مقاله مدلسازی مدیریت اسلامی بر مبنای عهدنامه مالک اشتر

بخشی از مقاله

مدلسازی مدیریت اسلامی بر مبنای عهدنامه مالک اشتر
چکیده

امروزه بیشتر صاحبنظران بر این باورند که هیچ امری در زندگی انسان برای پیشبرد اهداف او نمی تواند مهم تر و مؤثّر تر از مدیریت و رهبری باشد. مطالعه نهج البلاغه، هر خواننده ژرف نگر را با این حقیقت آشنا می سازد که آن حضرت برای اداره جامعه، اصول و مبانی ارزشمندی ارائه کرده اند. این تحقیق سعی دارد با الهام از آموزه های امام علی(ع)، در نامه 53 نهج البلاغه معروف به عهد نامه مالک اشتر، مسائل مربوط به رهبری و مدیریت اسلامی را تجزیه و تحلیل کرده و به تدوین الگوی مدیریت اسلامی بپردازد. در انجام این پژوهش که از نوع تحقیقات کیفی است، از رویکرد نظریه زمینه ای و یا بعبارتی نظریه برخاسته از داده ها استفاده شده است. محقق پس از تجزیه و تحلیل داده ها به 24 مقوله اصلی دست یافته که پس از سازماندهی مقولات، با توجه به وفور داده ها در زمینه تصمیم گیری، این مقوله بعنوان پدیده (مقوله) محوری در مرحله کدگزاری گزینشی انتخاب شده است. ودر طی استخراج مدل مدیریت اسلامی،فرآیند تصمیم گیری علوی نیز به دست آمده است. در طی این پژوهش محقق توانسته است سبک رهبری امام علی(ع) را از متن عهدنامه استخراج نماید که از آن با عنوان »الگوی رهبری تناسبی «یاد شده است.علاوه برآن، سه منبع قدرت فرهمندی، مقبولیت مردمی ومشروعیت قانونی بعنوان عوامل قدرت و نفوذمؤثر بررهبری شناخته شده است.

کلید واژه ها: مدیریت اسلامی، نهج البلاغه،حضرت علی(ع)، نظریه زمینه ای، رهبری تناسبی.

.1 مقدمه
-1-1 اهمیت و ضرورت موضوع
با مطرح شدن بحث مدیریت ،از جمله نخستین پرسش هایی که پیش می آید این است که آیا اساسأ وجود مدیریت ضروری است یا نه ؟

-1 ویژگی اجتماعی بودن از فطریات انسان است و انسان همیشه در اجتماع و بصورت دسته جمعی زندگی کرده است؛و همین زندگی اجتماعی ملازم وجود قدرتی نظم آفرین و قوانینی مورد پیروی همگان است.

-2 غرایز حیوانات،راهنمای اعمال و تلاش های آنها است؛اما انسان موجودی است عاقل و عقل راهنما و مدیر اوست ولی آدمی دارای عقل مطلق نیست،و همین نقصان عقل موجب نیاز انسان به استفاده از مشورت و هدایت تشریعی می شود.که ضرورت وجود رهبران و مدیران را ایجاب می نماید.

-3 انسان هم دارای نیروی صلاح است و هم نیروی فساد؛این بعد فساد و هوای نفس که انسان را به کار های بد و نا صواب می کشاند. و به همین دلیل لازم است که راهنما و مدیری او را هدایت کند تا از فطرت الهی خود بهره جوید.

-4 هر جا هدفی باشد ،برای رسیدن به هدف ،برنامه ریزی لازم است. برای برنامه ریزی و اجرای آن نیز وجود مدیر و اعمال مدیریت ضروری است. -5 هر جا سازمانی باشد،باید سازماندهی و برنامه رزی در جهت نیل به اهداف سازمان انجام گیرد و چنین کوشش هایی نیاز به مدیریمدبّر و

شایسته دارد.(بهارستان،1384،ص(11 با توجه به دلایل ذکر شده مسلّم است که هیچ امری در زندگی انسان مهمتر و مؤثر تر از رهبری و مدیریت یست .و با توجه به اینکه آموزه های دین

اسلام در خصوص مدیریت و رهبری جامعه،اصول و مبانی ارزشمندی ارائه کرده است و با اعتقاد به این موضوع که دین اسلام کاملترین ادیان است ؛پس لازم و ضروری است که علم و مدیریت را از دیدگاه اسلام بررسی کرده و آن را مدلسازی نماییم.

