بخشی از مقاله
چکيده :
مقدمه : پسماندهاي آزمايشگاهي ناشي ازفعاليتهاي آزمايشگاهي از قبيل آناليز مواد، تجهيزات آزمايشگاهي، دستگاههاي تمييز کننده و معرف ها ، رنگ ها و کيت هاي آزمايشگاهي و... مي باشد که نيازمند مديريت ويژه است . اين گونه مواد به دليل خاصيت خطرآفريني باعث مشکلات عديده اي مي گردند. همچنين چگونگي کنترل آلودگي ها ي ناشي از تخليه پسماندهاي خطرناک به خصوص پسماندهاي شيميايي سمي و فلزا ت سنگين در محيط زيست بسيار مهم است . روش : گروه شيمي دانشکده علوم پايه داراي ٢٠ آزمايشگاه در ٥گرايش شيمي تجزيه ، آلي،معدني، شيمي-فيزيک و شيمي کاربردي مي باشد که حيطه ي کاري آزمايشگاه هاي گروه شيمي به دو دسته ي آموزشي با مساحت ٥٠ متر مربع و تحقيقاتي با مساحت ٣٠-١٥مترمربع تقسيم ميشود. روزانه به طور متوسط ١٨-١٢نفر دانشجويان مقطع کارشناسي از هر آزمايشگاه در هر شيفت کاري (روزانه ٥شيفت ) از آزمايشگاههاي آموزشي و تعداد ٥-١٠ نفر دانشجويان تحصيلات تکميلي در مقطع کارشناسي ارشد و دکترا از آزمايشگاه تحقيقاتي اين دانشگاه استفاده مي کنند. عمده ي مواد توليد کننده پسماند آزمايشگاهي در اين آزمايشگاهها اسيدهاي معدني و آلي، انواع نمکها ، ترکيبات آلي آروماتيک و غير آروماتيک مي باشند. بالغ بر ٩٥% از پسماندهاي توليدي بدون اعمال تصفيه و بي خطر سازي به طور مستقيم وارد فاضلاب شهري رشت مي شوند و ١-٢% از اين پسماندها مانند نمک هاي نقره به دليل ارزش اقتصادي بازيافت مي شوند. ظروف استفاده شده ي شيشه اي و پلاستيکي در اين آزمايشگاهها عموما مجددا استفاده شده و دورريز ندارند عمده خطرات مشاهده شده در آزمايشگاههاي تحقيقاتي در اثر تماس دانشجو با يک ماده جديد بوده است که عمدتا به دليل نبود دستورالعمل ايمني ،عدم آگاهي از ويژگيهاي خطرآفريني ماده جديد و عدم وجود پرسنل آموزش ديده در مقوله ايمني جهت اطلاع رساني به دانشجويان در آزمايشگاه مي باشد. هم اکنون در آزمايشگاههاي شيمي دانشگاه گيلان از وسايل ايمني و حفاظت فردي همچون عينک ، ماسک ، دستکش ، هود، کپسول آتش نشاني، سطل شن ، جعبه کمک هاي اوليه استفاده مي شود.
در اين مطالعه به بررسي اجمالي نوع آزمايشهاي انجام شده ، عمده مواد مصرفي توليد کننده پسماند، بررسي ميزان ايمني مواجه با پسماندهاي آزمايشگاهي، وسايل حفاظت فردي مورد استفاده در اين آزمايشگاهها پرداخته سپس به بررسي راهکارهاي بي خطر سازي و دستورالعمل هاي موجود و در ادامه به ارائه ي روشهاي مديريت ايمني مورد نياز خواهيم پرداخت .
کلمات کليدي : پسماند آزمايشگاه شيمي، مديريت و ايمني ، مواد خطرناک
١. مقدمه :
در قانون مديريت پسماند سال ٨٣ که به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيده است بند مشخصي جهت مديريت و ايمني مواد زائد خطرناک آزمايشگاهي بصورت مجزا ارائه نشده است وطبق تعاريف قانون مديريت پسماند عمده پسماندهاي آزمايشگاهي به دليل بالا بودن حداقل يکي از خواص خطرناک از قبيل سميت ، بيماري زايي، قابليت انفجار يا اشتعال ، خورندگي و مشابه آن به مراقبت ويژه نياز دارد که در رده پسماندهاي ويژه قرار مي گيرد. در اين مطالعه ابتدا به طبقه بندي آزمايشگاهها ، مشخصات عمومي پسماندهاي خطرناک آزمايشگاهي، قوانين و دستورالعملهاي مربوطه ، مديريت ، ذخيره سازي و مديريت دفع پسماندهاي آزمايشگاهي، برچسب گذاري، ايمني تاسيسات و تجهيزات و کارکنان آزمايشگاه پرداخته شده است . در کشور ما ضرورت تحقيق و مطالعه در زمينه مديريت پسماندهاي آزمايشگاهي با توجه به خطر آفرين بودن اين گونه مواد براي انسان و محيط زيست و تدوين قانون و مقررات اجرايي به شدت چشمگير مي باشد. اگرچه پسماندهاي آزمايشگاهي درصد کمي از کل پسماندهاي شهري و صنعتي را تشکيل ميدهد اما اينگونه مواد نيز مانند ساير مواد زائد خطرناک و ويژه به دليل خاصيت خطر آفريني براي افراد در معرض اينگونه پسماندها و محيط زيست ، حائز اهميت بوده و نيازمند ايجاد دستورالعمل هاي اجرايي و يا آيين نامه هايي جهت مديريت وايمني و پايش مي باشد. اين گونه پسماندها علاوه بر اينکه سلامت و ايمني کارکنان آزمايشگاه را تهديد ميکند باعث بروز خطرات جدي همچون آلودگي آبهاي زيرزميني و خاک منطقه خواهد شد. دفع غير صحيح اين مواد و ريختن آنها به شبکه فاضلاب شهري عموما باعث آلودگي آبهاي سطحي نيز ميگردد و حتي پتانسيل بروز انفجار و توليد گازهاي سمي را خواهد داشت . (٣) وجود دستورالعمل اجرايي در آزمايشگاهها جهت استفاده مواد خطرناک آزمايشگاهي و ايمني و دفع پسماند هاي ناشي از آن مورد نياز مي باشد. اينگونه پسماندها عموما به همراه ساير پسماندها به سيستم فاضلاب شهري ريخته شده که علاوه برايجاد مشکلات فراوان براي محيط زيست موجب بروز حوادث جبران ناپذيري براي کارکنان آزمايشگاه مي گردد. لذا ضرورت آگاهي از خطرات ناشي از استفاده از اين گونه مواد و چگونگي برخورد با آن قبل و بعد از وقوع حادثه براي هر فرد الزامي است . طبقه بندي مواد شيميايي، نحوه انبارش اين مواد بر طبق ميزان واکنش پذيري، استفاده از چک ليست هايي مخصوص جهت نظارت بر نحوه مديريت آزمايشگاه ميتواند اقدامي کارامد جهت کاهش خطرزايي و دفع صحيح پسماندهاي ناشي از فعاليت هاي آزمايشگاهي گردد.
٢. پسماندهاي آزمايشگاهي:
پسماندهاي آزمايشگاهي ناشي ازفعاليتهاي آزمايشگاهي از قبيل آناليز مواد، تجهيزات آزمايشگاهي، دستگاههاي تمييز کننده و معرف ها ، رنگ ها و کيت هاي آزمايشگاهي و... مي باشد که نيازمند مديريت ويژه مي باشد. اين گونه مواد به دليل خاصيت خطرآفريني باعث مشکلات عديده اي مي گردد لذا تعيين درجه خطر آنها از موارد مهمي ست که بايد پس از شناخت ماهيت مواد در آزمايشگاه طبقه بندي شود. (٩)
٣. مشخصات عمومي پسماندهاي خطرناک آزمايشگاهي :
مواد زائد خطرناک به موادي اطلاق مي شود که اجزا و ترکيبات آن بر سلامت محيط زيست انسان اثر منفي بگذارد.
