بخشی از مقاله
چکیده
یکی از شاخههای مهم ادبیات متعهد و ملتزم، ادبیات پایداری است. ادبیات پایداری تحت تأثیر شرایطی چون اختناق، استبداد داخلی، نبود آزادیهای فردی و اجتماعی و. . . شکل میگیرد. با توجه به اینکه شرایط سیاسی و اجتماعی بر محتوا و جهتگیری آثار ادبی تأثیر میگذارد جنگ و پایداری به عنوان مهمترین تحول سیاسی- اجتماعی مطرح می-شود. افغانستان در طول تاریخ تحت تأثیر علل و عوامل گوناگون سیاسی، مذهبی، طبیعی و. . . مورد هجوم قوای بیگانه قرار گرفته است؛ از جمله هجوم ارتش سرخ شوروی در سال 1357خورشیدی، به کشور افغانستان، ادبیات این دیار را تحت تأثیر قرار داد. از میان شاعران متعهدی که در برابر این استعمار، آثاری خلق کردهاند، میتوان از خلیلااللهخلیلی، قهار عاصی، واصف باختری و. . . نام برد. در این پژوهش برآنیم که مضامین پایداری را در دیوان خلیل االله خلیلی بررسی کنیم. خلیلی، یکی از شاعران مبارز و ضد استبدادی است که به »شاعری وطن دوست« شهرت دارد. با مرور زندگینامه شاعر درمییابیم که در جهت تحقق آرمانهای والایش از جمله آزادی، استقلال، عدالت و کوتاهکردن دست متجاوزان از خاک و دین و فرهنگِ وطنش، از هیچ امری دریغ نکرده است بلکه همواره وطن و هموطنانش را بر مقام و منصبهای دولتی ترجیح داده و چه بسا در این مسیر به تبعید و تحصیرها دچار شده است. نتیجه کلی از این بررسی، از این قرار است که شعر استاد خلیلی مملو از اندیشههای ملی و وطنی، استقلالطلبی و آزادی خواهی است. شاعر، آزادی وطن را منوط و وابسته به جهاد و پایداری مردم میداند؛ لذا جهت بیداری و تهییج روحیه حق طلبی و مبارزهخواهی، نمادهای دینی، تاریخی و اسطورهای را به کار میگیرد.
هرگاه سخن از ادبیات مقاومت به میان میآید لفظ جنگ، نیز تداعی میشود. برای جنگ و مقابله نمیتوان تاریخی موثق و دقیق بیان کرد. چرا که انسان موجودی سیری ناپذیر است و گاه متجاوز. از جانب دیگر نمیتوان تعریفی جامع و مانع از این نوع ادبی بیان کرد. حوزه ادبیات پایداری بسیار وسیع و گسترده است و به هر نوع ایستادگی و رویارویی انسان که در قالب شعر و نثر ظهور و بروز مییابد، قابل تعمیم است که میتوان آنها را در این عناوین خلاصه کرد: طبیعت و مظاهر آن، حکومتهای بیگانه و غاصب، اندیشهها و باورها، خود - : خواستهها، آرزوها، کشش و کشمکش - . - سنگری، 40 :1380 و - 17 :1389 اگرچه در دیوان خلیلی تمامی عناصر ادبیات پایداری به چشم میخورد و شاعر بارها از اینکه فلک با او سر ستیز دارد آه و ناله سر میدهد و یا اینکه در خصوص مقابله با نفس و امیال درونی اشعاری را سروده است. اما در این پژوهش، مضامین پایداری، محدود و منحصر با حکومتهای بیگانه و غاصب، استبدادهای داخلی و همچنین دفاع و حفاظت از باورها و ارزشهای دینی و الهی است. ضرورت پرداختن بدین امر مبتنی برآشنایی بیشتر با اندیشهها، آرمانها و دغدغههای خلیل االله خلیلی است. باتوجه به اینکه ایشان در افغانستان زندگی میکردند این پژوهش سبب وفاق و همدلی و همدردی بیشتر با مردم سرزمینهای همزبان فارسیگوی میشود. همچنین ازآنجا که تاثیر تحولات اجتماعی و سیاسی بر ادبیات به ویژه ادبیاتپایداری امری انکارناپذیراست، با مطالعه و بررسی این دیوان میتوان به تاریخ افغانستان و فضای سیاسی و اجتماعی این مملکت در برههی خاصی از زمان پی برد.