نهج البلاغه،بی تردیدپس از قرآن کریم گرانقدرترین وارزشمندترین میراث اسلام است.زیرا نازلات و صادرات وجودی است که والاترین وجود پس از پیامبر اکرم(ص)است(دلشاد تهرانی،1379،ص.(12 نهج البلاغه که شامل خطبه ها ،نامه ها و کلمات قصار امام علی (ع) است ،در خصوص مدیریت و رهبری جامعه مطالب ارزشمندی در درون خود دارد. از درون نهج البلاغه نامه 53 امام علی (ع)،که خطاب به مالک اشتر نوشته است،کاملترین و جامع ترین آموزه ها در خصوص آداب حکومت داری و رهبری اسلامی را داراست.(استادی،79،(1379 و به همین دلیل محقق در این پژوهش سعی کرده است تا با استفاده از مطالب مندرج در عهد نامه مالک اشتر ، مدیریت اسلامی را مدلسازی نماید.

-1-2 پیشینه موضوع

در خصوص مدیریت اسلامی ،محققان در حوزه ی علوم اسلامی و در دانشگاهها بطور گسترده ،تحقیقاتی را ارائه و یا مطالبی را تألیف کرده اند ولی نظریه پردازی در این زمینه کمتر به چشم می خورد. از مهمترین نظریاتی که در این زمینه موجود است،یکی نظریه رشد علامه مطهری و دیگری نظریه ولایت فقیه امام خمینی(ره) است. بعضی ازتألیفات در زمینه مدیریت اسلامی به مقایسه و تطایق مدیریت اسلامی با نظریه های مدیریت غربی پرداخته اند که جای تأسف دارد زیرا،آموزه های دین مبین اسلام،در هر مکان و هر زمان و برای همه انسان ها منشأ هدایت و رشد است و قابل مقایسه با نظریات مدیریت غربی نیست. بنابر این این پژوهش گامی نو در زمینه مدلسازی مدیریت اسلامی به شمار می رود.

-1-3 تعریف مسأله

در دنیای اسلام ،پس از رسول خدا،امام علی(ع) ترسیمی الهی از اداره کارآمد جامعه ارائه کرده است. مطالعه نهج البلاغه و غررالحکم و دارالکلم هر خواننده ژرف نگر را با این حقیقت آشنا می سازد که آن حضرت ،به اصول اداره جامعه اشاراتی عمیق داشته است. این نوشتار،سعی دارد با الهام از آموزه های امام علی(ع) در نامه 53 نهج البلاغه ،معروف به عهد نامه مالک اشتر ،مسائل مربوط به رهبری و مدیریت اسلامی را گرد آورده و به تدوین مدل مدیریت اسلامی بپردازد.

بنابراین مسأله اصلی پژوهش این است که چگونه می توان برای مدیریت اسلامی ،مدلی تدوین نمود که صلاحیت ها و ظرفیت های مورد نیاز مدیران و پیش شرط های لازم برای مدیریت اسلامی را بیان می نماید. هم چنین ،راهبردها ،اهداف و شرایط مداخله گر در مدیریت اسلامی را تعیین نماید . لذا سئوال اصلی پژوهش این است که »مدل مدیریت اسلامی منتج از عهد نامه مالک اشتر چگونه است؟«

1-4 اهداف پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر احصاء مدل مدیریت اسلامی بر مبنای عهد نامه مالک اشتر است. بگونه ای که بتوان با استفاده از این مدل،صلاحیت ها و ظرفیت های مورد نیاز مدیران،پیش شرط های لازم برای مدیریت اسلامی،پدیده هسته ای و مهم فرآیند مدیریت اسلامی،راهبرد ها ،اهداف و عوامل تأثیر گزار بر مدیریت اسلامی برشمرد.

