بخشی از مقاله
معماری پایدار و نقش آن در اثار نادر خلیلی
چکیده
پرداختن به معماری پایدار و اسباب شکل گیری چنین رویکردی در طراحی های معماری، لازمه شناخت عمیق تری از اهداف و توصیه های پایداری می باشد .از سویی حل مشکلات کالبدی، فرهنگی- اجتماعی واقتصادی و پیوستگی شدید این موضوعات، ما را به سوی معماری بومی و رویکرد پایداری سمت می دهد به گونه ای که آموزه های آن،امروزه در طراحی معماری به خلق یک اثر معمارانه منجر می شود.. بهره گیری از اصول معماری پایدار یکی از روش ها در جهت بر آورده کردن نیازهای بشری است که در معماری بومی ایرانی متجلی گشته است. آن چه که معماری بومی ایرانی را پایدار می سازد، توان پاسخگویی آن به نیاز های گوناگون بشری در طول تاریخ بوده و سازگاری با اقلیم به عنوان یکی از اصلی ترین وجوه پایداری، که در اکثر این فضاهای معماری مشاهده می شود. در این مقاله با بررسی و تحلیل آثار نادرخلیلی که با نگاهی متفاوت به عنصر خاک، خاک را همچون گوهری نایاب و اصیل مانند فرزندی در دامن طبیعت در خدمت معماری قرار داده و با استفاده از این عنصر که یکی از ارزان ترین و اقلیمی ترین مصالح موجود در طبیعت است به ارایه روش نوینی چون استفاده از سیستم ابر خشت و ایجاد بنا های کیسه خاکی با بهره گیری از شیوه های ساخت و مصالح بومی پرداخته است که توانسته است تلفیقی از معماری بومی و معماری مدرن را به نمایش بگذارد.مقاله حاضر با توجه به ماهیت بحث توصیفی-تحلیلی بوده و بر پایه مطالعات کتابخانه ای شکل گرفته است.
واژههای کلیدی: معماری پایدار، نادر خلیلی،معماری خاک، سیستم ابر خشت
مقدمه
در بحث معماری پایدارتعامل هر ساختمان با بستر و محیط طبیعی پیرامون به امری بدیهی مبدل شده است . قسمت بحث برانگیز و مورد توجه این امر چگونگی برقراری تعامل و نوع تدابیر در نظر گرفته شده می باشد که سالها پیش ساکنین این مرز و بوم با مهارتی ویژه از آن بهره جسته اند و با اجرای فنون و قواعد خاص در زمینه استفاده بهینه از انرژیها و منابع طبیعی به خصوص خورشید و باد و هماهنگی با اقلیم از آن استفاده کرده اند و امروزه با سهل انگاری به ورطه نابودی و فراموشی کشانده شده است . این تدابیر ، نه تنها در زمینه های زیست محیطی بلکه در ابعاد دیگر پایداری چون ابعاد اجتماعی و اقتصاد ی نیز مشهود است .
در این مقاله نخست مروری اجمالی در مفهوم پایداری و به تبع آن معماری پایدار ارائه می گردد وسپس معماری نادر خلیلی به عنوان بستر اصلی مطالعه، که بر گرفته از ارزش ها، باور ها و فرهنگ مردمی هر منطقه و متاثر از شرایط اقلیمی و اب و هوایی بود بررسی و تحلیل می شود. شاید بتوان معماری خاک را جزیی از معماری بومی به حساب آورد زیرا در هر منطقه از جهان از خاک بر حسب شرایط اقلیمی و آب و هوایی استفاده کرده اند و رنگ ها و بر نقوش هایی که جهت زیبا سازی و بر حسب لذت طلبی خویش در خانه های گلی به کار می بردند می توانند بیانگر نوعی تفکر ،عقاید، باورها و ارزشهای بومی آن باشند .
