اقتصادی مناسب که پشتیبان فعالیتهای اقتصادی سالم میباشند و شکلگیری محیط نامناسب کسب و کار هزینههای بیشتری را بر کسب و کارهای کوچک تحمیل میکند. این در حالی است که کسب و کارهای بزرگ قدرت بیشتری در تاثیرگذاری بر محیط پیرامون خود دارند و میتوانند با استفاده از رسانهها و ارتباط مستقیم با سیاستگذاران و صرف هزینههای تبلیغاتی و سایر ابزارهای موثر بر افکار عمومی، مشکلات خود را به تصمیمگیران انتقال داده، محیط را به نفع خود تغییر دهند و از تغییرات ناخواسته تا حد زیادی جلوگیری کنند، اما مؤسسات کوچک و فعالان کمتوان بهدلیل عدم توانایی در مقابله با این مشکلات به ناچار فعالیت خود را تعطیل مینمایند (سزارو؛ .(2004

ج. نظام حقوقی

در ادبیات اقتصادی، سرمایهگذاران را به آهویی تشبیه میکنند که با هوش و ذکاوت خویش با احساس کمترین خطری از صحنه میگریزند و لذا کلیه سرمایهگذاران با حساسیت فوقالعادهای شرایط عمومی حاکم بر فعالیت خویش را میسنجند. از نظر آنان سرمایهگذاری نیاز به اطمینان از امنیت اقتصادی دارد که تأمین آن در سایه قوانین کارآمد و نظام حقوقی که اجرای آنها را ضمانت کند، ممکن میشود. به عبارت روشنتر سرمایهگذار باید اطمینان داشته باشد که هیچ خطری سرمایه او را تهدید نمیکند و در صورتیکه به هر دلیلی سرمایه او مورد تعرض قرار گرفت نظام حقوقی و قضایی حاکم بر کشور قادر است از سرمایه او دفاع کرده و رفع تعرض نماید.

.2-1-2 ارزیابی و شاخصهای سنجش محیط کسب و کار

برای ارزیابی محیط کسب و کار تاکنون شاخصهای گوناگونی توسط سازمانهای مختلف ارائه شده است. در این میان شاخصهای بانک جهانی برای ارزیابی محیط کسب و کار بر اساس ویژگیها و مختصاتی شکل گرفته است که در نوع خود رویکرد جدیدی بهشمار میرود و به دلیل پوشش دادن انتظارات فعالان اقتصادی و سیاستگذاران اقتصاد کلان کشورها مورد توجه بیشتری قرار گرفته وتقریباً توسط آنها پذیرفته شده است. این شاخصها عبارتند

از:

· شروع کسب و کار: فرآیند ثبت شرکت را از نظر تعداد مراحل، مدت زمان مورد نیاز و هزینه صرف شده برای آغاز فعالیت در نظر میگیرد.

· اخذ مجوزها: شامل تمامی فرآیندهای لازم برای اخذ مجوزهای مورد نیاز برای تاسیس و راهاندازی یک کارگاه میباشد. مطالعه موردی این شاخص نشاندهنده تعداد مراحل، مدت زمان و هزینه صرف شده برای دریافت مجوزهای مورد نیاز با استاندارد معین هر کشور است.

· شاخص استخدام و اخراج نیروی کار: میزان دشواری استخدام، انعطافناپذیری ساعت کار، دشواری اخراج، هزینه استخدام و هزینه اخراج را میسنجد.

· ثبت مالکیت: فرآیند لازم جهت ثبت دارایی در دفتر اسناد رسمی میباشد. تعداد مراحل، مدت زمان و هزینههای مترتب بر ثبت مالکیت در دفاتر اسناد رسمی سنجش میشود. به عنوان مطالعه موردی فرآیند

کامل خرید یک زمین، ساختمان و انتقال حق مالکیت آن از یک فرد به فرد دیگر نشاندهنده این شاخص

است.

· اخذ اعتبار: این شاخص مربوط به میزان توانمندی و امکان سنجش گسترده، دقت اطلاعات اعتباری و میزان پوشش اطلاعات مالی افراد حقیقی و حقوقی است که توسط بخش دولتی یا بخش خصوصی ثبت و در اختیار سایر سازمانها یا افراد قرار داده میشود تا بر اساس اعتبار تعیین شده به ارزیابی فعالان اقتصادی بپردازند.

· حمایت از سرمایهگذاران (سهامداران): در این شاخص بررسی میشود که صاحبان سرمایه تا چه اندازه مورد حمایت نهادهای قانونی و رسمی میباشند. بهویژه در معاملاتی که در آنها منافع مدیران با منافع شرکت یا منافع دولت در تعارض است. این شاخص میزان علنی بودن (افشا) مبادلات مالی، میزان پاسخگویی مدیر، سهولت شکایت برای سهامدار و توان حمایت از سرمایهگذار را در بر میگیرد.

· پرداخت مالیات: این شاخص مأخذ تعلق مالیات، دفعات پرداخت، زمان تعیین و پرداخت و کل مالیات قابل پرداخت را بر حسب درصد، از سود حاصل از فعالیتهای اقتصادی ارزیابی میکند.