.2 مباحث نظری

این پژوهش به منظور تدوین مدل برای مدیریت اسلامی ،با استفاده از داده های موجود در عهد نامه مالک اشتر ،صورت گرفته است. در اینجا لازم است قبل از ورود به نظریه های مرتبط با مدیریت ،مفاهیم اولیه موضوع مورد پژوهش تشریح گردد:

-1مدیریت فرآیندی است که بوسیله آن کوشش های فردی و گروهی برای رسیدن به اهداف مشترک با هم هماهنگ می شوند (صادق پور ومقدس، 50،.(1370

-2هنر اداره مجموعه امکانات و استعدادهای مادی ومعنوی در یک سازمان را، براساس آگاهیهای مناسب، بخاطر بهتررسیدن به هدف را مدیریت گویند (تقوی دامغانی،18،.(1368

-3مدیرت فرآیندبکارگیری مؤثروکارآمد منابع مادی وانسانی دربرنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات ، هدایت وکنترل است که براساس نظام ارزشی مورد قبول وبرای رسیدن به اهداف سازمانی صورت می گیرد ( صفرزاده ، 1385، .(4

تعریف مدیریت اسلامی:

-1امامت ورهبری الهی در اسلام یعنی پیشوایی و ریاست امور دین ودنیا از سوی کسی که دارای شرایطی از قبیل عصمت، ولایت معنوی و مرجعیت دینی است وچون جانشین پیغمبراست،باید از راه پیغمبر شناسانده شود(تنصیص) تا به هدایت ورهبری جامعه در اجرای احکام وقوانین کلی شریعت و اخلاق و حفظ مواریث معنوی اسلام برپایه اصول دین بپردازد (مطهری ،15،.(1364

-2مدیریت در اسلام (که رهبری حالتی خاص از آن است)براساس طرح وبرنامه ای سازگاربا مبانی اسلام و به سوی اهداف اسلام پسنداست که در رأس همه آنها،قرب الهی قراردارد و در این راستا، وسیله وکیفیت برخورد با افراد نیز باید مطابق موازین اسلامی باشد (مصباح یزدی ،15،.(1391

-3مدیریت اسلامی عبارتست از تنظیم روابط افراد(در ابعادرابطه باخود، خلق وخالق) و هماهنگی نیروها به عنوان تکلیف ومسئولیتی الهی در خدمت آزادسازی انسان از قیدوبندهای غیرالهی به منظور رشد وشکوفایی استعدادهای اوجهت نیل به هدف های ارزشمندسازمان که به قرب الهی می پیوندد (بهارستان ،15،.(1384

-4مدیریت اسلامی شیوه بکارگیری منابع انسانی وامکانات مادی، برگفته از آموزه های اسلامی برای نیل به اهداف متأثر از نظام ارزشی اسلام است (پیروز ودیگران،11،.(1384

نظریه رشد علامه مطهری :

شهید مطهری برای اولین بار ،قبل از انقلاب اسلامی ایران ،این نظریه را مطرح کردند.رشد مترادف است با ارشاد و هدایت. در واقع رشد ،همان قدرت مدیریت و هدایت است.

در فقه اسلامی رشد کیفیت روحی دارد. یعنی یک نوع بلوغ روحی است بر خلاف اصطلاحات عام که تنها برای کیفیت جسمی استفاده می شود. منظور از رشد روحی ،شایستگی ،درک و لیاقت رهبری است.اگر انسان در یک موضوع بخصوص این لیاقت و شایستگی را داشت رشد مخصوص به آن موضوع را دارد. و در واقع مدیریت تنها یکی از شاخه های رشد است. یکی از مهمترین سرمایه ها، سرمایه انسانی است.در واقع مهمترین سرمایه است که بکار گرفتن و بهره برداری از انسانها و سامان دادن به این سرمایه ها نوعی از رشد است؛ که این امر به نام مدیریت شناخته می شود(مطهری،.(1364

نظریه ولایت فقیه:

این نظریه بیان می کند که در زمان غیبت امام عصر(عج)،مردم باید به فقیه جامع الشرایط مراجعه کنند. واین فقها،تنها جانشین امام معصوم در اجرای سیاسات و مسائل حکومتی و سایر امور مربوط به امام محسوب می شوند. در این عقیده ،فقیه در فضیلت و شخصیت دینی و اخلاقی و علمی همپای امام معصوم نیست ولی ویژگی های که برای ولی فقیه و حاکم اسلامی لازم شمرده می شود همانند عدالت ،تقوا و پرهیزگاری او را از لغزیدن به ورطه استبداد و خود رأیی باز می دارد(جعفر پیشه،(1381

نظریه سیستمی:
مفهوم سیستم در ابتدا بصورت مدوّن و مکتوب توسط برتالانفی1،زیست شناسی آلمانی مطرح شد. اهمیت دیدگاه سیستمی در این است که مدیران به مدد ان بهتر می توانند مفهوم سازمان را درک کنند و سازمان را به عنوان یک کل که مشتمل بر سیستم های فرعی متعدد و مرتبط به هم است،مورد توجه قرار دهند . منظور ازسیستم مجموعه ای از اجزاء بهم پیوسته و مرتبط بهم است. و بگونه ای تنظیم گردیده اند که یک کل مجزای از تک تک اجزاء را بوجود می اورند . سیستم ها داده هایی را بدست می آورند ،پس از تغییر و تبدیل آنها ،ستاده های را تولید می کنند . ویژگی منحصر به فرد دیدگاه سیستمی ،نحوهارتباط اجزاء با خود سیستم است.(مهرگان،1382، .(15-16

نظریه ویژگی های کمال مدیریت:
در سال 1982 م،دو مشاور حرفه ای مدیریت به نام های توماس پیترز و رابرت واتر من 2 در کتابی با عنوان در جستجوی کمال،ویژگی های هشت گانه سازمان های کمال یافته را برشمردندکه به شدت مورد استقبال قرار گرفت . این هشت ویژگی عبارتند از:

تعصب به عمل - ایجاد ارتباط نزدیک با مشتری- تمایل به استقلال و کار آفرینی- افزایش بهره وری با استفاده از افراد- برخورد ارزشی و شفاف-تکیه کردن بر مزیت رقابتی خود- استفاده از شکل ساده و ستاد کوچک - حفظ توأمان انعطاف پذیری و عدم انعطاف(رضاییان،1390، .(78- 80
نهضت روابط انسانی:

در سال 1920 م ،مقارن با سالهای رکود بزرگ اقتصادی غرب بعضی از دانشمندان علوم اجتماعی به رهبری النون مایو3 مطالعاتی راجع به چگونگی واکنش مدیران نسبت به شرایط کاری و محرک های مدیری و تأثیرآن بر میزان تولید اغاز کردند. این دانشمندان پس از تحقیق و مطالعاتی پی بردند که تأثیر متغیر های اجتماعی بیشتر از متغیر های فیزیکی است و ضمن تأکید بر جنبه های انسانی مدیریت،جنبه های فنی مهندسی مدیریت علمی را کم اهمیت می دانستند(رضاییان،1371، .(11

نظریه اصول گرایان:
در سال های جنگ جهانی اول 1917)م) ،افرادی نظیر هنری فایول 1 فرانسوی،تجربیات ،تجربیات خود را در کار مدیریت بصورت وظایف مدیریتی منعکس ساختند. فایول فعالیت های سازمان را به شش دسته تقسیم می کرد:فنی،بازرگانی،مالی،حسابداری ایمنی و وظایف مدیری (برنامه ریزی ،سازماندهی،هماهنگی و کنترل ). وی اصول چهارگانه را ارائه کرد که در انجام وظایف مدیریتی مفید می دانست:تقسیم کار ،اختیار،وحدت فرماندهی،وحدت مدیریت،جبران خدمات کارکنان ،تمرکز،سلسله مراتب نظم،عدالت ، ثبات،ابتکار عمل،احساس یگانگی و وحدت کارکنان،وابستگی منافع فردی به هدف کلی و انضباط (رضاییان،1371، .(11- 14

نظریه برابری :

اعضاء و کارکنان سازمان همواره خود را با دیگران مقایسه می کنند . کارکنان همواره نسبت ستاده به داده خود را با همین نسبت در افراد مشابه در سازمان مقایسه می کنند . اگر آنان چنین برداشت کنند که نسبت متعلق به آنها در مقایسه با افراد دیگر در سازمان نا برابر باشد،در اینصورت می گویند در سازمان اجحاف می شود و برای رفع این بی عدالتی درصد رفع ان بر می آیند(الوانی،1385، .(163

نظریه انتظار:

در این نظریه که توسط ویکتور روم ارائه شده است چنین استدلال می شود که انگیزه فرد برای انجام یک کار خاص ناشی از میزان انتظار و احتمالی است که او بر حصول نتایج خاصی مترتب می داند. بعبارتی فرد هنگامی انگیزه کاری را پیدا می کند که حداکثر نتیجه برایش متصور باشد. بر اساس این نظریه ،نیروی انگیزشی ،از حاصل ضرب اولویت های فرد و میزان انتظار و احتمالی که بر وقوع نتیجه مورد نظر متصور است بدست می آید(الوانی،1385، .(161

.3 روش شناسی

»نظریه داده بنیاد عبارت است از فرآیند ساخت یک نظریه مستند و موّدن،از طریق گردآوری سازمان یافته داده ها و تحلیل استقرایی مجموعه داده های گردآوری شده به منظور پاسخ گویی به پرسش های نوین،در زمینه هایی که فاقد مبانی نظری کافی برای تدوین هرگونه فرضیه و آزمون آن هستند« (منصوریان،5،.(1385

پاول می گوید:نظریه داده بنیاد،روشی است که نظریه ها،مفاهیم،فرضیه ها و قضایا را طی یک فرآیند منظم، بجای استنتاج از پیش فرض های قبلی،سایر پژوهش ها یا چارچوب های نظری موجود،به طور مستقیم از داده ها کشف می کند(0(Powell,1999,67

نیومن معتقد است نظریه داده بنیاد،مجموعه ای از شیوه ها برای توسعه دادن نظریه استقرایی در مورد یک پدیده است(.(Neuman,1997,234

بنیان گذاران این روش دو محقق با نام های گلیزر و استراوس بوده اند که آن را در حوزه مطالعات پرستاری و پیراپزشکی در مورد ایده ها و نگرش های بیماران بستری در بیمارستان، به کار گرفتند و نظریات خود را در خصوص این روش،در کتابی با عنوان »کشف نظریه داده بنیاد« در دهه 1960 منتشر کردند.گلیزر و استراوس در کتاب خود مطرح کردند:»موضوع اصلی کتاب ما،کشف تئوری بر اساس گردآوری نظام مند داده ها،در پژوهش های علوم اجتماعی است. هر فصل این کتاب،به مراحلی می پردازد که ما در فرآیند تئوری پشت سر گذاشته ایم.انگیزه اصلی از معرفی این تئوری،رسیدن به مرحله ای از شناخت در مورد موضوع مورد مطالعه است که ما را قادر می سازد نظریه ای را که ساخته ایم بر اساس داده های واقعی استحکام بخشیم.(Glaser&strauss ,1967,13)«

هرچند خاستگاه اصلی این روش در حوزه پزشکی و روان شناسی بالینی است ولی به دلیل انعطاف پذیری فوق العاده خود،به شکل گسترده ای به سایر علوم اجتماعی نیز سرایت کرده است.چنانکه سوسا می گوید: »از آنجایی که روش نظریه زمینه ای (نظریه داده بنیاد) قابلیت نظریه پردازی در حوزه مفاهیم مدیریتی نیز دارد می تواند در این حوزه بخوبی مورد استفاده قرار گیرد(.(Sousa,2006,325

با توجه به توصیفات روش های تحقیق کیفی مشخص می شود که روش مورد استفاده ما در انجام این پژوهش بایستی ازروش نظریه برخاسته از داده ها پیروی کند تا بتواند فرآیند مدیریت اسلامی راتعیین کند.

انواع طرح های پژوهشی به روش نظریه داده بنیاد:

در انجام یک پژوهش به روش نظریه داده بنیاد ، می توان رهیافت های متفاوتی را مورد نظر قرار داد و براین اساس طرحی ویژه را به اجرا درآورد.سه طرح برای انجام تحقیق به روش نظریه برخاسته از داده ها وجود دارد که عبارتنداز:طرح سیستماتیک، طرح نوخاسته وطرح سازگرا .با توجه به اینکه در این پژوهش ازطرح سیستماتیک استفاده شده است ،لذا تنها به توضیح این طرح اکتفا می شود.