مفهوم پایداری
مبدا و منشا" پایداری" واژه پایداری با معنی کنونی آن یعنی" آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد"کاربرد پیدا کرده است." در واقع پایداری زمانی فراهم میشود که مجموعه ای از: پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی و پایداری زیست محیطی به وجود آید(کامران کسمایی،1390،ص(3
اصول پایداری
.1استفاده از راه حل های طبیعت 2 .تطابق با محیط به جای تغییر محیط3 .همزیستی محیط مصنوع با طبیعی 4 .وحدت در کل و خود مختاری در اجزا.5 ذخیره انرژی غیر قابل تجدید 6 .بازیافت ساختمانها و مصالح ساختمانی 7 .احترام به بستر طرح 8 .به کارگیری همه اصول فوق همزمان با هم(کامران کسمایی،1390،ص(3
سه اصل اساسی توسعه پایدار را به صورت خلاصه به صورت ذیل می توان بیان نمود:
.1 صرفه جویی در مصرف منابع تجدید ناپذیر .2 طراحی براساس چرخه حیات .3طراحی انسان محور
طراحی پایدار
در تعاریف مطرح شده برای طراحی پایدار گاهی بیشتر بر ایده پایداری محیطی در ارتباط با معماری تاکید می شود مثلا در تعریف زیر چنین آمده است" :ساختمان پایدار ساختمانی است که کمترین تاثیرات ناسازگار بر محیط طبیعی را در طول عمر ساختمان و استقرار منطقه ای و جهانی دارد.” (کامران کسمایی،1390،ص(4
نمودار -1سه راس اساسی معماری پایدار
پایداری در معماری
در این جهان، معماران نیز همسو با سایر دانشمندان در پی یافتن راهکارهای جدید برای تامین زندگی مطلوب انسان بوده اند واز آنجا که نقاط ضعف و قوت یک ساختمان در طولانی مدت بر زیست بوم جهان تاثیر مستقیم خواهد داشت،وظیفه ای حساس در این خصوص بر عهده معماران است .جان راسکین 1، ویلیام موریس 2، ریچارد لتابی3 از پیشگامان نهضت معماری پایدار محسوب می شوند .همه این پیشگامان از واژه "طبیعت" استفاده کرده اند و امروز تنها لغتی که به خوبی می تواند جانشین این واژه گردد "معماری پایدار" است.( موسوی،1383، ص (19
معماری پایدار به معنی ارائه راه حل هائی در زمینه های کالبدی و محیطی و اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستم ها، آلودگی محیط زیست، افزایش بی رویه جمعیت، رواج بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی و کاهش تعامل بین انسانها جلوگیری نماید؟در واقع معماری پایدار وظیفه احداث ساختمان هایی را بر عهده دارد که در طبیعت قابل تحمل باشد، علاوه برآنکه نگهدار هویت و تطبیق عینیت با تصاویر ذهنی در طی لایه های تاریخی، امروز و آینده باشد(حاجت،(1392
نادر خلیلی
نادرخلیلی آرشیتکت ایرانی متولد سال1970،با اخذ پروانه اشتغال در ایالت کالیفرنیا، به فعالیت حرفه ای در آمریکا و نیز خارج از آن پرداخت. وی از سال 1975، به معماری خاک 4و توسعه کشورهای جهان سوم گرایش پیدا کرد و مشاور سازمان ملل در بخش معماری خاک و مبدع سیستم خاک و آتش 5معروف به خانه های سرامیکی6 (خانه های ساخته شده از خاک رس پخته) و سیستم سوپربلوک7 بود.. نادر خلیلی با استفاده از چهار عنصرطبیعی باد،خاک،اب وآتش، خانه هایی مقاوم با توجه به اصول معماری پایدار ساخت. و با نگاهی متفاوت به عنصر خاک ،خاک را چون گوهری نایاب واصیل مانند فرزندی در دامن طبیعت درخدمت معماری قرار داده واز آن بناهایی ساخته است که معماری بومی و مدرن را باهم به نمایش می گذارد. و با استفاده از روشهای سنتی در مدرنترین عرصه معماری جهان توانست تأثیر شگرف به وجود آورد. مردی که توانست با الگوهای بومی معماری ایرانی، روشهای نوینی در معماری جهان به وجود آورد.
آثار معماری مهندس نادر خلیلی عبارتند از
وی برای 5 سال در صحراهای ایران در جستوجوی الهامی نوین بود . در هنگامی که به کشور خود با دیدی تازه مینگریست، سادگی و ارزش والایی را در معماری سنتی، به ویژه در هزاران هزار دهکدهای که خانههای آنها از خشت وگل بود، کشف کرد. خلیلی میگوید : » آنها بر سادگی در استفاده شان از عناصر طبیعی بسیار عمیق بودند ». من میخواستم یاد بگیرم و در مسیر این یادگیری در این رؤیا فرو رفتم که ساختمانهایی از خاک و آتش بسازم.«
خلیلی با مطالعه اشعار مولوی الهام گرفت تا از مواد طبیعی برای ساخت مسکن در جهان مدرن استفاده کند. خلیلی درباره این تجربهاش میگوید: » وقتی که در صحرا بودم، با 5عنصر ابدی آشنا شدم: خاک، باد، آب، آتش و مولوی. من معنویتی را آموختم که در زندگی خودم جاری و ساری شده است. «
باد و خاک و آب و آتش بندهاند / با من و تو مرده با حق زندهاند او ادامه میدهد: »بهزودی پیبردم که اگر ساختمانهایی از خاک بسازم، مانند خانههای خشتی و گلی که در دهکدهها وجود دارد و
سپس آنها را آتش بزنم، میتوانم آنها را به خانههای زیبا و مقاوم سفالی تبدیل کنم که طول عمر بیشتری داشته باشند.« او نام اینکار را »گل تافتن« یا طبق عنوان کتاب دوم خود به انگلیسی »خانههای سرامیکی« گذاشت.
او می افزاید:»صرفه جویی ای که در مصرف انرژی از بابت استفاده از مواد طبیعی عایق در مقابل سرما و گرما انجام می شود، کل هزینه مواد استفاده شده در مصالح اصلی را در عرض چند سال جبران می کند . « او در موقع صحبت از سازه های خود از واژه» معماری پایدار « مکررأ استفاده می کند بدین معنا که این سازه ها بر مواد و روش های ساختمانی تکیه دارند که اثر بسیار ناچیزی بر محیط زیست آسیب دیده می گذارد . از آنجا که ساده ترین ایده ها ممکن است مبتکرانه ترین ایده ها نیز باشد
روش های طراحی مهندس نادر خلیلی سیستم گلتافتن13
»گل تافتن « ترکیبی از دو واژه گِ»ل« و » تافتن« بوده که گِل"" همان مخلوط آب و خاک و "تافتن" به معنای گداختن است که متریال اساسی در این طراحی گل می باشد که می تواند جزء ابتدایی ترین و کارآمدترین مصالح معماری برشمرده شود.او ایده ی خانه ی سرامیکی خود را با روش کوره های آجرپزی حاشیه ی کویردر ایران، می آزماید. قلعه ی مفید، که در حقیقت یک واحد روستایی کشاورزی است که اطرافش را با دیوارهای بلند محاصره کرده و فقط یک در بزرگ برای عبور دارد، اولین جایی است که ایده های خلیلی را به حقیقت تبدیل می کند. او اتاق های خشتی و گلی زیادی را که داخل محوطه ی قلعه برای سکونت رعایای مزرعه های اطراف ساخته شده بود به یک کوره سفال پزی تبدیل کرد و با به آتش کشیدن این اتاق ها خشت ها و ملات ها را همگی به آجر تبدیل کرد. دیوارها و سقفی بسیار محکم تر از آجر خالص؛ حتی مانند صخره سخت و محکم.
" در روستایی به خانه ای برخوردم که بر اثر وقوع زلزله ای عظیم فرو نریخته بود و تنها خانه ای بود که در سراسر روستا بر جا مانده بود و این کوره ای بود که در آن کاشی و کول می پختند. خانه مثل سنگ شده بود و توپ هم نمی توانست به آن اثر کند. یک معماری که ضد باد، باران و زلزله است . " با این تفکر یک مدرسه در جوادآباد ورامین که با استفاده از مصالح بومی و طبیعی و با تکنولوژی طاق و قوس، و دوازده خانه قدیمی روستای قلعه مفید را گداخته کرده و به صورت نمونه هایی ارائه کرد و نمونه های دیگری در امریکا، آلمان، هندوستان، ژاپن و مکزیک. او می گوید که : " طاق ضربی یک راه حل اساسی ارزان ضد زلزله و مقاوم برای مشکل عظیم اسکان بی خانمان هاست."
تصویر -1خانه ی موﻻنا در مرکز طبیعی هسپریا((https://calearth.org
این گنبد 2/1متر قطر دارد و با خشت و به کلفتی ده سانتی متر ساخته و گداخته شده است. فضای داخلی گنبد با الهام از سربینه های حمام های ایرانی طراحی شده و اشعار مولانا و حافظ به فارسی بر روی لعاب سفال، دیوارها را تزیین کرده است.
تصویر -2 گنبد ورودی خانه مولانا تصویر -3 نمایش جریان نور در فضای
(https://calearth.org) داخلی گنبد خانه مولانا (https://calearth.org)
خانه سازی به روش سیستم ابر خشت14
ابرخشت که حاصل حدود 30سال از زندگی حرفهای، کار و تجربیات مرحوم نادر خلیلی، است.او با کیسه های خاکی در بیابان های موهاوی15در کالیفرنیای جنوبی بناهای ویژه ای احداث کرد که در این طرح ها، معماری خشت ساده تر شده است و با استفاده از کیسه های طویل و یا تیوبهای خاکی، خانه های ارزان قیمت و مقاومی ساخته می شوند که بدون استفاده از بلوک خشتی، و در هر شرایط اقلیمی می تواند بنا شوند. فرم این بناها همانند ساختمانهای بومی ایرانی به صورت طاق و گنبد می باشد. سقف گنبددار می تواند با شیبدار شدن تدریجی دیوارها شکل بگیرد.بنای ساخته شده از آن در مقابل باد و باران و گرما و سرمای شدید، آتشسوزی و زلزله و… مقاوم است. روش ساخت ابتدایی است و حتی ساختمانسازی را تا مراحلی از یک مقوله تخصصی به مقولهای قابل انجام برای همه تبدیل میکند. ابرخشت به یک الگوی خاص محدود نمیشود. الگوی اتاق های 40متری و 200متری دارد. شاید ابرخشت برای ساخت مثلا یک سالن بزرگ با محدودیت مواجه باشد ولی برای هر تعداد اتاقی که بخواهید جوابگو است.