پسماندهاي خطرناک را ميتوان به دو گروه عمومي از لحاظ درجه خطرناکي و ماهيت خطرزايي تقسيم نمود. جدول شماره ١
٣-١گروه اول :
مواد از لحاظ درجه خطرناکي داراي خصوصيات ويژه اي نظير :
قابليت اشتعال (گازها و مايعات قابل اشتعال با دماي بخار و اکسيدکنندها)
سوزش آور ( خاصيت اسيدي، خاصيت بازي )
واکنشي ( مواد واکنش دهنده با آب و هوا و ايجاد بخارات سمي )
سمي ( داراي پتانسيل جهت ايجاد آسيب هاي جدي به سلامت انسان و محيط زيست )(٧)
٣-٢گروه دوم :
براي تعيين اينکه چه ماده اي، زايد خطرناک محسوب ميگردد ٤ نوع ليست مختلف در نظر گرفته شده است
ليست P: اين فهرست شامل مواد زايد خطرناکي ست که داراي سميت حاد ميباشد.
ليست U: اين فهرست شامل مواد زايد آلي سمي مي باشد.
ليست F: اين فهرست شامل مواد زايدي ست که معمولا در بخش وسيعي از واحدهاي شيميايي مورد استفاده قرار ميگيرد مانند استون
ليست K: اين فهرست شامل مواد زايد خطرناک ويژه اي ست که ناشي از فعاليتهاي١٧ گروه صنعتي مي باشد از جمله مواد شيميايي آلي، صنايع آلومينيوم ، تهيه مواد دارويي، کک سازي و ...(٤). جدول شماره ٢
٤.قوانين و دستورالعملها :
در قانون مديريت پسماند سال ٨٣ که به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيده است بند مشخصي جهت مديريت و ايمني مواد زائد خطرناک آزمايشگاهي بصورت مجزا ارائه نشده است وطبق تعاريف قانون مديريت پسماند عمده پسماندهاي آزمايشگاهي به دليل بالا بودن حداقل يکي از خواص خطرناک از قبيل سميت ، بيماري زايي، قابليت انفجار يا اشتعال ، خورندگي و مشابه آن به مراقبت ويژه نياز دارد که در رده پسماندهاي ويژه قرار ميگيرد.
بر اساس دستورالعمل سلامت ، ايمني و بهداشت عوامل اجرايي مشمول ماده ٥ قانون مديريت پسماندها حفظ ، تامين و ارتقا سطح سلامت شاغليني که در عمليات مختلف مديريت پسماندها در تمامي اصناف ، صنايع و کليه ارگانها و آزمايشگاههاي توليد کننده پسماند ها الزامي مي باشد. از اين رو علاوه بر مديريت و بازيابي پسماندهاي آزمايشگاهي نکات ايمني در رابطه با کارکنان آزمايشگاه در مواجه با مواد ازمايشگاهي و پسماندهاي آن نيز ميتواند مد نظر قرار گيرد. همچنين بر اساس ماده ١٦ قانون مديريت پسماند نگهداري، مخلوط کردن ، جمع آوري، حمل و نقل ، خريد و فروش ، دفع و صدور و تخليه پسماندها در محيط ، بر طبق مقررات اين قانون و آيين نامه اجرايي آن خواهد بود.
همچنين بر اساس ماده ١٨ قانون مديريت پسماند در شرايطي که آلودگي، خطر فوري براي محيط و انسان دارد، با اخطار سازمان و وزارت بهداشت ، درمان وآموزش پزشکي، متخلفين و عاملين آلودگي موظفند فورا اقداماتي را که منجر به بروز آلودگي و تخريب محيط زيست مي شود متوقف نموده و بلافاصله مبادرت به رفع آلودگي و پاکسازي محيط نمايند. باوجود تصويب اين قوانين ، در بسياري از بخشهاي مديريت پسماند عدم وجود راهنما و يا دستو رالعمل اجرايي جهت مديريت صحيح و کارآمد پسماندهاي خطرناک از قبيل پسماندهاي آزمايشگاهي قابل توجه است . گرچه در بسياري از آزمايشگاهها جهت دفع ونحوه ايمني برخورد با مواد آزمايشگاهي به صورت دستورالعملهايي درون سازماني در حال اجراست اما به علت عدم يکپارچگي و عدم وجود سيستمي جهت پايش اين روشها، در بسياري از اين موارد مديريت صحيحي اعمال نميگردد.( ٢)
٥. مديريت مواد شيميايي در آزمايشگاه :
آزمايشگاهها عموما از مواد متنوعي مانند مواد شيميايي سمي، خورنده و ... استفاده ميکنند که در صورت ذخير ه سازي نامناسب و ريخته شدن آنها در سيستم زهکشي و محيط زيست ميتوانند باعث بروز آسيبهاي جدي گردد. مديريت مواد شيمايي آزمايشگاهها به ميزان زيادي وابسته به نوع آزمايشها ، نوع مواده مصرفي، ميزان مصرف ، درجه خطرناکي و تجهيزات آزمايشگاهي و ايمني در سايت مي باشد.(٥)
٥-١نحوه نگهداري و انبارش صحيح مواد شيميايي :
نحوه نگهداري و ذخيره سازي صحيح مواد شيميايي به عنوان يکي از مراحل اوليه و مهم در هر آزمايشگاه نيازمند پايش و مديريت است . نگهداري و انبارش مواد شيميايي ناسازگار و مواد شيميايي واکنش پذير با آب از مراحل مهم مديريت مواد در هرآزمايشگاهي ست .
مواد شميايي ناسازگار موادي هستند که در صورت تماس با يکديگر موجب رهاسازي گازهاي سمي، قابل انفجار و يا اشتعال خودبخودي ايجاد ميکنند. از اين رو انبارش و وجداسازي مواد شيميايي ناسازگار با توجه به درجه خطر آنها جهت کاهش ريسک احتمالي واکنش بين اين گونه مواد از مواردي ست که بايد بررسي گردد. همچنين برچسب گذاري مناسب ظروف و کابينتها و قفسه هاي ذخيره سازي نيز الزامي ست . (١٠) اسيدها و بازها جزء مواد شيميايي ناسازگار مي باشند که بايد جداگانه و در فضاي ساخته شده اي از مواد پايدار و غير خورنده نگهداري شوند. همچنين اکسيد کننده ها آن دسته از مواد شيميايي هستند که به راحتي در اثر تماس با اکسيژن واکنش داده همچنين در صورت تماس با محلولهاي قابل اشتعال ايجاد آتش ميکنند. اين مواد شامل کروماتها، دي کروماتها، هالوژنها، پراکسيد ها و پراکسيدهاي آلي نيترات ها، کلرات ها، عوامل هالوژن دار، پرکلرات ها، پرمنگنات ها و پرسولفاتها مي باشند. نگهداري اکسيد کنندها دور از مواد بازي، آزيد ها، نيتريت ها، اجزاء آلي شامل استيک اسيد و پودر فلزات و کربن فعا ل الزامي ست . تماس اکسيد کننده ها و فلزات احتراق پذير نظير کاغذ و لباس و چوب خطرناک مي باشد.
٥-٢ شيوه ي نگهداري مواد در آزمايشگاههاي شيمي دانشگاه گيلان :
بسته به نوع ماده از ظروف پلاستيکي،شيشه اي و يا فلزي جهت نگهداري مواد استفاده مي شودلازم به ذکر است که نگهداري برخي مواد به جهت حساس به نور بودن در ظروف شيشه اي تيره و برخي از مواد نيز به جهت حساس بودن به گروا در محيط سرد نظير يخچال نگهداري مي شوند.
٦. اجزاء واکنش پذير با آب :
اجزاء واکنش پذير با آب شامل فلزات قليايي زمين چون ليتيوم ، پتاسيوم ، سديم ، بروهيدريد سديم ، کربيد سديم و پراکسيد سديم مي باشد که بايد به دور از محلولهاي آبدار، اسيدها و الکل هاي آلي ذخيره سازي و انبارش گردند.
ازنکات ايمني زيربراي اينگونه ترکيبات مي توان استفاده کرد:
يک دستگاه خاموش کننده آتش از کلاس Dنزديک سيستم ذخيره سازي اين مواد قرار دهيد اين ترکيبات را به دور ازمحل هايي که مجهز به سيستم آبپاش اتوماتيک است نگهداريد.
فلزات ليايي را بايد در محيط هايي بدور از رطوبت ، تماس با اکسيژن قرار دهيد.
تنها ميزان مورد نياز از اينگونه مواد را براي انجام آزمايش مورظروف ذخيره سازي با مشخصات محتوياتشان ، خصوصيا ت و ميزان خطر آفريني آنها برچسب گذاري شود.
