بخشی از مقاله
مطالعه تطبیقی تزئینات معماری بناهای مذهبی مطالعه موردی:کلیساهای گوتیک و مساجد ایلخانی
چکیده
با در نظرگرفتن جایگاه تزئینات در معماری به عنوان عاملی عینی که نشـاندهندهی شـیوهی تفکر، نوع اعتقادات و سـبک زندگی هر دوره میباشـد و به ویژه در بناهای مذهبی(کلیسا و مسجد)کارکردی فراتر از زیباسازی بنا پیدا میکند؛ همچنین با توجه به جایگاه ویژهی این بناهای مذهبی در حاکمیتها برا ساس تفکر دینی، و با پذیرفتن اینکه دورهی حاکمیتدینیِ کلی سا در اروپا، دوران گوتیک را در بر میگیردو یکی از اوجهای حاکمیت دینی در ایران، دورهی ایلخانی بوده است و به طبع در هر دوی این حکومتها، که از نظر تاریخی حدود قرن 12 تا 14 میﻻدی را شامل میشوند؛ ساخت مسجد و کلیسا در راس امور عمرانی قرار داشت، درپژوهش حاضرتﻻش شده است، باوجودشباهتهایی چون؛ ارجحیت ساخت بناهای مذهبی، تمایل به مرتفع سازی و پرداخت به جزئیات تزئینات و طبیعتا تفاوتهایی چون چگونگی اســتفاده از مصــالح و شــیوهی پرداخت و نیز پیشــینه تاریخی هر دوره، وآنچه از اجداد یونانی و بین النهرینی خود به ارث بردهاندو از نظر نوع تفکر دینی و شــکل بیان مفاهیم قدســی، نهایتا با مطالعه ای تطبیقی از مناظر گوناگون، تصــویری روشن از موضوع مورد مطالعه، به دست دهد. روش-ابزار پژوهش حاضر، اسنادی کتابخانهای و رویکرد آن، توصیفی تحلیلی بوده است.
واژگان کلیدی : مطالعه تطبیقی، تزئینات معماری، کلیساهای گوتیک، مساجد ایلخانی.
مقدمه
باتوجه به همزمانی تقریبا نزدیک دوره گوتیک اروپا و ایلخانی ایران،(قرون 12 تا15 میﻻدی) و حائز اهمیت بودن ســـاخت بناهای مذهبی (کلی سا و م سجد) درهردو دوره، نیز وجوه م شترک در ساخت و آرایش بناها، پژوه شگر برآن شد تا آنچه میان این دو سبک معماری مشترک است و نیز آن عناصری که این دو را از هم متفاوت مینماید را بیابد و مجموعهای از این یافتهها را که از نقطه نظرهای مختلف بررسی شده و آراء مختلفی در طول تاریخ دربارهی آنها بیان شده است را یکجا، گرد هم آورد. به منظورآشنایی هرچه بیشتر با فرهنگ و هنر وتفکر دینی در دو نقطه اوج ا سﻻم و م سیحیت. درحقیقت، پژوه شگر درجهت پژوه شی بنیادی گام بردا شته و به منظور د ستیابی به شناخت عنا صرموجود در این تزئینات، شیوه ی تطبیق را برگزیده ا ست. در این را ستا، ازآنجایی که تزئینات در معماری مذهبی، نقشــی افزون بر زیباســازی بنا دارد و کارکردهایی آیینی و ســمبولیک میپذیرد و نشــانگر عقاید و باورهای مردمان زمان خود میگردند؛ در پژوهش پیش رو این عن صر معماری، به عنوان شاخ صی م شترک میان کلی ساهای گوتیک اروپا و م ساجد ایلخانی ایران مورد مطالعه قرارگرفته است.
تزئینات مورد بررسی بدین قراراست؛ گوتیک: شیشههای منقوش و ایلخانی: کاربردگستردهی کاشی و کاشی معرق رنگارنگ. هم اینک به ارائهی توصیف عملیاتی هر یک از عناصر بررسی شده در این پژوهش پرداخته می شود:
مطالعه تطبیقی؛ هدف از انتخاب این روش مطالعه برای پژوهش، قرابتی اســـت که میان شـــیوه ی معماری- به خصـــوص تزئینات معماری–در دو دورهی گوتیک و ایلخانی دیده میشود. و بررسی شباهتها و تفاوتهای میان کلیساها و مساجد در این دو دوره، شیوه ای است بهینه برای شناخت هر دو که در پژوهش پیشرو شرح داده شده است.
تزئینات معماری؛ عوامل و عناصر متعددی که سازندهی هر بنایی هستند، دارای تعاریف و ویژگی های خاص خود می باشند. در این میان، تزئینات معماری شامل آن دسته از عناصری میشود که در راستای هرچه زیباترو چشم نوازتر کردن هر ساختهی معماری، به کار می رود. این تزئینات، به دوعامل اصــلی وابســتهاند؛ یکی کارکرد بنا و دیگری مواد ومصــالح در دســترس اســتادکاران هر دوره. که این دوعامل عموما تعیین کنندهی سبک خاص هر دورهی تاریخی، است. در این نوشتار، تزئینات معماری در بناهای مذهبی مورد نظر است.
کلیســاهای گوتیک؛ ازآنجا که در دورهی گوتیک اروپا- حدفاصــل قرن دوازدهم تا اوایل قرن شــانزدهم میﻻدی- یعنی اوج دوران تسلط مذهب و ارباب کلیسا، ساخت بناهای مذهبی و در راس آن، کلیسا، از اهمیت ویژه و گستردهای برخوردار بود؛ کلیساهای عظیم و با شکوهی در شهرهای اروپایی نظیر پاریس و میﻻن، ساخته شد که ت صویر جدیدی از ترکیبات معماری را عر ضه کرد و کلی ساها را به نگین با شکوه شهرها مبدل ساخت.
مســـاجد ایلخانی؛ گرچه معماری دوران ایلخانی – قرن هفتم تا اوایل قرن نهم هجری قمری – ادامه دهندهی اصـــول معماری سلجوقی می با شد، ولی با ویژگیهایی خا صی از دورههای دیگر متمایز می شود. در این دوران، ساخت بناهای مذهبی به خ صوص، مساجد، ارجحیت داشت. اشتیاق به ساخت بناهای عظیم و مرتفع، معماران را به سمت جرزهای باریک تر و طاق های بلندتر و ظریف تر، ســوق داد. آجرهای ســلجوقی، جای خود را به کاشــی های معرق و رنگارنگ ایلخانی داد و جزئیات هرچه بیشــتر و ظریف تری وارد تزئینات مساجد گردید. در این دوران، مساجد جامع با شکوه و عظمت بیشتری ساخته شدند.
ویژگی های عمده تزئینات معماری کلیساهای گوتیک
»معماری گوتیک در دورهای متولد شد و گسترش یافت، که قرون وسطی یا به تعبیری عصر ایمان، نامیده شده است...این معماری در اواخر ســـده دوازدهم میﻻدی درایل دو فرانس فرانســـه پدیدآمد و تا اواســـط قرن شـــانزدهم میﻻدی در اروپا معمول بود.)«زارعی، (383:1389
سرآغاز
مهم ترین مرکز مذهبی منطقه ایل دو فرانس- شمال فران سه- صومعه سن دنی بود. باز سازی این صومعه تا حدود 1140 میﻻدی تو سط سوگر((Suger راهب بزرگ سن دنی، انجام گرفت. مهم ترین عنا صر معماری در این بنای باز سازی شده؛ طاقهای نوک تیز وطاقهای قوسی یا به عبارت دیگر سقفها و بامهای طاق دار هﻻلی شکل بودند. این از عناصر از معماری رومی وار سدههای پیشین به عاریت گرفته شده اما با پرداختی تازه تر با هم ترکیب شده بودند. همین سبک نوین معماری که در سن دنی تکامل یافت، نقطه آغاز همهی شیوههای معماری گوتیک شد.(براکونز، (1381
تزئینات معماری کلیساهای گوتیک
تزئینات اصلی در کلیساها را شیشههای منقوش، پیکرهها و مجسمهها و نقاشیهای دیواری، تشکیل میدهند؛ روایتگری، تقریبا در تمامی این تزئینات آمیخته با معماری دیده میشــود. همچنین، طراحان این ترکیبات، در راســتای بیان مفاهیم مذهبی، بر اســاس عهد عتیق و جدید، در ارائهی هرچه ان سانیتر و در عین حال شکوهمندتر شخ صیتها(به خ صوص عی سی م سیح، مریم مقدس و قدی سان) نهایت تﻻش خود راکردهاند تا تصـــویری عظیم وباشـــکوه، قدســـی و نورانی، خلق کنند. و دراین راه، هر گونه پرداخت و ریزه کاری در جزئیات و اغراق در ک شیدگی فرمها و نقوش پرکار و زینتی و ارتفاعهای سرک شیده تا آ سمان و رنگهای درخ شان شی شههای بلند و باریک، مجاز است.
از میان انواع تزئینات این دوره(مجسمه سازی،نقاشی دیواری و شیشه های منقوش) به منظور بررسی بیشتر، شیشه های منقوش مطرح شده است.
شیشه کاری های منقوش
»تزئینات و نقش بندیها ف ضای درونی یک کلی سای جامع، پژواکی ا ست شاخص وظریف از نحوهی تفکر دوره گوتیک. در نو شته های راهب بزرگ سوگر و معاصران وی به رمز و راز عرفانی نور اشاره شده است. آنان نور را چون واسطهای بین پرورگار و عالم بشری میانگاشتند. از این رو یکی از اهداف اصلی معماری گوتیک، جایگزین کردن دیوارها با شیشه بندیهای منقوش بود.)«براکونز،(23:1381 هوگو» دِســن ویکتور مینویســد: پنجرههای دارای شــیشــههای منقوش، همان کتاب مقدساند و چون درخشــندگی آنها به نور راستین، امکان راه یابی به درون کلیسا رامیدهد، باعث روشن شدن حاضران در کلیسا میشود. سن برنار، شیوه رنگ گرفتن نور در اثر منفوش شدن شیشه را با روند تجسدو تولد عیسی از مریم باکره مقایسه میکند. حالت روانی گوتیک، به نظر میرسد کل الهامش را از انجیل یوحنا گرفته باشد؛ "حیات در او بود و حیات نور انسانها بود و نور در تاریکی میدرخشد." از شیشه رنگی در نخستین سال های سده چهارم برای آراستن پنجرههای کلیساها استفاده شد. تکمیل این اسلوب، به احتمال زیاد، تدریجی بوده و بزرگترین پیشرفتهای
آن در سده دهم و یازدهم صورت گرفته است.)«گاردنر، (332:1391
شکل -1نمونه ای از شیشه های منقوش گوتیکی در کلیسای نوتردام پاریس(سایت ویکیپدیا)
»در طول قرن سیزدهم، در کلیساهای گوتیک، به پنجرههای شیشه ای منقوش، تنها به عنوان عنصری تزئینی نگاه نمیکردند؛ بلکه این پنجرهها را همچون دیوارهایی شفاف در نظر میگرفتند. این نوع نگرش، پنجرهها را به جزئی ﻻینفک از معماری و فضای بین بناها، تبدیل کرد. یک پنجره شیشه بند منقوش، از تکه شیشههای چندرنگ متعددی تشکیل شده است که در کنارهم یک صحنه و یا یک فیگور ان سانی را تج سم میبخ شند. این تکه ها به کمک نوارهای سربی که به میله بند سربی، معروفند؛ در جای خود محکم شدهاند. خطوط اصــلی طرح را میله بندهای ســربی تشــکیل میدادند. جزئیات درونی طرح نیز، به روش نقاشــی برجســته نما و در رنگهای درخشان ترسیم میشد. در کلیساهای گوتیک، جایی را که برای پنجره در نظر میگرفتند معموﻻ بلند و باریک بود. شکل قاب پنجرهها برمو ضوع اثرهنری نقا شی شده، تاثیر به سزایی دا شت. گاهی اوقات صحنههای مورد نظر به صورت یک مجموعه ترنجی یا چهارچوب منقوش، کنار هم چیده میشــدند. صــحنههایی از کتاب عهد عتیق و جدید در این پنجرهها، تکرار میگردید. هر چه پنجرهها را بزرگتر میگرفتند، بیشتر سعی میکردند تا آنها را به صورت افقی تقسیم کنند. دیدنیترین پنجرههای منقوش گوتیک، پنجرههای گل سرخی کلی ساهای جامع گوتیک اند؛ که شامل پنجرههای گرد و مملو از نقوش توربافت، می شوند. (براکونز، ...(66:1381 تزئینات توری عبارت از تویزه بندی ســنگی و طرح های تزئینی اســت که در بخش فوقانی یک پنجره گوتیکی به کار می رفت. نخســتین پنجرههای گوتیک، پنجرههای بلند، باریک ب سیار نوک تیزی بودند که به پنجرههای نیزه ای م شهورند. در نوک تاج این پنجرهها یک شکل ساده مثل یک برگ سه لتی ویایک گل رُز قرار میدادند. بعدها طراحیها پیچیدهتر و تزئینات سنگی ب سیار ظریف شدند.(همان: ...(22پیامهای نقش شده بر پنجرههای گل سرخی، گوناگون ام ا همیشه نمادگرایانه بود. اغلب روز جزا بر پنجرهای غربی کلیسا کار میشد و عیسی مسیح و مریم مقدس بر پنجرههای شمال و جنوب بازوهای عرضی، نقش میشدند.)«همان:(66
ویژگی های عمده ی تزئینات معماری مساجد ایلخانی
عهد ایلخانی، عهد حکومت مغوﻻنی اســت که پس از ویرانیهای فراوان، تصــمیم به ســاختن و احیای ایران نمودند. پایه گذار این حکومت، هوﻻکو است. پس از فتح بغداد در 656 هجری مقارن با 1258 میﻻدی. در سراسر قدرت ایلخانانیان که جانشینان سلجوقیان محسوب میشدند، تﻻش بسیاری در جهت پیشرفت و ابداعات هنری صورت گرفت. در این زمان ساخت مساجد و مقابر بیش از بناهای دیگر مورد توجه بود.
از میان انواع تزئینات این دوره(آجرکاری،کاشیکاری و مقرنسکاری) به منظور بررسی بیشتر، کاشیکاری مطرح شده است.
کاشیکاری
»این ع صر، در حقیقت احیایی بود برای هنر کا شیکاری که در نتیجه آن پررونقترین دوره در کا شیکاری، شناخته می شود. انواع کاشـیهای هشـت پر و چلیپا به اشـکال هندسـی الگوهای گیاهی، نمونههایی از کاربرد کاشـیکاری در این دوره اسـت. تنوع رنگ ها از فیروزهای فراتر رفت و رنگهای ســبز و قهوه ای ومشــکی به رنگهای معرق کاری اضــافه شــد. همچنین حضــور کاشــیهای زرین فام کاشان، نیشابور و سلطان آباد(اراک کنونی) جلوهای خاص به محرابها و تزئینات معماری بخشید.)«مکی نژاد،(19:1388
