بخشی از مقاله
L بررسی میزان و نوع تاثیرپذیری تزیینات کلیساهای ارامنه اصفهان از معماری دوره
صفویه
چکیده :
در این بحث به بررسی و مقایسه تزیینات مسجد و کلیسا و جداسازی عناصر فرمی و تاثیرات هر کدام که بیانگر اعتقادات استفاده کنندگان این مکانها می باشد ، پرداخته شده است . با توجه به تشابهات اسمی که در این دو مکان مذهبی و جود دارد ، این عناصر فرمی از لحاظ عملکردی دارای اختلافاتی هستند و همچنین تزیینات ،رنگ ، صوت و نور که همه این عناصر بیانگر اعتقادات و سنت است در کلیسا به صورت اغراق آمیزی به کار رفته در حالی که همین تزیینات در مسجد با ساده گی بیشتری به چشم می خورد
در ادامه به بررسی تزیینات کلیساها در اصفهان می پردازیم :
اصفهان یکی از شهرهای تاریخی ایران در دوران اسلام به دلیل موقعیت ویژه اش به خصوص در زمان حکومت صفویان ، رونق خاصی درمعماری یافت . معماری صفویه بر خلاف دوره های اولیه معماری ،رنگ و تزیین نقش بسیار مهمی دارد . از این رو بناهای اصفهان در این دوره منبع مهمی برای بررسی عنصر تزیین در معماری اسلامی ایران به شمار می رود .ارامنه یکی از آن گروه هایی هستند که از سوی شاه عباس اول صفوی به اصفهان مهاجرت داده شده اند .، آنها برای فراهم آوردن زندگی مادی و معنوی خود در پایتخت صفویان نیاز به مبانی فرهنگی خاص خود داشتند . در این راستا احتیاج به مراکز عبادی آنها را بر آن داشت تا با کسب اجازه از دربار صفوی نسبت به ساخت کلیسا اقدام نمایند.شاه عباس برای جلوگیری از اختلافات مذهبی بین مسلمانان و مسیحیان بنای کلیسا را مشروط بر آن ساخت که معماری آنها با کلیساهای ارمنستان متفاوت باشد و معماران ارمنی چاره را در آن دیدند که کلیساهارا به شیوه ی معماری ایرانی و گاه با ظاهری همچون مساجد بسازند .
از کلیساهای دوره صفویه در اصفهان می توان به کلیساهای: آمنا پر کیچ مقدس ، هاکوپ مقدس ، مریم مقدس ، استپانوس مقدس و... اشاره کرد . از این رو اهداف اصلی مقاله به شرح زیر می باشند :
-1 شناخت تفاوت های اصلی در مسجد و کلیسا .
-2 بررسی میزان و نوع تاثیرپذیری تزیینات کلیساهای ارامنه اصفهان از معماری دوره ی صفویه.
واژه های کلیدی : مسجد ، کلیسا ، صفویه ، تزیینات ، اسلام ، تفاوت .
مقدمه :
در طول تاریخ،جامعه انسانی کیفیت و خصوصیات محیطهای شهری را به وسیله توسعه ساختمان هایی که نیازهای روزمره اش راپاسخ می داده است مثل خانه ها،مدرسه ها،بیمارستانها ومکان های تجاری معرفی وتبیین نموده است.این ساختمانها درحد قابل قبولی مورد مطالعه وآموزش(فرمی وعناصرتشکیل دهنده)قرار گرفته اند ولی مساجد وکلیساها که مهمترین ساختمانهای عمومی در ادیان مختلف بشمار می روند از مطالعات و بررسی کمتری برخوردار بوده است. پیروان هر یک از مذاهب و افرادی که با مراکز مذهبی در ارتباط هستند در مقایسه با دیگر ساختمانها توجه بیشتری نسبت به اصالت بنا و حفظ فضای روحانی و قداست آن دارند و نسبت به آن بسیار حساس هستندو همچنین خواهان مکانی می باشند که بتواند بیانگر اعتقادات و محتوای دینشان باشد و به معمار اجازه نمیدهند تااین گونه الویت ها را نادیده انگارد و از وی خواهند خواست که در زمان ساخت بنای مورد نظرطراحی آن را به گونه ای انجام دهد که تاریخی بودنش همواره برای همگان در دورههای بعد نیز بهطور کامل قابل درک باشد.پس یک معمار در جریان ساخت و طراحی عبادتگاهها موظف است که به جای توجه بیشتر به جنبههای فرعی طراحی، عمدتاً بر روی مقوله سنت متمرکز گردد.