· تجارت فرامرزی: تعداد مراحل، تعداد امضا، تعداد اسناد و تعداد روز برای صادرات (از بستهبندی درکارخانه تا خروج از بندر) میزان تعرفهها و عوارض و همچنین تعداد مراحل، تعداد امضا، تعداد اسناد و تعداد روز برای واردات (از پهلو گرفتن کشتی در بندر تا تحویل محموله به انبار کارخانه) و میزان تعرفهها و عوارض را میسنجد. در مطالعه موردی صدور و ورود یک محموله استاندارد از راه دریایی در نظر گرفته میشود.

· انحلال یک فعالیت: تعداد مراحل، زمان لازم برای دادرسی (روز) و هزینه پرداخت شده برای پایان دادن به یک فعالیت اقتصادی در این شاخص مورد بررسی و ارزیابی قرار میگیرد.

· الزامآور بودن قراردادها: زمان و هزینه لازم برای اعلام ورشکستگی و چگونگی توزیع داراییهای شرکت ورشکسته میان طلبکاران را در بر میگیرد.

بر اساس گزارشهای بانک جهانی طی سالهای اخیر وضعیت محیط کسب و کار در ایران رو به بهبود نمیباشد. بر این اساس لازم است با تجدید نظر جدی در سیاستها و برنامهریزیهای اقتصادی شرایط لازم برای رفع موانع فراهم گردد. جدول (1) بیانگر وضعیت و رتبه ایران در گزارشهای بانک جهانی میباشد.

جدول :(1) وضعیت محیط کسب و کار در ایران

.3 روش تحقیق

فرا مطالعه یک تجزیه و تحلیل عمیق از کارهای تحقیقاتی انجام شده در یک حوزه خاص است. در ادبیات رایج در ایران طی سالهای گذشته بیشتر از فرا تحلیل یاد شده است ولی باید گفت که فرا مطالعه با واژههایی همچون فرا تحلیل، فرا سنتز، فرا نظری، فرا روش متفاوت است. فرا مطالعه کلیه این مفاهیم را در بر میگیرد. فرا تحلیل که عمدتاً در چند سال گذشته به کرات از آن استفاده شده است نوعی فرا مطالعهکمّی است که فقط بر روی نتایج تحقیقات گذشته انجام میشود. فرا مطالعه اگر به صورت کیفی و بر روی مفاهیم مورد استفاده در مطالعات گذشته انجام گیرد به نام فرا سنتز یا فرا ترکیب شناخته میشود. اگر این فرا مطالعه فقط در حوزه روششناسی کارهای
گذشته باشد به نام فرا روش معروف است و در صورتی که این فرا مطالعه فقط در حوزه مدلها و چارچوبهای تحقیقات گذشته باشد، فرا نظری نامیده میشود (پترسون و همکاران؛ (2001با. توجه به اینکه عمدتاً در ایران به تمامی این موارد فرا تحلیل گفته میشود، در این مطالعه نیز از همین لفظ استفاده شده است و منظور از آن، تجزیه

æ تحلیل یافتهها، بحثها و نتیجهگیریهای تحقیقات اولیه است. در حقیقت در این روش به شناسایی راهبرد تجزیه

æ تحلیل دادهها، طبقهبندی آنها و بحث و تفسیر یافتهها در ارتباط با سوالهای پژوهش مورد نظر، پرداخته میشود. لذا روش تحقیق در این پژوهش، روش فرا تحلیل است. در این روش، پژوهشگر نتایج تحقیقات مختلف و متعدد را با هم ترکیب کرده و نتایج جدید و منسجم را با استفاده از روشهای نیرومند آماری استخراج میکند (ایزانلو؛ .(1390

فرا تحلیل در دو بعدکمّی و کیفی مطرح است. فرا تحلیل در بعدکمّی تحلیل آماری مجموعه بزرگی از نتایج به دست آمده از مطالعات منفرد متعدد، با هدف تلفیق آن یافتهها است. هر یک از مطالعات، در واقع واحد پژوهش فرا تحلیل، تلقی میگردند و چون فرا تحلیلاساساً به اطلاعات مطالعات اولیه وابسته است، اغلب به آن تحلیل تحلیل، هم میگویند. در این تحقیق علاوه بر تحلیل توصیفیکمّی پژوهشهای گذشته، به تحلیل کیفی مبانی نظری و رابطه متغیرها نیز پرداخته شده است.

بر این اساس در مطالعاتی که در حوزه محیط کسب و کار طی یک دهه گذشته در ایران صورت گرفته است بهطور کلی میتوان به موارد زیر اشاره کرد: -1 نیاز به تلخیص و ترکیب تحقیقات موجود در این حوزه با توجه به حجم زیاد
æ فزاینده آنها -2 وجود ناسازگاریها، تعارضات یا تناقضاتی در نتایج تحقیقات هم در روش و هم در مدلهای بررسی

æ ضرورت حل آنها -3 تعیین وضعیت رتبه ایران در سطح جهان براساس تحقیقات موجود و -4 تشخیص حوزههای تحقیقاتی که محققان گذشته به آن نپرداختهاند.

همچنین در این مطالعه به منظور تاکید بر بهبود سرمایهگذاری در فضای کسب و کار از طریق پرسشنامه و تکمیل آن توسط خبرگان اتاق بازرگانی اصفهان به بررسی عوامل و موانع بهبود سرمایهگذاری در فضای کسب و کار اصفهان