بخشی از مقاله
نقش آب در مساجد؛ نمونه هاي موردي: مساجد شهر یزد
چکیده:
مسجد در طول تاریخ، نقطهاي است که همه بر مرکزیت آن در جهان اسلام واقفند، از اینرو به نماد دینی و ملی ایرانیان تبدیل شده است. در تمامی قرون بعد از اسلام یکی از مهمترین فعالیتهاي عمرانی، ایجاد بناهاي آموزشی-
مذهبی و از همه مهمتر مسجد به عنوان نشانهاي از حضور و حکومت خداوند بر زمین است که سرلوحه امور مردمان شهر یزد بوده و هست. در این پژوهش نقش آب در مساجد یزد مورد بررسی قرار گرفته چرا که با توجه به اهمیت جنبههاي کاربردي آب براي انسان، در مساجد نیز ضرورت و اهمیت آب بخوبی در نظر گرفته شده و به اشکال مختلف در مساجد قابل مشاهده است و نشاندهنده این مسأله است که معماران و هنرمندان شهر یزد چگونه بر مشکلات فائق آمدهاند و چه راه حلهایی را براي غلبه بر سختگیريهاي محیط گرم و خشک کویر اندیشیده و یافتهاند و همچنین چگونه از حداقلس هاي موجود حداکثرها را فراهم کرده و به زیباترین وجه ممکن با توجه به شرایط زمانی هر دوره به راهکارهاي مناسبی دست یافتهاند.
کلید واژهها: مسجد، معماري، آب، یزد
-1 مقدمه
آب رمز کل چیزهایی است که بالقوه در آفرینش وجود دارد و منشأ و زهدان همه امکانات هستی است. آب در آغاز حیات وجود دارد و در پایان هر دوران تاریخی یا کیهانی نیز حضور پررنگ پیدا میکند. آب در برگیرندة همه صور بالقوه حیات است
و در ادیان و آیینهاي مختلف در خلقت بشر همواره با جلوههاي متنوع حضور دارد. آب در آفرینش کیهان، و اساطیر و آیینها
و شمایل نگاريها، جدا از ساختار کلیتهاي فرهنگی مربوط به آنها، همواره یک نقش دارد: مقدم بر هر شکل و صورتی است
و محمل و تکیهگاه هر آفرینشی. غوطهزدن در آب، رمز رجعت به حالت پیش از شکلپذیري و تجدید حیات کامل و زایشی نو است، زیرا هر غوطهوري، برابر با انحلال و اضمحلال صورت و استقرار مجدد حالت نامتعین مقدم بر وجود است و خروج از آب، تکرار عمل تجلی صورت در آفرینش کیهان. پیوند با آب، همواره متضمن تجدید حیات است. زیرا از سویی در پی هر انحلالی
ولادتی نو هست؛ و از سویی دیگر غوطهخوردن، امکانات بالقوة زندگی و آفرینش را مایهور میکند و افزایش میدهند .[1]
آب یکی از عناصر چهارگانه است و به تعبیر برخی، کمبود منابع طبیعی آب در ایران باعث احترام و مقام ویژة آب نزد ایرانیان باستان شده است. در عقاید دوران باستان در آیین میترایی میترا فرزند الهه آبها است که او نیز در آب بارور شده است و چون به دنیا میآید با تیر خود سنگی را نشانه میرود که از آن آب بیرون میجهد. در آیین زرتشتی در دومین مرحله تکوین جهان اهورامزدا آبها را آفرید و ناهید ایزد چشمهاي به همین نام مورد پرستش قرار میگرفت .[2]
در اعتقادات اسلامی نیز آب از اهمیت بسیاري برخوردار است. در قرآن آیات بسیاري با مضمون آب وجود دارد. از آن جمله خداوند در قرآن میفرماید: ل و جعلنا من الماء کل شیء حی : ل از آب هر چیزي را زنده گردانیدي(سوره انبیا، آیه (30 .[3]
نقش آب در شکلگیري نخستین زیستگاههاي انسانی یکی از نیازهاي زیستی انسان را برآورده میکند. اما وقتی فراتر از یک نیاز، خانهسازي و بناي مجموعه مسکونی بار فرهنگی به خود میگیرد، معماري پدید میآید و آب در زندگی انسان جایگاه هنري پیدا میکند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه میگیرد. همانگونه که در ایران باستان استفاده از سنگابهاي مذهبی، معابد مهر و ناهیدپرستی معمول بوده است، نتایج تداوم مقدسات این آیینها در معماري اسلامی نیز چشمگیر میس نمایداصولاً. در دین اسلام به آب به عنوان عامل اصلی حیات و مایه پاکی و طهارت توجه خاص و ویژهاي شده است. این توجه ویژه به آب، باعث حضور آب در معماري ایرانی اسلامی به شکلی منحصر بفرد و چشمگیر شده است؛ به گونهاي که آب از عناصر جدانشدنی طراحی معماري اسلامی- ایرانی بهشمار میآید.
در دوران اسلامی نقش آب در معماري حالت کاربردي پیدا میکند. معماران این دورهکاملاً آگاهانه سعی کردند تا بر طبیعت تسلط یافته و آن را به نظم درآورند. آنها به کمک منطق و تکنولوژي زمان خود به آب و طبیعت حیاتی رامشدنی داده و آن را غنیتر ساختند. قبل از اسلام معماري بهسوي آب میشتافت و در کنار آن آرام میگرفت. بعد از اسلام معماران با شناخت قوانین فیزیکی رفتار آب و درك نقش و تمثیل و ارتباط آن با انسان، آب را درون معماري آوردند. آب به نظم کشیده شده در شکلهاي هندسی در اکثر بناهاي دوران اسلامی متجلی شده و به نحوي مرکزیت و وحدت در معماري، در آب شکل میگیرد. مرکزیت آب در معماري در دوران ساسانی از آتشکده آذرگشسب و معبد آناهیتا بیشاپور شروع شد. در دوران اسلامی مرکزیت آب در معماري شکل تکامل یافتهتري به خود میگیرد. مفاهیم قرآن کریم از بهشت، چشمههاي جوشان و نهرهاي روان آن، الگوي الهامبخش معماران شد.[4]
با توجه به اهمیت کاربرد آب در معماري اسلامی-ایرانی و به ویژه در معماري مساجد در ایران، در این مقاله سعی بر آن شده است اهمیت و ضرورت وجودي آب در معماري مساجد بیان و سپس به معرفی عناصر و اجزاء کاربردي معماري موجود در مساجد شهر یزد پرداخته شود.
-2 آب در مساجد
و انزلنا من السماء ماء طهورا(سوره فرقان آیه (48
ینزل من السماء لیطهرکم به( سوره انفال آیه (11
آب همواره در ذهن بشر مظهر پاکیزگی و قداست بوده است. در اکثر ادیان الهی و غیر الهی از آب به عنوان وسیلهاي براي طهارت و نزدیکی به خدا یاد شده است.
وجود آب در مسجد علاوه بر تأکید بر جنبه طهارت، یادآور زیباییهاي بهشت نیز هست.[5] همچنین در مساجد آب علاوه بر نقش تطهیر خود جنبه نمادین نیز دارد. آب، هم سمبل زندگی و هم سمبل مرگ است و چون پلی بین دنیاي زمینی و عالم متافیزیکی عمل میکند. طبیعت آب پاك و مقدس است. روح و جسم انسان را میشوید و تطهیر میکند و او را بهس صورت یک آفریده نو و آزاد باقی میگذارد تا در آرامش به کمال برسد. وضو و غسل نه تنها جسم را از آلودگیها پاك میکند بلکه سمبل پاك کردن روح از پلیدي و گناهان نیز میباشد. تطهیر با آب تمثیلی از زایش مداوم آفرینش است و احساسی از حیات تازه را به همراه دارد. تماس با آب در تمام حواس جاري میشود، تموج آن در ذهن انسان جاري شده و آرامش لازم را براي نمازگزاران ایجاد میکند.[4] بهطور کلی آب به دو شکل در مساجد بهکار گرفته شده است:
-1بعد نمادین؛ که در این حالت براي وضو- آخرین تطهیر قبل از نماز- نیز از آن استفاده میشود. -2 براي سایر مسائل طهارت.
در بعد نمادین، آب بهصورت جاري، قنات و حوض یا آبنما و ... با ابعاد مناسب براي آب کر در مساجد مختلف وجود دارد.
در برخی مساجد حتی در کنار حوض، سکویی براي نماز مهیاست، مانند مسجد مهاباد و مسجد جامع نطنز.[5]
پایابها، حوض و آبنماي مرکزي میانسرا، حوض پیشخان و سنگآبه از جمله عناصر موجود در مساجد هستند که هر کدام نقش و کاربرد ویژهاي در مساجد دارند که در ادامه به معرفی آنها پرداخته میشود.
پایاب
پایاب یا پاگنه به مجموعه عناصري مثل پله و فضاي زیر آن که براي دسترسی به آب در زیر زمین میساختند گفته میس شود. در ایران زمین از دیرین روزگار در پیش نیایشگاه ( و بیرون از آن) جایی براي شستشو فراهم میکردند که نیایشگر و نمازگزار پیش از آنکه به نیایش درآید پلیديها را از خود بزداید و با شستن اندام و سر و تن و پوشیدن جامه پاکیزه و بستن پنام اماده نیایش شود .در میان دینهاي آسمانی و آیینهاي یکتاپرستی دین راستین اسلام پیش از همه و همه جا بر پاکیزگی پاي فشرده است و به گروندگان اندرز داد که همیشه خود را پاکیزه نگه دارند. بزرگان دین و همکیشان درست باور ما از آنگاه که از خواب کوتاه خود بر میخواستنند تا دیرگاه شب که دمی چند چشم گرم میکردند یکدم این فرمان بزرگ پروردگار را آسان نمیگرفتند و درباره برخی از شب زندهداران میگویند که ایشان همان وضویی که در شامگاهان میساختند دوگانه بامداد را میگزاردند و نیازي به بازشویی خود نمیدیدند. پیداست در چنین آیینی بودن پادیاو یا وضوخانه در کنار و نزدیک خانه خدا دربایست بود[6] (نقشه .(1
نقشه– 1مقطع نماي مسجد جامع کبیر یزد، وجود پایاب در این مقطع دیده میشود[7]
این گودال باغچهها در یزد، نایین، اردستان، زواره، کاشان و بسیاري دیگر از شهرها دیده میشود. در مسجد ملک کرمان و جامع اردستان و جامع قزوین در میانسرا و پیش گنبد پادیاو بوده که اکنون همه را از خاك انباشته و یا پوشاندهاند.[6]
پادیاوهاي قبل از اسلام با همه ویژگیها بعد از اسلام در جلوي مساجد و زیارتگاهها به نام وضوخانه جاي گرفتند. ل در نیایشگاههاي کهن پادیاوهایی در جلوي در ورودي اما در عمق زیاد از سطح زمین میساختند شاید چون آب روان روگذر کمیاب بود و ناچار از آب کاریزها و پایابها استفاده میکردندل در مسجد جامع نطنز پایابی در حیاط مرکزي وجود دارد که آب قنات از آن میگذرد. مسجد جامع نایین نیز پایابی در گوشه حیات خود دارد. عمق این پایاب به قدري زیاد است که در پاگرد پلههاي ورودي شبستان مسجد قرار دارد.[4] در کنار مسجد جامع اردستان پایابی براي استفاده نمازگزاران مسجد و هم استفاده مردم محل قرار دارد. در حیاط بعضی مساجد مظهر آب قنات قرار داشته ودر آنجا عمل تقسیم آب محلات، باغات و مزارع انجام میشد؛ مانند مسجد جامع یزد و قزوین. در پیشخان مسجد جامع یزد و در پاي درگاه پادیاوي بود که کاریز یکی از روستاهاي نزدیک شهر از آن میگذشته و در آنجا آفتابی میشده، پس از خشکیدن کاریز آبگیري نزدیک سر در مسجد ساخته بودند که درگاه بلند و بسیار زیبا در آبگینه خود بار مینمود.[6] در مسجد جامع یزد مظهر سه قنات وجود دارد که پس از تقسیم، به محلات مختلف سرازیر میشود(شکل 1 و .(2
در گذشته به علت کمیاب بودن آب، تقسیم آن همواره با مشاجرات زیادي همراه بود. ولی وقتی که تقسیم آب در مسجد صورت میگرفت مسلمانان عدالت را رعایت کرده و حق کسی پایمال نمیشد.[4]
شکل-1راه پله منتهی به قنات در شکل-2نمایی از کتیبه منصوب در ایوان
پایاب مسجد جامع کبیر یزد ورودي مسجد جامع کبیر یزد در ارتباط
با وقف آب قنات مسجد
حوض و آب نماي مرکزي
در قرآن مجید و احادیث شریفه مضامینی است که از آب و وضو تلقی بسیار بالاتر از انجام صرف یک عمل فیزیکی دارد، آنجا که از صورت عمل به سیرت آن و از وجه ملکی و شهادت به ملکوت غیب آن میپردازد. در آیات بسیاري از قرآن مجید ارزشهاي خاصی براي آب بیان شده است ازجمله آنجا که همواره بهشت را با نهرهایی که در زیر درختانش جاري است و یا چشمههاي زلال جوشانی که در آن قرار دارد توصیف میکند و یا آنجا که به ریزش باران از آسمان و تطهیر انسان از پلیديها
و زندهکردن زمین مرده بعد از مرگ آن اشاره دارد. در احادیث هم اشارههاي مختلفی داریم از جمله اشاره به حوض کوثر.
اینجاست که در وسط یک حیاط تفتیده از آفتاب داغ و گرماي سوزنده و زمین خشکیده و عطش ناشی از آن به حوض و به آب محتاجیم و آب معنا پیدا میکند. اینجاست که از حوض کوثر نوش روح میکنیم و وضو میسازیم تا آماده عبادت شویم.[8]
در میانسرا و در وسط حیاط مرکزي اکثر مساجد استخر بزرگی پر از آب و گاهی جوي آب روان وجود دارد که تمثیل از بهشت قرآن مجید است. در کتیبهاي آمده است لمساجد باغهاي بهشتندل؛ آب در مرکز و کانون مسجد جاي دارد و سمبل پاکی و خلوص معنوي درون یک مسلمان میباشد. معانی تمثیلی آب در معماري بیشمارند اما مهمترین جنبه معنوي آن دنیایی دیگر است که خالص و پاك و شفاف بوده و جسم قادر به گذر از آن نیست.[4] حیاط مسجد از جهاتی براي هر بیننده مهمترین قسمت مسجد است. تأثیر مسجدمستقیماً به اندازه حیاط بستگی دارد؛ فضاي عظیم خالی هر بیننده را متوقف میس کند و او را متوجه این نکته میسازد که دنیاي بی روح و کسلکننده روزمره را پشت سر گذاشته است. حیاط مسجد همچون حیاط جلوي کلیساهاي مسیحی اولیه، خبر از وجود حرم میدهد و محدودهاي مقدس را مشخص میکند، حتی اگر این محدودهعموماً براي عبادت استفاده نشود(شکل.(3
شکل-3نمایی از حیاط مسجد ملااسماعیل یزد
حیاط هیچ شکل از پیش تعیین شدهاي نداشته و اما شکل چهارگوش، حال چه عریض باشد چه طویل، غالب است. در شهرهاي بزرگتر حیاط پذیراي آن دسته از نمازگزارران روز جمعه که در حرم جا نمیشدند بود و حتی در مراکز کوچکتر در موقعیتهاي خاصی مانند اعیاد یا نمازهاي متفرقه، از این فضا استفاده میشده است. حیاط هیچگاه فضاي مردهاي محسوب نمیشد. مسلمانان قبل از برپایی نماز میبایست وضو بگیرند؛ بنابراین امکانات وضو گرفتن در اغلب مساجد وجود داشت.[9]
این بخش اشکال گوناگونی داشت؛ گاهی اوقات این بخش به شکل فوارهاي گنبددار یا بیگنبد در مسجد بود کهصرفاً براي وضو گرفتن از آن استفاده میشد. سنت دیگر این است که وضو گرفتن در خارج از مسجد، نزدیک آبریزگاه انجام شود. در این صورت فوارهاي براي آشامیدن آب در حیاط تعبیه میشد.[9]
حوض از عناصري است که در فضاي باز درونی اغلب مساجد دیده میشود؛ مگر در حالتی که فضاي باز بهقدري کوچک است که امکان تعبیه حوض در آن نبوده است. حوض اغلب در میانه حیاط جز آن که محل قرار گرفتن وضو و آب خوردن انبوه کبوتران و پرندگان دیگر است، به عنوان عنصر تزیینی و مبلمان شهري در شکستن دید و کاستن از وسعت ابعاد فضاي حیاط مسجد براي رهگذرانی که در میانه راه خود از درون حیاط مسجد عبور میکنند، مؤثر است. اهمیت چنین نقشی وقتی افزایش