طرح سیستماتیک نظریه داده بنیاد:برای انجام تحقیق به روش نظریه داده بنیاد این طرح کاربرد فراوانی دارد . این طرح توسط استراوس و کوربین1 درسال 1990 م به تفصیل شرح داده شده است . طرح سیستماتیک نظر به برخاسته ازداده ها از طریق سه مرحله کد گذاری باز،کدگذاری محوررری وکد گذاری گزینشی به تحلیل داده ها می پردازد .

در روش نظریه داده بنیاد،کشف یا تولید نظریه بر مبنای حقایق و واقعیات موجود و از طریق جمع آوری نظام مند داده ها،و با مدنظر قرار دادن کلیه جوانب-بالقوه-مرتبط با موضوع تحقیق،صورت می گیرد.داده های جمع آوری شده سیر تکاملی خود را تا رسیدن به تئوری،مراحلی را طی می کنند.تحلیل داده هایی که به منظور تکوین نظریه گردآوری می شوند،با استفاده از »کدگذاری نظری« انجام می شود.در این شیوه، ابتدا رمزهای مناسب به بخش های مختلف داده ها اختصاص می یابد. این رمزها در قالب »مفهوم« تعیین می شوند. که آن را »کدگذاری باز2« می نامند.سپس پژوهشگر با اندیشیدن در مورد ابعاد متفاوت این مقوله ها و یافتن پیوندهای میان آنها به »کدگذاری محوری3« اقدام می کند(.(Strauss&Corbin,1998,58

به عبارت دیگر در این مرحله مقولات سازماندهی می شوند.یعنی با استفاده از یک پارادیم به همدیگر وصل می شوند. این پارادیم به شکل زیر است(بازرگان،1389، :(102

شرایط علی،شرایطی هستند که سبب به وجود آمدن پدیده اصلی یا همان فرآیند مورد مطالعه می شوند. منظور از راهبردها،اقدامات یا تعامل هایی است که از پدیده ی اصلی حاصل می شود.شرایط زمینه ای، شرایط ویژه ی درون سازمانی، هستند که راهبردها را تحت تأثیر قرار می دهند.شرایط واسطه ای نیز، شرایط عمومی محیط هستند که راهبردها را تحت تأثیر قرار می دهند.و در آخر پیامدها نتایجی هستند که از راهبردها حاصل می شوند(بازرگان،1389، (100-101

در جریان این کدگذاری ها،پژوهشگر، با استفاده از »نمونه گیری نظری1« و با توجه به مفاهیم پدیدار شده از دل داده ها،به گرداوری داده ها در مورد افراد،رخدادها و موقعیت های مختلفی می پردازد که تصویر غنی تری از مفاهیم و مقوله های حاصل،فراهم خواهند کرد.سرانجام با »کدگذاری گزینشی2« مقوله ها پالایش می شوند و با طی این فرآیندها در نهایت، چارچوب نظری پدیدار می شود(.(Strauss&Corbin,1998,58 به عقیده استراوس،کدگذاری انتخابی (کدگذاری گزینشی) عبارت است از انتخاب سیستماتیک مؤلفه های اصلی و ارتباط دادن آنها با سایر مولفه ها،اعتبار بخشیدن به روابط و پرکردن جاهای خالی با مقولاتی که نیاز به اصلاح و گسترش بیشتر دارند(.(Strauss&Corbin,1998,82

.4 یافته ها

در اولین گام از این مطالعه تک تک جملات عهد نامه مورد بررسی قرار گرفت و سپس کد گزاری و یا بعبارتی مفهوم پردازی از این جملات صورت گرفت. در مرحله بعد مفاهیم مشابه در دسته های بزرگتری به نام مقوله قرار گرفتند و سپس مقولات مشابه نیز در طبقه مقوله های کلی جای گرفتند . بعنوان مثال یکی از سؤالات پژوهش عبارت بود از:»بر مبنای عهد نامه مالک اشتر،مدیراسلامی چه وظایفی دارد؟در جواب این سؤال محقق چند مقوله کلی استخراج کرده که عبارتند از :برنامه ریزی،سازماندهی،مدیریت منابع انسانی،مدیریت اموال عمومی و مدیریت ارتباطات و اطلاعات.نحوه کد گزاری باز مقوله کلی سازماندهی در جدول زیر نمایش داده شده است(جدول(1