بخشی از مقاله
مقایسه تطبیقی عناصر بصری(نور) در کلیساهای غرب و مساجد
بررسی دو نمونه موردی:مسجد شیخ لطف االله و کلیسای سانایوو
چکیده:
از آن جایی که یکی از مهم ترین خصوصیات یک اثر معماری، ویژگی ها و جاذبه های معنوی آن میباشد، تحقیق و پژوهش در مورد عواملی که سـبب ایجاد چنین کیفیاتی در بنا میشـود همواره در کنار بررسی ویژگیهای کالبدی و کمیتی آن، از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است .کیفیاتی که در صورت عدم وجود آنها، فقط کالبد ساختمان نمود پیدا میکند و نمیتوان به آن اثر هنری اطلاق کرد.
از این جهت مقاله ذیل بر آن اســت تا به تبیین نقش نور به عنوان یکی از مباحث درخور اهمیت، در معماری ایران و غرب بپردازد .باتوجه به گسـتردگی بحث، این پژوهش به تطبیق و مقایسه کاربرد نور در فضاهای مذهبی غرب و ایران محدود میشود .
در این راستا روند تحقیق، شامل تعریف کلی نور و کاربرد آن در معماری، بررسی و جایگاه نور در معماری اماکن مذهبی در غرب، بررسـی و جایگاه نور در معماری اماکن مذهبی در ایران، مقایسه و تطبیق کاربرد نور در اماکن مذهبی ایران و غرب( با نمونه موردی کلیسا ومسجد )میباشد .
در این مقاله نوشـتار توصیفی تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش به صورت کتابخانه ای میباشـد تا از این طریق مواردی مانند :سلسله مراتب ورود نور، نور و سایه، کنتراست نور، نور و رنگ و ... در اماکن مذهبی بررسـی شـود. در این راستا به بررسی و تحلیل یک نمونه از مساجد دوران صفوی در اصفهان و یک کلیسا از دوران باروک پرداخته میشود.
واژه های کلیدی:
کاربرد نور، معماری،عناصر بصری، فضاهای مذهبی، نور در کلیسا، نور در مساجد
مقدمه:
نور عاملی فعال در معرفی فضـاست . بنابراین بکارگیری نور در فضاسازی و ایجاد حال و هوایی مطلوب عاملی موثر میباشــد .نور اولین شــرط برای هر نوع ادراک بینایی اســت .در تاریکی مطلق، ما نه
فضــا را میتوانیم ببینیم و نه فرم و رنگ را، اما نور تنها یک ضــرورت فیزیکی نیســت. بلکه ارزش روانشـناختی آن یکی از مهمترین عوامل زندگی در همه زمینه هاست نور در فلسفه و هنر ایرانی همواره موضـوعی نمادین و معنوی دارد و از این رو جایگاه ویژه ای به آن اختصـاص داده شده است و به عنوان غیرمادی ترین عنصر طبیعت، نشانه ی عالم والا و فضای معنویست. (فصلنامه هنر، شماره ( 52
اما نور در معماری غرب عنصـری اصـلی و مادی است و تاکید مضاعف بر آن وجود دارد و در استفاده آن جرأت و دسـت و دلبازی به کاررفته است .نگاه معماران غربی هم به آن بیشتر جنبه ی مادی دارد .البته
گاهی به خصـوص در فضاهای مذهبی عقاید آنها به فلسفه شرق نزدیک میشود و از این رو کاملا تفکیک پذیر و قابل مقایسه با نظریه های شرقی نسبت به نور است.(پی یرفون مایس، 1384٬(257
در واقع چنانچه این اعتقاد باشـد که معماری ایرانی معماری ایست حقیقت جو، حقیقت در معماری کمال اسـت و کمال از آن باریتعالی اسـت و هرچه در این معماری حضـور دارد عضـوی از آن است که جدایی ناپذیر است و روی به سوی حقیقت دارد.( همان، (.258
نور نشـانی از حرکت به سمت حقیقت است که حالت فیزیکی و مادی ندارد و این موضوع در کنار عوامل دیگر مانند اقلیم و موقعیت نمادین و معنوی مورد توجه قرار گرفته اســت و مظهر عالم والاســت. ولی در غرب بیشتر به جنبه مادی آن توجه شده، اما نمیتوان جایگاه معنوی نور را در کلیساهای غرب انکار کرد، هر چند که چگونگی به کارگیری آن با توجه به دیدگاههای اعتقادی غربیان با تجلی نور در مســاجد متفاوت است.