-2ماهیت ادبیات مقاومت
ادبیات، در طول تاریخ از جلوههای گوناگونی برخوردار است. گاه نشاندهنده جنبههای عاطفی، روحی و احساسی شاعر است، گاه در ساختار فکری و اخلاقی مردم نقش ساز است و»گاهی هم در خدمت اهداف سیاسی و انقلابی قرار میگیرد و دربرانگیختن قوه غضبیه دیگران به کار گرفته میشود و حماسه و شور پدید میآورد تاریخ نیز نمونههای فراوانی به یاد دارد که چگونه ابزار شعر در ایجاد حرکت و شور و برانگیختن حس انتقامجویی و غرور به کار گرفته شده است.« - محدثی، - 16 :1388 اوضاع نابسامان کشور در نگرش و نگارش شاعران تأثیر عمیقی میگذارد چنانکه میتوان بسیاری از رخدادهای سیاسی، اجتماعی جوامع را در مجموعه آثار شاعران متعهد جستجو کرد. ادبیات پایداری نیز در بردارنده چنین مضامینی است. در واقع »اینگونه ادبی، در طول تاریخ و در کشاکش تهاجم قدرتها و تدافع جوامع سلطهناپذیر، همواره به مثابه ابزار و سلاحی بازدارنده رخ نموده و موجبات احیاء، تداوم و بقای فرهنگی جوامع مورد هجوم یا تحت سلطه را فراهم آورده است.« - بصیری، - 90 :1384 ادبیات پایداری از همان ابتدای تکوین تشکیل و تطور مدنیت و فرهنگ و شهرنشینی جوامع بشر وجود داشته و خواهد داشت. تشکیل حکومتهای ستمگر و قدرت طلب و حس وطن پرستی، انگیزههایی نیرومند برای ایجاد توسعه ادبیات پایداری در جهان بوده است. - سجادی، :1385 - 78
-3 زندگینامه خلیل االله خلیلی
خلیل االله خلیلی فرزند محمد حسین خان معروف به مستوفی الممالک، شاعر و پژوهشگر افغانستانی در ماه شوال سال 1325ه. ق 1286 - ه. ش - در کنار دریای کابل در عمارتی که اکنون سفارت دولت شوروی در آن ساکن است و به نام باغ جهان آرا مشهور بود، پا به عرصه وجود گذاشت. - خلیلی، - 1390 :799 پدر شاعر، مستوفی الممالک از رجال مهم عصر شمرده می شد ودر جریانهای سیاسی، مخالفتها، و کودتاها علیه دولت کوششهای بسیبار مبذول داشت تا جائیکه در این راه به دار آویخته شد. - حبیبی، - 1372 :133 زندگی خلیلی به سبب آنکه فرزند یک مقتول سیاسی بود به شدت تحت الشعاع قرار گرفت به گونهای که تمام املاک و دارایی آنها از طرف دولت ضبط شد و حدود دوسال در قلعه صدق آباد تحت نظر حکومت محبوسوار به سر میبرد. در چنین اوضاعی، خلیلی نتوانست تحصیلات خویش را به صورت رسمی و منظم به پایان رساند؛ ولی نزد استادان عصر خود علوم ادبی، تفسیر، فقه، منطق و حدیث را به صورت پراکنده فرا گرفت. به چنان مدارجی از کمال رسید که در دهه سی خورشیدی در دانشگاه کابل به تدریس پرداخت و پس از آن نیز چندی در وزارت مالیه به سمت محاسب به کار گماشته شد. خلیلی سالهای متمادی در کنار پستهای دولتی به تبعید و تحصیر نیز دچار میشد. از سال 1332شمسی در سمت مشاور مطبوعاتی محمدظاهرشاه، با رتبه وزیر، به فعالیت مشغول شد. چندی بعد به عضویت مجلس شوری برگزیده شد. در سال 1344 جبهه ملی را تأسیس کرد و جریدهای به نام »وحدت« نیز منتشر کرد. در آخرین وظایف سیاسی خود ابتدا به عنوان سفیر کبیر افغانستان در حجاز و پس از آن در عراق، در عین حال به صورت غیر مقیم سفارت افغانستان در بحرین، کویت، اردن، قطر را برعهده داشت. اما با تجاوز کمونیستی در سال 1357 یک دگرگونی جدی در نظام اداری کشور به وجود آمد. درنتیجه استاد خلیلی از مسئولیت خود استعفا داد و به صف مجاهرین و مجاهدین افغانستان پیوست. حضور وی در پاکستان انتشار آثار بسیاری از او را توسط احزاب جهادی به دنبال داشت. شعرهای کوبنده علیه متجاوزین روسی و دولت دست نشانده آنها، سرود. وی سرانجام در چهارده ادیبهشت 1366 در اسلام آباد پاکستان در گذشت و در گورستان مهاجران آن شهر به خاک سپرده شد. - ثروتی، - 10-13 :1387
-1 مضامین پایداری در دیوان خلیل االله خلیلی
-1-4 وطن
یکی از محورهای تشکیل دهنده دیوان خلیلی وطن و مفاهیم وابسته به آن است. توجه و نگاه خاص ایشان به وطن، علاوه بر عشق ذاتی و فطری نسبت به زادگاهش، به خاطر دستیابی به اهداف و آرمانهای والایی چون بهبود و پیشرفت وضعیت سیاسی- اجتماعی، بیداری و خودآگاهی مردم از عدم ائتلاف به بیگانگان، وفاداری به وطن و همچنین یادآوری
و برپایی مجد و عظمت تاریخ کشورش است.
-1-1-4 وطن دوستی
شاعر مضامین میهنی را به گونهای بیان کرده است تا روحیه وطن دوستی در میان مردم زنده شود وآنها را به مقاومت
و پایداری ترغیب نماید. از جمله اشعار وطنی وی »نوروز آوارگان« است؛ در این شعر میهنی، تکرار و تأکید شاعر بر