مقایسه تزیینات مسجد وکلیسا
فرم کلی و نحوه قرارگیری عناصر :
مساجد و کلیساها دارای وجه اشتراک و تفاوتهای هستند که همین موضوع باعث شده است تا طراحی فرمی این دو مکان مذهبی و مقدس از هم جدا گردد. که یکی بهصورت فرمی شبیه به صلیب و دیگری شبیه به احجام هندسی که در ترکیب با هم فضایی تعریف شده را به همراه دارد. از همه مهمتر نحوه قرارگیری ساختمانها میباشد که از لحاظ قرارگیری با محور
جغرافیایی کاملاً متفاوت میباشد. مساجد همگی بهصورت شمالی و جنوبی قرار دارند و محراب آنها در سمت جنوب بوده در حالیکه کلیساها شرقی- غربی میباشند و این موضوع نیز خود برگرفته از اعتقادات مسیحیان است که شیاطین و جهالت از جانب شمال وارد میشوند لذا در بخش شمالی کلیسا دری قرار میدهند تا شیطان بعد از مراسم تعمید که در صحن اصلی اجرا میشود از در مقابلش خارج شود و همین فضاها که به بازوهای چلیپایی معروف است باعث صلیبی شدن فرم کلیساها میباشد.
شکلگیری عناصر معماری:
مسجد ورودی یا هشتی- محراب- رواق- گنبدخانه- شبستان- حیاط یا صحن ایوان کلیسا
ورودی یا هشتی- محراب- سکوی خطابه- حوض تعمید- صحن- جایگاه کر- جایگاه مقدس- محل اعتراف
تعریف برخی از عناصر معماری موجود و مقیاسه آنها:
با نگاهی کلی به فرم و عناصر موجود در این مکان های مذهبی میبینیم که دارای موارد مشابهی هستند در حالیکه هرکدام از این موارد تفاوتهایی از نظر عملکرد و تعریف را درخود جای دادهاند که به برخی از این تفاوتها و شباهتها اشارهای میکنیم.
محراب در مساجد
در مساجد به قسمتی از دیوارکه فرو رفته و دارای شکل کمانی و تزئینات فراوان همراه است محراب گفته میشود در مساجد محراب نیاز مطلق به شمار نمیرود.اگر چه در آموزه های دینی دارای جایگاهی منحصراً معنوی نبوده (که اسم مکان از ریشه حرب است ) و بیشتر به عنوان پایگاهی برای پاسخگویی به غالب نیازهای مسلمانان برآمده بود ، به اندک زمانی با روحی که از لطافت ایمان و جذبه حضور درآمیخته بود به زیباترین بنای اسلامی بدل شد.
محراب در کلیسا
محراب در مسیحیت و کلیسا سمبل حضور خدا است. محراب قربانی شدن مسیح را بیاد میآورد و پلههای محراب سمبل حرکت ملکوتی و بالا رفتن روحانی به سمت مسیح است معمولاً محراب توسط یک ریل از فضای صحن جدا میشود که در اصطلاح به آن مکان جایگاه مقدس گفته میشود.
صحن در مساجد
صحن یا حیاط در مسجد جزء عناصر معماری مهم در این مکان میباشد و تأثیر مسجد بر بیننده مستقیماً از این فضا میباشد.
صحن در کلیسا
صحن در این مکان بهصورت سرپوشیده است و بزرگترین اتاق از این مجموعه که مردم برای عبادت در این مکان حاضر میشوند. به نحوی که خود مسیحیت این فضا را به کشتی تشبیه میکند.
مناره در مساجد
مناره در جهت دعوت مسلمین به نماز و نشانه حرکت انسان به سوی ملکوت میباشد و جزء تزئینات و زیبایی مساجد است.
ناقوس در کلیسا
ناقوسها سمبل حرکت انسان به سوی رستاخیز است و برجهای ناقوس بعنوان محل امن جهت برقراری آرامش نام برده میشوند. ناقوسها برای مسیحیان همان نماد را دارا میباشد که مناره برای ما مسلمانان است.
هشتی یا ورودی در مساجد
برای ورود به حیاط و دسترسی به تمام فضاهای مسجد باید از ورودی یا همان هشتی گذر می کنیم. معمولاً با هشتی به فضاها-شبستانها- حیاط اصلی، رواقها و غیره میتوان رسید. هشتیها در واقع همان دالان میباشند و ورودی را بهطور جداگانه تعریف میکنند.
هشتی یا وردودی در کلیسا
هشتی یک اتاق انتقالی در کلیسا محسوب میشود. این فضا مقدمهای برای ورود به فضای مقدس محسوب میشود. در این مکان فرد را جهت رسیدن به خلوص برای ورود به کلیسا آماده مینمایند.
پس همانطور که گفته شد در این دو مکان مقدس مذهبی عناصری وجود دارد که از لحاظ اسمی به یکدیگر شبیه و نزدیک بودند در حالیکه از نظر کاربری و عملکرد تفاوتهایی داشتند و این تفاوتها هر کدام بر جنبه روحانی فضاها تأثیراتی متفاوت گذاشته که دارای اهمیت خاصی است.
آرایهها و تزئینات در مسجد و کلیسا :
تزئینات(رنگ و نقش) در مساجد
در مساجد بیشتر نقش و نگارها و زینتکاری بر مضامین گیاهی استوار است و گاهی با پیکرهای آدمی و حیوانی آمیخته میشود که در نقش و نگار پیچکها برگها و ساقهها گم میشود. و این نقوش پیچ و خمدار الگویی پدید میآورند که سراسر یک سطح را میپوشاند. رابطه یک شکل با شکل دیگر در هنر اسلامی از کل آن نقش و نگار یا طرح مهمتر است.
شیوههای تزئینی کار شده در مساجد اسلامی روی چوب، کاشی، گچبری از رایجترین تزئینات بوده است وسنگتراشی بسیار کم دیده میشود.
یکی از آرایها و تزئینات در معماری اسلامی هنر خطاطی با عنوان متون عربی که عمدتاً قرآنی است میباشد.
رنگها در این مکان همگی در حیطه آبی و آبی فیروزهای هستند. این رنگها به ویژه آبی فیروزهای که در سرتاسر فضاها بهچشم میآید برای مسلمانان نمادی از آرامش، تعریف آسمان و فضای روحانی وملکوتی است. این فضاها و رنگها با نورپردازیهایی که میتواند وجود داشته باشد قدرت آرامشدهی را به بیننده بیشتر منتقل میسازد و در مساجد شیشهها و نورگیرها هیچگونه رنگ مصنوعی داده نمیشود .
.درمساجد برای تزئینات احکام خاصی وجود دارد
. نباید از تزئینات طراحی به سبک غربی یا ضدمذهبی استفاده شود
طرحها باید ساده باشد و از تزئینات گرانبها جلوگیری کرد.
تزئینات و نوشتههای خطی باید حدالامکان با خطوط قرآنی یا اسماعجلاله باشد.
تزئینات(رنگ و نقش) در کلیسا
در کلیسا بیشتر نقشها بر مبنای اعتقادات و باورهای مردم میباشد این نقشها نمایانگر بهشت و جهنم و دوران زندگی مسیح میباشد. هر شکل و رنگ در کلیسا برای مسیحیان تعریف و نشانه خاصی دارد.
نماد فاخته یا کبوتر:
پنجره زرد رنگی که به شکل فاخته و تمثیلی از روحمقدس است و با 12 شعاع نورانی نشانگر 12 حواری عیسی که این 12 شعاع نورانی نشانه لطف و عنایت الهی است .
پنجرههای سه بخشی:
بخش اول خدای پدر: ستاره ششپر داود در این بخش نمادی از شش روز خلقت توسط خدا میباشد . بخش دوم خدا ی پسر : نمایش عروج مسیح که مهمترین بخش بهنظر میرسد.
بخش دوم روحالقدس : که نماد مخصوص این بخش همان فاخته است.
پنجره مصائب عیسیمسیح:
نمایانگر سختیهایی است که عیسی در زندگی خود متحمل میشود و تصاویری از رستاخیز او به نمایش درمیآورد. مسیحیان به این امر معتقد هستند که مسیح سه روز بعد از به صلیب کشیدن سر از خاک بر میدارد که این روز عید پاک آنان است و این پنجره نمادی از عید پاک یا قیام مسیح میباشد.
پنجره گل سرخ:
این پنجره در دیوار غربی کلیساها میباشد و باز هم نمادی از رستاخیز میباشد. نور وسط نمادی از مسیح است که کانون قرار دارد و بقیه نورها سمبل فرستادگان، حواریون، انجیلنویسان ، و فرشتگان میباشند.
رنگها در کلیسا:
در این فضا تا چشم کار میکند از رنگهای گرم و تند استفاده شده است(قرمز،زرد و سیاه) و به ندرت رنگهایی همانند آبی فیروزهای یا آبی روشن دیده میشود.
صوت و موسیقی:
در مساجد موسیقی همان تلاوت آیات الهی(قرآن) و بردن اسماء الهی میباشد که با طنین خاص خود آرامشی به حاضرین و شنونده میدهد و این مکان را از لجاظ روحانی به بالاترین حد خود میرساند.
صوت در مساجد با وجود گنبدها حالت اکوسیتکی به خود گرفته و این امر باعث میشود تا در تمامی فضاها به صورت یکنواخت پخش شود.
صوت و موسیقی در کلیساها بهطور خاص برقرار میشود.
از آنجایی که مسیحیت اعتقاد دارد خداوند از طریق کلماتش با مردم سخن میگوید مکانی که موعظه از آن ادا میشود یکی از بخشهای مرکزی کلیسا را ایجاد میکند و در بخشی قرار میگیرد که دیوار مقابل آن باشد تا از نظر اکوسیتکی به بهترین شکل عمل کند.
در کلیسا محلی وجود دارد برای گروه کر. مسیحیان عقیده دارند استفاده از موسیقی در عبادت بسیار احساسبرانگیز و اثربخش است.
قابل ذکر میباشد که مکانهای مذهبی مانند کلیساها و مساجد فقط محل عبادت نمیباشد بلکه در مواقع خاص از آن جهت برپایی مراسمهای مجاز استفاده میشود.
خارج از شبستان در مساجد مواردی مانند:
شورای حل اختلاف بین مردم ،ایجاد کتابخانه، ایجاد صندوق قرضالحسنه،جلسات محلی،مراسم ترحیم،مراسم جشن در اعیاد
مذهبی و عیدها و...
و همچنین در کلیساها:
مراسم ازدواج- گردهمائی جهت تصمیمگیریهای محلی و...
تاثیرپذیری تزیینات کلیساهای ارامنه اصفهان از معماری دوره ی صفویه
اصفهان، پایتخت حکومت صفویه، تا اوایل قرن هفدهم میلادی از جنوب به رودخانهٴ زاینده رود محدود می شد اما پس از کوچ بزرگ ارمنیان ساکن دشت آرارات به اصفهان و سکونتشان در ساحل جنوبی رودخانه این قسمت از شهر رو به آبادی نهاد و به سمت ارتفاعات جنوب رودخانه گسترش یافت. سال ها پیش از این واقعه نیز در اواخر قرن شانزدهم میلادی و پیش از آغاز جنگ های ایران و عثـمانی شـماری از ارمنـیـان سـاکن بـرخـی از روسـتاهـای مـناطـق قـره باغ، شـماخی و گنـجه به علت ظلم حکام عثمانی با کسب اجازه از شاه عباس کبیر به طور گروهی به ایران مهاجرت کرده و به فرمان شاه در حاشـیهٴ شهر اصفهان و شمال رودخانهٴ زاینده رود مستقر شده بودند و حتی گفته شده به آنان اجازهٴ بنای کلیسا نیز داده شده بود. با وجود آنکه کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بنا شده اند هیچ شباهتی بین آنها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای
