بخشی از مقاله
چکیده
هنرمند اسلامی که به دنبال معنی دادن به حیات و توجیه زندگی هدف دار خود است، در بیان تجسم توحید، هندسه ای خاص را برای نقوش که با قیود اعتقادی خود سازگار است، برگزیده و به مدد آن نقش های زیبایی را خلق می نماید. نمونه های بسیاری وجود دارد که نشانگر نقش اعداد خاص و نقوش هندسی معماری هنرهای اسلامی است. در معماری اسلامی هر عدد بنابر ارتباط نزدیکی که با اشکال هندسی دارد، هویتی دارد، که حامل معنا و مفهومی رمزگونه و تمثیلی از بینش و اعتقاد مردم است که معمار مسلمان ایرانی با ذوق و نبوغ خود سعی در خلق آثاری هندسی و منحصر به فرد به وسیله آنها می نماید و حقیقتاً به این معماری زیبایی، سودمندی، ماندگاری و صلابت را می بخشد که نمونه بارز آنها را می توان در تزئینات مساجد دید. در این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی سعی شده است که از سرشت ریاضی هنر معماری اسلامی و مفاهیم و معانی اعداد در هنر معماری اسلامی سخن گفته شود، حکمت و شکل گیری تناسبات هندسی خاص به وسیله اعداد بررسی شده و حکمت برخی نقوش هندسی در تزئینات مساجد واکاوی گردد.
کلمات کلیدی: اعداد، نقوش هندسی، تزئینات مساجد، دوران اسلامی
-1 مقدمه:
تاملی کوتاه در آثار گوناگون معماری اسلامی ایران در دوره های مختلف روشنگر این حقیقت است که معماران ما همواره در جستجوی نظمی قاطع، هندسه و به کارگیری اعداد و نقوش های هندسی در بنا بوده اند. در همه مراتب و وجوه طراحی بنا از اندیشه اولیه و طرح کلی بنا گرفته تا انتخاب اشکال اصلی و از طرح تک فضاها و نحوه پیوند آنها با یکدیگر تا ترکیب بندی اجزای بنا مانند نماها و سقف ها و حتی تزئینات، همه جا تمایل به استفاده از اعداد و به دور از هرگونه نقصان و تزلزل احساس می شود. به عبارت دیگر کمال و تمامیت اثر در همه وجوه آن در نگاه مخاطب، شاید مهمترین و بنیادی ترین اصلی است که ذهن و فکر معماران ما را به خود مشغول می داشته است، کمال و تمامیتی که نه فقط در کل بلکه در جزء جزء اثر قابل مشاهده باشد و بدیهی است که برای تجلی و القاء این کمال و تمامیت محملی بهتر از هندسه و بیان قاطع اعداد نمی توان یافت.
-2 روش تحقیق:
در این تحقیق سعی شده است با استناد به روش توصیفی - تحلیلی از حکمت به کارگیری برخی اعداد و نقوش هندسی در تزئینات مساجد دوران اسلامی سخن گفته شود.
-3 سرشت ریاضی هنر معماری اسلامی:
سرشت ریاضی هنر معماری اسلامی از تاثیرات خارجی، چه مربوط به ایران باستان یا یونان ناشی نمی شود بلکه برگرفته از قرآن است که ساختار ریاضی خیره کننده ای دارد و از ارتباط شگفت انگیز میان امور عقلی و معنوی و ریاضیات پرده بر می دارد. سرشت ریاضی هنر اسلامی نهفته در ساختار قرآن و سمبولیسم عددی، حروف و کلمات آن است.آزمایش های انجام شده به کمک میکروسکوپ های الکترونی و فنون امروزی شباهت های خیره کننده ای بین نقش های هندسی معماری اسلامی و ساختار درونی و نظم ملکولی موجودات جاندار و بی جان را نشان می دهد.
معماری اسلامی از نور و سایه، گرما و سرما، با دو خواص ایرودینامیک آن، آب و خاصیت خنک کنندگی آن، خاک و جنبه های عایق کنندگی آن و نیز ویژگی های محافظت کنندگی اش در مقابل سایر عناصر - آب، باد، آتش - استفاده کاملی به عمل می آورد.در شهر اسلامی سنتی، وحدت و وابستگی درونی به طور بی واسطه در معماری متجلی است. در مرکز شهر همواره مسجدی است و شهر حول آن شکل می گیرد که هنر ریاضی در آن و همچنین تزئینات کالبدی مسجد خود را به نمایش عموم می گذارد.»اولگ گرابر« کارشناس هنر اسلامی می گوید: هندسه در قلب سرزمین های اسلام است که به وسیله هنرمندانی خلق شده که احتمالا" از تئوری های ریاضی" الهام گرفته اند - گرابر، 1378، . - 78
-4 مفاهیم و معانی اعداد:
»اعداد« یکی از جلوه های»نماد« است که از هزاران سال پیش تاکنون پیچیدگی های معنایی ویژه ای به خود گرفته است.توجه به مفاهیم اعداد در طراحی و به ویژه معانی اعداد در ملل و اعتقادات مختلف از اهمیت به سزایی برخوردار است و عدم توجه به آن ممکن است باعث القای پیام ها و معانی نادرست در ذهن مخاطبان باشد . در بیشتر سنت ها و فرهنگ ها اعداد و اشکال از تقدس و گاهی شومی و همچنین کارکردهای خاصی برخوردار بوده اند که تا امروز هم از اهمیت آن ها کاسته نشده است - بهزادی، 1388، . - 12فیثاغورث و یارانش اعتقاد داشتند که همه نمودهای جهان، چه زمینی و چه آسمانی بازتابی از اعداد هستند.از نظر افلاطون اعداد مظهر هماهنگی عالم هستند و از نظر ارسطو، عدد منشأ و جوهر همه چیز است. در فلسفه یونانی اعداد فرد مذکر و اعداد زوج مؤنثند و این یعنی اینکه اعداد جنسیت دارند. یا به عبارتی آن ها را دارای شعور فرض میکردند.
از زبان فیلولائس که از شاگردان بزرگ فیثاغورث بوده، بیان شده است: » هر چیز که بتوان آن را شناخت، عدد دارد، زیرا ممکن نیست که بتوان بدون عدد چیزی را درک کرد یا شناخت.«سید حسین نصر در کتابش به نام علم در اسلام بر اهمیت هندسه در معماری اسلامی می گوید: عشق مسلمانان به ریاضیات، خاصه هندسه و عدد، مستقیمآ به لب پیام اسلام مربوط است، که همانا عقیده توحید است و افزود که در جهان بینی اسلامی ویژگی تقدس ریاضیات در هیچ جا بیشتر از هنر ظاهر نشده است؛ در هنر ماده به کمک هندسه و حساب شرافت یافته و فضائی قدسی آفریده شده که در آن حضور همه جایی خداوند مستقیمآ انعکاس یافته است - نصر، 1388، . - 52در هنر معماری اسلامی اعداد ریاضی هر کدام دارای مفهومی بوده که معماران در بناها و بخصوص مساجد به کار می بردند که در زیر به طور اختصار به آن پرداخته شده است.