حال سوال این است آیا :کاربرد نور در مسجد و کلیسا با هم تفاوت دارد؟ فرضیه ی پژوهش هم بر این است که در هر دو بنا، نور برای فراهم کردن فضای عرفانی در نظر گرفته شده و هدف آنتجلّی صفاست خداوند است که یکی از بارزترین آنها این است که خداوند خود نور است.
در تحقیق این مقاله که از نوع بنیادی و نظری اسـت، به طور کامل به این مساله پرداخته می شود و روش اســتدلال های منطقی به کار گرفته میشــود و برای جمع آوری اطلاعات از منابع میدانی و کتابخانه ای شـامل کتابهای مرجع و سایت های اینترنتی کمک میگیریم و روش تحلیل آن کیفی است. نتیجه نهایی پس از بررسـی تشـابهات و اختلافات مطالعات موردی، این اسـت که نور در هر دو بنا مشخصا اهمیت به ســزایی دارد و اســتفاده از آن در هر دو مکان به معنی تجلی عدن و نماد قدرت لایزال الهی اســت و نه صرفا جهت رفع نیاز روشنایی، بلکه برای ایجاد معنویت در فضا و تاثیر گذاری از نور کمک می گیریم.
سوالی که اینجا مشخصا برای ما مطرح میشود، بررسی تفاوت کاربرد نور در مسجد و کلیسا است .چیزی
که در ابتدا برای پاسـخگویی به موضـوع به ذهن میرسد، این است که تفاوت به دلیل تفسیر متفاوت نور در هر دو بنا اســت و همچنین نوع تاثیر پذیری این بناها هم نســبت به نور توســط روزن ها و پنجره ها متفاوت اسـت .مثلا در بسـیاری از مساجد و کلیساها از شیشه های رنگی استفاده شده است که بررسی
میکنیم تفاوت این پنجره های رنگی در چیست.
تعریف نور
نور، به مثابه موجودیتی فیزیکی و نور، به مثابه موجودیتی معنایی؛ نشأت گرفته از بینش های فرهنگی ادبی خاص، به میدان کاربردی آوردن نور، هر آینه در مقیاس و در محفل معماری صورت میگیرد، نور در گستره زیبایی شناسی جایی که اندازه گیری و اندازه گذاری نور برای راه دادنش به فضای درونی یا سرپوشیده و نیمه سرپوشیده، در پیوستگی و وابستگی به شکلی که از آن عبور میکند و جایی که این شکل درون فضای سه بعدی اشغال کرده است، بار ارزشی پیدا میکند .زیرا آدمیان را به اندیشه درباب
نکاتی وا می دارد یا بر می انگیزاند که در گستره ی فرهنگ اجتماعی و ادب محلی خود تجربه کرده اند. (فلامکی، 1381٬(311
نمی توان نور را نشناخته، ناسنجیده به فضا آورد، نور را هم به مثابه روشنی بخشنده به فضا و نیز به مثابه موجودیتی که بر دل و جان ما می تابد، باید گرفت و هرآنچه را که در عالم معنا میتوانیم یافت به فضای معماری آورد. (عرفانی،1387٬(102 نور، اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است .در تاریکی مطلق، ما نه فضا را میتوانیم ، ببینیم و نه فرم
و رنگ را .اما نور تنها یک ضرورت فیزیکی نیست .بلکه ارزش روانشناختی آن یکی از مهمترین عوامل زندگی انسانی در همه زمینه هاست .نور همیشه علاوه بر استفاده کاربردی دارای ارزش نمادین نیز بوده است .نور جزئی از ذات زندگی بوده و در بسیاری از فرهنگ ها نور، یا خورشید به عنوان منبع نور، عنصری خدایی محسوب می شده و آن را ارج می نهادند .به گفته لوکوبوزیه":معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره کننده مجموعه ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است .چشم های ما برای این آفریده شده اند که فرمها
را زیر نور ببینیم، این سایه و روشنها هستند که فرمها را درمقابل ما برهنه میسازند. مکعب، مخروط، کره، استوانه و هرم اولین فرم هایی هستند که نور آنها را به ما عرضه میکند .تصاویر آنها ناب، ملموس و صریح هستند. (گروتر،1386٬(446
