بخشی از مقاله
مدیریت زه آب های اراضی شرکت توسعه نیشکر و گزینه هایی برای دفع آن
چکیده
طراحی اولیه سیستم زهکشی اراضی تحت کشت نیشکر بر اساس تخلیه زه آبها به درون رودخانه کارون بوده اسـت. بـه دلیـل کاهش دبی رودخانه و افزایش میزان املاح آن، از سال ١٣٧٨ این کار متوقف شد. به هـدف بررسـی امکـان افـزایش بخـشی از زهآبهای حاصله به رودخانه در برخی از مواقع سال، این مطالعه صورت گرفت. نتایج نشان داد که به دلیل کاهش میزان امـلاح زه آبهای اراضی تحت کشت نیشکر از یک سو و افزایش دبی رودخانه کارون طی سالهای اخیـر امکـان تخلیـه مقـداری از ایـن زهآبها به رودخانه کارون فراهم است . این عمل می تواند بدون افزایش شوری نهایی رودخانه تا حد آستانه معمول صورت گیرد. همچنین در برخی از مواقع سال که امکان افزایش زه آبهای مذکور به روخانه فراهم نیست، میتوان از امکانـات حوضـچههـای تبخیری به دلیل تبخیر بسیار زیادی که از سطح این حوضچهها صورت میگیرد استفاده نمود. با مدیریت این دو امکان موجود میتوان تا زمان احداث زهکش اصلی تخلیه زهآب به خلیج فارس، زهآبهای مذکور را دفع نمود.
واﮊه های کلیدی: آبیاری، زهکشی، نیشکر، دبی
مقدمه
از ۵/۶ میلیون هکتار اراضی قابل کشت در دشت خوزستان، بخـش اعظمـی از آن بـه دلیـل مـشکلات شـور و سـدیمی و همچنین لایه غیر قابل نفوذ، قبل از کاشت نیاز به اصلاح دارند. همچنین به دلیل میزان کم بارندگی (با میـانگین حـدود ۰۵۲ میلیمتر در سال) در صورت عدم آبیاری در این اراضی نمـیتـوان زراعـت نمـود. لـذا احـداث شـبکه آبیـاری و زهکـشی بـرای بهرهبرداری از این اراضی و تولید محصولات زراعی در حد اقتصادی اولویت اول است. پس از آن باید با افزایش مقادیر معینی از آب به پروفیل خاک، نمکهای اضافی را از مقطع کنترلی خاک خارج نمود. این مقطع در وضعیت فعلـی اسـتقرار زهکـش هـای زیرزمینی، در عمق حدود ٢ متری (٣/٢-٨-١ متری) از سطح خاک می باشد. زه آبهای حاصله از آبشویی اراضی در زمان بهـره برداری از آنها باید از منطقه خارج شده تا سبب افزودن به سفره آب زیرزمینی نگردند. با افزایش سطح زیرکـشت نیـشکر و در محدوده اراضی شرکت و افزایش بیش از حد زه آبها طی سالهای جاری نگرانیهایی را ایج اد نموده است. در این راستا برخـی از امکانات موجود جهت دفع زه آبهای حاصل از کشت نیشکر در این اراضی مورد بحث قرار خواهد گرفت. بنابراین در این مطالعه
امکانات موجود جهت دفع زهآبهای نیشکر به رودخانه کارون و یا گزینه های دیگر مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهد گرفت.
مواد و روشها
دبی متوسط ماهیانه رودخانه کارون طی ٥٠ سال اخیر در ایستگاه اهواز از آمار و اطلاعات اداره امور آب سازمان آب و برق استان جمع آوری شد (١). از کشت و صنعت امیرکبیر به عنوان یک هیدرومدل برای این ارزیابی استفاده شد. کل حجم زه آب تخلیه شده از این کشت و صنعت به دلیل عدم وجود سطح مقطع مشخص در طول کانال خاکی دفع زه آب با روش مولینه قابل اندازه گیری نبود. به این دلیل از رو ش اندازه گیری دبی پمپها و ساعات کارکرد آنها استفاده شد . برای این منظور ابتدا دبی واقعی پمپهای زهکش اکثر قطعات در کشت و صنعت مذکور با دستگاه دبی سنج اولتراسونیک مدل UF6000 اندازه گیری شد. سپس ساعات کارکرد این پمپها از روی کنتورهای نصب شده روی این پمپها قرائت شده و به کمک این اطلاعات، میانگین دبی زه آب در این واحد اندازه گیری شد. هدایت الکتریکی((EC آب آبیاری در محل ایستگاه پمپاﮊ آبیاری امیرکبیر زه آبهای واحدهای مختلف شمال، شرق و غرب نیز به کمک دستگاه EC سنج مدل WTW323 اندازه گیری شد. میانگین ماهیانه این اعداد محاسبه شده و تغییرات مربوطه در طی دوره بهره برداری برآورد شد.
نتایج و بحث:
دبی متوسط ماهیانه رودخانه کارون در طی ٥٠ سال اخیر در ایستگاه اهواز در جدول ١ نشان داده شـده اسـت. میـانگین دبی برای ٥٠ سال گذشته نشان می دهد که در ایستگاه اهواز از آذرماه تا خردادماه میانگین دبی آب رودخانـه کـارون از ٥٥٠ مترمکعب در ثانیه کمتر نشده است. اگر این میانگین ها را با میانگین ماهیانه مربوط به سالهای ٨٠-٧٨ سالهای (دو سال آبی) مقایسه کنیم، ملاحظه می شود که بطور میانگین حدود ٣٠٠ متر مکعب در ثانیـه دبـی رودخانـه کـارون در سـالهای ٨٠-٧٨ نسبت به میانگین ٥٠ ساله کاهش نشان می دهد (شکل ١).
چنانکه از این شکل ملاحظه می شود دبی رودخانه کارون طی سالهای ٧٨-٨٠ نـسبت بـه میـانگین ٥٠ سـاله بـه میـزان زیادی کاهش یافته است. از طرف دیگر طی این سالها به دلیل آبشویی در سطح در واحدهای جنـوبی شـرکت، حجـم زیـادی زهآب با شوری بالا تولید شده بود که با تخلیه در رودخانه کارون همراه با خشکسالی سالهای ٨٠-٧٨ سبب افزایش زیاد شوری آب رودخانه شده بود (جدول (١) و شکل های٣-٦)(منابع آب استان خوزستان). با کاهش دبی آب رودخانـه کـارون، EC آب این رودخانه کاهش یافت. رابطه بین تغییرات دبی رودخانه کارون و EC آن در شکل ٢ نشان داده شده است. ایـن رابطـه بـه
صورت خطی و معکوس میباشد یعنی با افزایش دبی رودخانه کارون EC آن کاهش می یابد و برعکس. داده های مربـوط بـه EC آب رودخانه کارون قبل از ورود زه آبهای شرکت خود گویای این واقعیت است (ایستگاه پمپاﮊ امیرکبیر).
از سوی دیگر طی سالهای گذشته بویژه از سال ٨٠ تاکنون با کاهش نسبت سطوح اراضی تحت آبشویی به سـطح اراضـی زیر کشت، EC زهآبها در واحدهای شرکت بویژه واحدهای جنوبی رو به کاهش گذاشته اسـت (شـکل (٣)و (٤)). بطوریکـه در واحدهای غربی و شرقی بترتیب از میانگین٢٧١٦٥ و ٣٦٨٦٦ میکروزیمنس بر سانتیمتر در سـال ١٣٨٠ بـه ١٦٠٠٠ و ١٨٥٣٢
در سال ٨٤ کاهش یافته است. همچنین میزان EC آب رودخانه کارون از ٢٥٤٧ میکروزیمنس بر سانتیمتر در سال ١٣٨٠ به ١٣٨٠ میکروزیمنس برسانتیمتر در سال ١٣٨٤ رسیده است (جدول ٢ و شکل ٣). چنین به نظر می رسد که شرایط تـا حـدود زیادی برای افزایش زه آبها به رودخانه کارون نسبت به سالهای ٨٠-٧٨ تغییر یافته است و یا به عبارتی رو به بهبودی گذاشـته است.