محيط ذخيره سازي بايد به شکل واضحي ليبل گذاري شده و اين برچسب گذاري بايد نشانگر فلزات قليايي حاضر باشد.
٧. وضعيت موجود دفع پسماندهاي آزمايشگاهي :
کليه پسماندهاي جامد، مايع و گازناشي از فعاليت هاي آزمايشگاهي که ميتواند سلامت انسان و محيط زيست را به خطر بياندازد نيازمند مديريت دفع و يا پاکسازي منحصر به خود مي باشد. مدير آزمايشگاه موظف است خطي مشي درنظر گرفته شده واعضاء مسئول در رابطه با مديريت پسماندهاي آزمايشگاهي را تعيين کند.
بالغ بر ٩٥% از پسماندهاي توليدي در آزمايشگاههاي مورد مطالعه بدون اعمال تصفيه و بي خطر سازي به طور مستقيم وارد فاضلاب شهري رشت مي شوند و ١-٢% از اين پسماندها مانند نمک هاي نقره به دليلي ارزش اقتصادي بازيافت مي شوند.
ظروف استفاده شده ي شيشه اي و پلاستيکي در اين آزمايشگاهها عموما مجددا استفاده شده و دورريز ندارند.
نحوه مديريت صحيح پسماندهاي آزمايشگاهي:
هرچند پسماندهاي آزمايشگاهي درصد کمي از کل پسماندهاي شهري و صنعتي را تشکيل ميدهد اما اينگونه مواد نيز مانند ساير مواد زائد خطرناک و ويژه به دليل خاصيت خطر آفريني براي دانشجويان و پرسنل در معرض اينگونه پسماندها و محيط زيست ، حائز اهميت بوده و نيازمند ايجاد دستورالعمل هاي اجرايي جهت پايش و مديريت ايمني مي باشد. اين گونه پسماندها علاوه بر اينکه سلامت و ايمني کارکنان آزمايشگاه را تهديد ميکند باعث بروز خطرات جدي همچون آلودگي آبهاي زيرزميني و خاک منطقه خواهد شد. دفع غير صحيح اين مواد عموما باعث آلودگي آبهاي سطحي نيز ميگردد و حتي پتانسيل بروز انفجار و توليد گازهاي سمي را خواهد داشت . همچنين فلزات سنگين از قبيل سرب ، جيوه و... و ترکيبات آروماتيک که در رده ي مواد سرطانزا قرار مي گيرند برروي انسان و منابع پذيرنده ي آلودگي همچون آبهاي زير زميني ، آب سطحي و... اثر مي گذارد.
همچنين به دليل حساسيت اکوسيستم منطقه ي مورد مطالعه و وفور منايع آبي خطرات زيادي را به دنبال دارد که از جمله ميتوان به بزرگنمايي زيستي اشاره نمود. از سوي ديگر ورود اين مواد به زنجيره ي غذايي و شبکه غذايي نيز مخاطره آميز مي
باشد. از جمله موارد صحيح مديريت پسماندهاي آزمايشگاهي به شرح زير مي باشد :
- پسماندهاي ايجاد شده ناشي ار فعاليت هاي آزمايشگاهي را حداقل يک بار در هفته به فضاي انبارش در نظر گرفته شده انتقال دهيد . اين مکان نيز بايد با فاصله زماني مشخص و منظمي تخليه نهايي گردد.
- از تخليه پسماندها ي شيميايي درون سيستم فاضلاب شهري و با افزودن و مخلوط کردن آنها با پسماندهاي ديگر جهت دفن لندفيل خودداري کنيد.
- از هودهاي FUME جهت دفع مواد شيميايي فرار استفاده نکنيد.
- با بازيافت احيا و غير فعال کردن پسماندهاي شيميايي تا حد ممکن دفع آن را کاهش دهيد. دستورالعمل پاکسازي پسماند
هاي شيميايي در جدول شماره ٣ ارائه شده است :
در هر آزمايشگاه متناسب با نوع و دفعات آزمايش وميزان مواد ترکيبي در نهايت مقادير چشمگيري از پسماندهاي شيميايي توليد خواهند شد که نيازمند دفع ، بازيابي و مديريت صحيح است .