نور در مسجد:
معماری اسلامی تاکید خاصی بر نور دارد .درون یک مسجد شبیه به نور است که به صورت مادی
متبلور شده است و یاد آور آیه نور است. نقش نور در معماری اسلامی ، تاکید بسیار گسترده بر اصل تجلی است .نور، وظیفه شفاف کردن ماده وکاستن از صعوبت و سردی بنا را عهده دار است. نور به عنوان مظهر
وجود در فضای مسجد افشانده می شود تا یکی از عناصر تشکیل دهنده فضای ادراکی باشد. عنصر نور افشانی مسجد و تقویت سیستم نوری مساجد علاوه بر اینکه خود، سمبل عرفانی و معنوی است، جزئی از تزئینات مسجد نیز به شمار می رود .این نور افشانی، وظیفه مخابره اطلاعات را به خوبی انجام می دهد گاهی اوقات هم باعث صعود فکر و اندیشه انسان به ماورای محدودیت های مادی می شود .نور می تواند تحرک و حیاتی فعال به تزئینات اسلامی ببخشد. (معماری - نقش نور در معماری مساجد ( 01 حال مکانیزم عملکردی این عنصر را بررسی میکنیم .نور مساجد از دو منبع تامین میگردد .منبع اول برای
روشن کردن کلیه شبستان است که برای روشن کردن محراب استفاده میشود، به واسطه ایجاد بریدگی بزرگ بر روی دیواره شبستان به کار میرود .منبع دوم نور اصلی شبستان است که توسط تابش مستقیم نور خورشید از پنجره ها به داخل شبستان صورت میگیرد.
نور غالب که از پنجره ها وارد مسجد می شود، از سمت جنوب و شمال است و نقش هایی که بر روی پنجره ها توسط شیشه ای رنگی شکل گرفته، باعث تلطیف فضا و تجلی هرچه بیشتر معنویت است .بازی نور با
رنگ و نقش های اسپیرال و هندسی در پنجره ها جذابیت و چشم نوازی صحن های شبستانی مساجد را دو چندان میکند. (منشط، (1392
نور در کلیسا:
زمانی که جایگاه نور را در بناهای مذهبی مربوط به مسیحیت مانند کلیسا بررسی می کنیم، تا اندازه ای، عقاید و بررسی ها، به فلسفه ی شرق نزدیک می شود .برای مثل کلیسای رمانسک را در نظر میگیریم که فضای نیمه تاریک آن سبب ایجاد نوع شوک در آدم می شود. و بر اختلاف بین لاهوت 2 و ناسوت 3 تاکید دارد .لوکوربوزیه نیز در این بار می گوید" :وقتی در درون کلیسا هستیم، نور روشن تر فضای مرکزی یا دیوارهای مقابل ورودی،(محراب)گویی در بر دارنده خوش آمدی اطمینان بخش است.
(نگاهی به مبانی معماری،پی یر فون مایس) در صورتی که در دوره های مختلف (سبکهای معماری )به
کلیساهایی برمیخوریم که بهره گیری آنها از نور و نحوه انتقال آن به فضای داخلی کاملا آگاهانه و در جهت بالا بردن روحیه معنوی عبادت کنندگان بود است .به همین دلیل است که حرمت نور در این مکان ها، همانند اعتقاد شرق حفظ میشود .از دوره گوتیک به بعد به خصوص در دوره رنسانس، از نور بهره های تجسمی نیز برده اند .بر روی شیشه های پنجره های کلیسا که در سمت شرق و غرب بیشتر قرار داشتند،
توسط ویترای شمایل افراد مهم در دین مسیحیت مانند حضرت مریم و حواریون و یا فردی که اقدام به ساخت کلیسا کرده را می کشیدند، تا ابهت فرد در داخل بنا نیز توسط نقش های روی شیشه ها حفظ شود، و به این صورت تاثیر نور در فضا را افزایش می دادند. (منشط، (1392
مقایسه تطبیقی:
مسجد شیخ لطفاالله
مسجد شیخ لطفاالله (ساخته شده در 1619 - 1602 میلادی) یکی از مسجد های تاریخی و شناخته
شده شهر اصفهان است که در دوران صفویه بنا شدهاست. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشیکاری قرن یازدهم هجری است که توسط استاد محمدرضا اصفهانی از معماران نامدار آن دوره ساخته شدهاست .
پنجرههای چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تامین میکردهاست
نور که روی دیوار مقابل ورودی می افتد محوری در فضا ایجاد می کند که با چرخیدن به راست با نور دیگری روبرو می شویم .این دوباره چرخش و قرارگرفتن در تاریکی فزاینده حس انزوا و گم گشته ای از دنیای بیرون بر فرد مستولی می شود .این دالان عمدا تاریک طراحی شده و در تضاد با روشنایی بیرون می باشد ".در حرکت به جلو، نور ضعیفی که از بالا به طور مایل می تابد راه را روشن می کند.
این نور، چرخشی در فضا ایجاد کرده و شخص به سـمت راسـت راه مـی یابـد و ایـن در حـالی اسـت که در دل ظلمتی بی انتهاسـت. جلـوتر در مسـیر دالان در فضـایی دیگرآشـکار مـی شـود و بیننـده وارد فضای وسیع زیر گنبد می شود .بی گمان هر بیننـده کـه ایـن مسـیر را پیمـوده باشـد بـه تـاثیر این فضا در خود اذعان می نماید .هدف از طراحـی ایـن دالان، نمایـان سـاختن فضـایی اسـت کـه بـا
فضای عادی عالم مادی و جسمانی متفاوت است و متضـمن وجـود انفصـالی بـین ایـن فضـا و فضـایی است که بشر به آن خو گرفته و در زنـدگی روزانـه خـود آن را تجربـه مـی کنـد . حرکـت از ظلمـت بـی انتهـا( تـاریکی دالان )و رسـیدن بـه فضـای سراسـر نـورانی زیـر گنبـد، یـادآور حرکـت در
جغرافیای رمزی اشراقی است، بیننده با ورود به بنـا گـویی بـه درون ظلمتـی بـی انتهـا کشـیده مـی شود. در حین عبور از این فضای تاریـک و روشـن حـس ٬ تنـگ وتاریـک اسـت و اثـری از روشـنایی
در آن یافت نمی شود.
رمزآلود بودن و مقدس بودن فضا، بـر روح و جـان آدمـی تـاثیر گذاشـته و آمـادگی حضـوردر صـحن اصلی و زیر گنبد پر از رمـز و راز مسـجد شـیخ لطـف االله را مـی یابـد و هنگـامی کـه پـا بـر صـحن اصلی گنبد خانه می گذارد خود را درون فضایی آکنـده از نـور الهـی مـی یابـد و چـون از دالانـی پـر از رمز و راز عبـور کـرده درک صـحن اصـلی بـرایش میسـر مـی شـود(سجادزاده،حسـن، سـلطانی،
مهیا، احمدی، صبا) همچنین به علت ورودی خاص آن که از طریق عبور از فضـا هـا و راهروهـای نیمـه تاریـک بـه فضـای
اصلی صورت می گیرد، نور فضای داخلی مسـجد، حـالتی اسـتثنایی بـه آن مـی دهـد .نورهـایی کـه از اطراف گنبد و نیز بالای محـراب مـی تابـد، همـه گویـای تقـدس اسـت .چـون میـدان در امتـداد
محور تقدس نبوده، معمار مجبور بوده کـل بنـای مسـجد را چرخانـده و محـور آن را بـه سـمت قبلـه قرار دهد .همین امر باعث شده امتداد میـدان بـا مسـجد یکـی نباشـد ونمـازگزاران بایـد از پشـت و
روربـروی محـراب بـه شبسـتان وارد شـوند، و صـحن مسـجد را بـه وسـیله یـک دالان تاریـک دور بزننـد، از ایـن رو ایـن دالان پـیچ دار سـاخته شـده اسـت .در هـر یـک از چهـار وجـه گنبدخانـه،
نورگیری قرار دارد که تاکیدی است بـر جهـات اصـلی؛ نـورگیر بـالای ورودی، در حقیقـت گشـودگی ای فاقد پنجره است و بزرگتر از سـه نـورگیر دیگـر، بـه ایـن سـبب کـه قسـمت محـراب را روشـن ساخته و بر جهت قبله تاکید کند .همچنین تـداعی گـر ایـن معنـی اسـت کـه مومنـان از زیـر نـور و به سمت نور رهسپار می شوند .در سه جانـب دیگـر نـورگیر هـا بـه صـورت شـباک هـایی از کاشـی معرق هستند(سجادزاده،حسن، سلطانی، مهیا، احمدی، صبا (1
گویی معماری بنا در ارتباط آسمان و نور تنظیم شـده اسـت. نـور شبسـتان ایـن مسـجد از دو منبـع نوری تامین مـی گـردد .منبـع اول کـه بـرای روشـن کـردن کـل شبسـتان منظـور گردیـده توسـط
بریدگی بزرگ در ضلع شمالی دیوار مـی باشـد و بـرای روشـن کـردن محـراب منظـور شـده اسـت، منبع دوم که نور اصلی شبستان است نوری است کـه توسـط تـابش مسـتقیم خوشـید از پنجـره هـا به درون شبستان می تابد.
برای محمد رضا بناء اصفهانی٬ فرم و کیفیـت نـور نیـز مطـرح بـوده و بـه آن شـناخت کامـل داشـته است . تلطیف و آرامش نور یکی دیگـر از خصوصـیات کـار او در ایـن مسـجد اسـت .کسـانی کـه در عکاسی یا فیلمبرداری کار میکنند می داننـد کـه از تابیـدن نـور مسـتقیم بایـد پرهیـز کـرد .محمـد
رضا بنآ اصفهانی با عبور دادن نور از دو پنجره که پشت سر هـم قـرار گرفتـه انـد سـبب شـده اسـت تا دو حالت در نور پدیدار شود؛ عبور نور از سوراخ هـای مشـبک ایـن پنجـره هـا کـه تقریبـا شـبکه آن ها مقابل همدیگر قرار ندارند سبب آن می شود کـه نـور قبـل از ورود بـه مسـجد 2 بـار شکسـته شود .در نتیجه دیگر نور آن تیزی و برندگی نور معمـولی را نـدارد و بـه اصـطلاح ملایـم شـده اسـت؛
بنابراین با نگاه و تعمق بیشتر می تـوان بـه راحتـی پـی بـرد کـه وجـود نـور در ایـن مسـجد فقـط تابیدن نور به صورت رشته های زریـن بـه دیـوار مقابـل پنجـره هـا نیسـت تـا آنجـا کـه بـه علـت برخورد نور به پنجره هـای مشـبک و ایجـاد انفجـار در نـور؛ هـزاران سـتاره طلایـی درخشـان را در صفحه داخلی گنبد میبینیم است.
انعکاس و جذب نور
اکثـر کاشـی هـای مسـجد ( بخصـوص کاشـی هـا بـا رنـگ لاجـوردی ) قابلیـت ایـن
را دارنـد کـه بـه علـت لعـاب فـوق العـاده بـراق در هنگـام برخـورد بـا نـور در یـک زاویـه معـین حالـت آینـه ای بـه خـود گرفتـه و بـه رنـگ طلایـی بدرخشـش درآیـد و بـدین ترتیـب نـور حاصـل را بسـته بـه زاویـه برخـورد نـور مـنعکس کننـد .نـور مـنعکس شـده بـه دیـوار مقابـل برخـورد مـی کنـد و در نهایـت نـور بـه کـف مسـجد تابیـده مـی شـود.ایـن مطلـب نـه تنهـا
باعـث روشـنایی درون مسـجد مـی شـود بلکـه چـون تمـام کاشـی هـا دارای ایـن لعـاب مخصــوص کــه قابلیــت آینــه ای شــدن و انعکــاس را دارد نیســتند در نتیجــه بــه علــت درخشـیدن کاشـی هـای اطرافشـان فـرم و شـکل ایـن کاشـی هـا بـه زیبـاترین فـرم هـا و گـل ها در وسط یک آیینه درخشان ظاهر می شوند.
هماهنگ کردن قدرت بینایی به نور:
