بخشی از مقاله
ابنیه و اثار تاریخی ایران بعد از اسلام
سرزمين ايران داراي تاريخي كهن و مردماني با فرهنگ چندهزار ساله است . پدران و گذشتگان اين مرز و بوم ميراث فرهنگي خود را با خلق آثار و شاهكارهايي بديع به نسلهاي آينده سپرده اند . ورود اسلام به ايران با اينكه جنگ و خرابي به همراه داشت اما پيوند فرهنگ جديد با ذوق و هنر ايراني منجر به خلق آثاري گرديد كه اكنون نه تنها در زمره‌ي مفاخر ملي بلكه جزء شاهكارهاي ميراث بشري محسوب مي شود . اين حقير مجموعه اي از مشهورترين و ديدني ترين ابنيه و آثار تاريخي ايران بعد از اسلام را در قالب يك تحقيق به نمايش مي گذارم .
مسجد جامع عتيق شيراز :
اصل ساختمان اين مسجد از ابنيه دوران صفاريان است كه به امر امرالليث صفاري در سال 281هـ.ق بنا شده از مسجد اصلي قسمت مهمي باقي نمانده است باني خداي خانه‌ي مسجد جامع شاه ابواسحاق اينجو در سال 752 هـ.ق است . سپس در زمان شاه عباس اول صفوي به سال 1034 هـ.ق و همچنان زمان بقيه شهرياران صفوي تعمير و مرمت شده است . شبستان جنوبي مسجد هم از بناهاي قديمي مي باشد . كتيبه‌ي سنگي خداي خانه از نمونه هاي ارزنده هنري به شمار مي رود . اين كتيبه به خط يحيي الجمالي السوفي خطاط معروف زمان شاه ابواسحاق و حاوي جملاتي در شأن قرآن كريم است . اين مسجد داراي دو سردر شرقي و غربي است . در مجاورت سردر شمالي مسجد و جلوي خان آن
مسجد قديمي ديگري به نام طباليان وجود دارد كه از نظر معماري و هنري چندان قابل توجه نمي باشد . اين مسجد قديمي ترين اثر تاريخي دوران اسلامي شهر شيراز است .
بازار اصفهان : اين بازار از بناهاي زمان شاه عباس اول صفوي است كه در شمال ميدان نقش جهان در فاصله سالهاي 1011 تا 1029 هـ.ق ساخته شده است . در سردر بازار شاهي علاوه بر كاشيكاري زيبا نقاشي هاي بسيار عالي نيز به چشم مي خورد كه بخشي از آن شامل تصاوير جنگ شاه عباس با ازبكان و مجالس بزم شاهي است .
شهر تبريز : اين شهر داراي يكي از زيباترين و بزرگترين مجموعه بازارهاي ايران است سبك معماري ، كثرت سراها و تيمچه ها و وجود تعدادي مدرسه و مسجد نيز به اين مجموعه اهميت و امتيازي خاص بخشيده است . اكثر مورخان و جهانگردان كه از اواخر قرن چهارم هجري تا عهد قاجار از تبريز ديدن كرده اند درباره‌ي بازار تبريز مطالب مهم و ارزنده اي ارائه داده اند .
بازار اروميه :
قدمت بازار اروميه به دوره‌ي زنديه و قاجاريه مي رسد . اين بازار يكي از بازارهاي ديدني است كه در خيابان امام واقع شده است و مجموعه اي از راسته بازارهاي عطارها ، زرگرها ، بزازها ، مسگران ، كفاشان ، نمدمالان ، رنگرزها ، حلبي سازها و چاقوسازان مي باشد .
بقعه‌ي شاه‌چراغ :
اين بقعه زيارتگاه مشهور فارس مدفن حضرت ميرسيداحمد فرزند امام هفتم (ع) از ابنيه دوران اتابكان و قرن ششم هـ.ق است كه در زمان اتابك ، ابوبكر سعدبن زنگي ساخته شده است . اين بنا شامل ايوان ، حرم ، گنبدها ، رواق ها و شاه‌نشين‌هايي مي‌باشد كه با آينه كاري و گچ بري و كتيبه هاي چندي تزئين يافته است . پس از اتابكان در زمان شهرياران صفوي و قاجار چندين بار مرمت و تعمير شده است . مرقد حضرت در شاه نشين گنبد و بالاسر قرار دارد . دو مناره‌ي كوتاه در دو انتهاي ايوان قرار گرفته معني صحن آن وسيع است .
كاشيكاري معرق زيباي گنبد آن در سال 1345 خورشيدي با نظارت اداره‌ي كل باستان شناسي اتمام يافته است ساير تعميرات ضروري آن ادامه دارد . 30 جزء كلام الله مجيد خطي به خط يحيي جمالي متعلق به اين بقعه به موزه‌ي پارس شيراز انتقال داده شده است . در مجاورت زيارتگاه شاه‌چراغ بقعه‌ي سيدميرمحمدبرادر شاه‌چراغ واقع شده . اين مزار شامل حرم بزرگ و شاه‌نشين مي باشد . مرقد در شاه‌نشين شمالي آن قرار دارد ساختمان اين بنا بايد متعلق به قرن 10 هـ.ق باشد كه سپس در عهد زنديه و قاجاريه مرمت شده و تزئين يافته است . گنبد آن داراي كاشيكاري و به شيوه‌ي گنبدهاي زمان قاجار ساخته شده است .
مدرسه‌ي چهارباغ :
اين مدرسه از مشهورترين مدارس تاريخي طلبه‌نشين اصفهان است . بناي اين مدرسه در زمان شاه‌سلطان حسين و در فاصله‌ي سالهاي 1118 تا 1126 هـ.ق ساخته شده است . داراي صحن وسيع و سردري زيبا ، در مناره‌ي رفيع با كاشيكاري است . اين مدرسه شاهكاري از معماري دوره‌ي صفوي و باشكوه‌ترين مدرسه‌ي تاريخي اصفهان است .
كاخ چهل ستون :
كاخ چهل ستون در زمان شاه عباس اول و دوم و به سال 1057 هـ.ق ساخته شده است . اين بنا داراي ايواني رفيع با 18ستون و تالار آينه و اتاقهايي در شمال و جنوب ساختمان مي باشد كه در كليه بنا تزئينات فراواني ائم از آينه كاري ، گچ بري ، نقاشي‌هاي عالي و بي نظير ديده مي شود . تالار بزرگ آن داراي سقف طلاكاري است و به محل موزه اختصاص دارد .
تزئينات آينه كاري و ايوان بزرگ آن كه داراي 18 ستون مي باشد از بناهاي شاه‌عباس دوم صفوي است .
حافظيه :
بناي اصلي آرامگاه حافظ از آثار كريم خان زند و مربوط به سالهاي 1187 هـ.ق است
ايواني داراي چهار ستون سنگي در وسط قرار داشت كه از دو جانب شمال و جنوب گشوده بود و در دو سمت آن دو اتاق بنا كرده بودند . مزار حافظ خارج از اين بنا در وسط قبرستان پشت آن قرار داشت كه در دوره هاي بعد نرده اي آهني در اطراف مزار كشيده اند . از سال 1314 تا سال 1317 هـ.ق بارگاه حافظ به صورتي كه الان موجود است درآمده است . سنگ حوض هاي ابنيه كريم خاني كه ضمن امتداد خيابان زند شيراز خراب گرديد . به محوطه آرامگاه منتقل و در حوض هاي آنجا كار گذاشته شد و با حفظ چهار ستون اصلي بناي قديم 16 ستون يكپارچه‌ي سنگي نظير آنها تهيه نمودند و ايوان 20 ستوني كنوني را به طول 56 متر با تزئينات نقاشي و گچبري و كاشي تماماً به سبك قديم و اصيل شيراز ايجاب كردند و اشعاري از حافظ در محل‌هاي مناسب نگاشتند .
مسجد جامع اروميه :
اين مسجد از بناهاي نيمه دوم قرن هفتم هجري است . بناي طاق گنبد و شبستان بزرگ آجري آن از لحاظ معماري و ساختمان طاق و قطر پي بنا و استحكام بدنه‌ي سنگي قابل توجه است ، محراب مسجد از نظر گچبري و خطوط در اعداد زيباترين آثار هنري دوران مغول است . در قسمت پايين محراب دو ستون گچبري وجود دارد كه در وسط آن دركتيبه‌اي به خط رقاء ، نام و نشان نقاش محراب و تاريخ 676 هـ.ق نوشته شده است .
مسجد جامع اصفهان :
اين مسجد داراي مجموعه اي از آثار و ابنيه و تزئينات دوران اسلامي است .اين مسجد داراي شبستاني با ستونهاي ضخيم ، مدور و مزين به گچ بري است كه ساختمان آن به دوران ديلميان نسبت داده مي شود . گنبد خواجه نظام الملك وزير از ابنيه دوران سلجوقي است و در ضلع جنوبي صحن واقع شده است . چهل ستونهاي اطراف اين گنبد نيز از دوره‌ي سلجوقي است . گنبد تاج الملك به گنبدخاكي نيز شهرت دارد از ابنيه‌ي دوران سلجوقي بوده و در كتيبه‌ي كوفي آن سال 481 ثبت شده ايوان يا صفه‌ي شاگرد متعلق به دوران سلجوقي است . اين صفه داراي تزئيناتي از قرن هشتم هجري بوده و در زمان شاه سليمان صفوي مرمت شده است . اين مسجد با 800 سال قدمت ، جامع تحولات معماري و سبك هاي هنري در ساخت مساجد ايران است .
كاخ هشت بهشت :
اين كاخ در ميان باغ بلبل درون مجموعه‌ي دولتخانه‌ي دوره‌ي صفوي در زمان حكومت شاه سليمان و در نيمه دوم قرن 11 هجري ساخته شده نام هشت بهشت به معناي هشتي يا ورودي بهشت بوده كه به منظور نسبت دادن زيبايي اين عمارت به ابعاد مافوق مادي و دنيوي انتخاب شده است . معماري هشت بهشت در 200 طبقه و بر روي يك كرسي با ازاره‌ي سنگي ساخته شده و تركيب احجام و فضاهاي معماري به گونه‌اي ماهرانه و متناسب انجام گرفته است .
ساختمان چندوجه ايل گلي :
اين ساختمان در استخري به مساحت 54675 مترمربع ساخته شده است . ساختمان اين بنا را به دوران آق قيونلوها نسبت مي دهند كه بعدها در زمان پادشاهان صفوي بست و توسعه يافت . در زمان حكومت فهرمان ميرزا فرزند عباس ميرزاي قاجار تعميرات اساسيي در اين بنا به عمل آمد . ايل گلي در چهار كيلومتري شهر تبريز قرار دارد .
مسجد جامع مرند :
در سال 731 هـ.ق در زمان سلطنت ابوسعيد بها در خان از محل خيرات مردم مرند و جزيّه اي كه در آن زمان از غير مسلمين مي گرفتند به توليت حسين بن محمود بن تاج خواجه ساخته شده است . محوطه‌ي اصلي مسجد با سقفي مشتمل بر 6 گنبد فضاي اصلي مجموعه را تشكيل مي دهد . دالاني به طول 12 متر به سه طاق گنبدي ورودي مسجد را به شبستانها مربوط مي سازد . در سمت چپ اين دالان شبستان جنوبي با گنبدي كم خيز واقع شده كه بر فراز آن كتيبه‌اي از سنگ قرار دارد . محراب مسجد در قسمت جنوب آن واقع شده و مزين به آيات قرآني به خط كوفي و گچ بري‌هاي زيبا و بديع مي باشد .
مسجد جامع اصفهان :
اين مسجد را مي توان چكيده‌ي تجربه اي هزار ساله در بناي مساجد ايراني دانست . شالوده‌ي اين بنا كه در كتب عهد صفوي بنام مسجد جامع عباسي معروف شده است در راستاي طرح جامع شهر در ضلع جنوبي ميدان نقش جهان در سال 1020 هـ.ق و به فرمان شاه عباس اول پي‌ريزي شده و در سال 1025 هجري سردر نفيس كاشيكاري معرق آن به اتمام رسيد . كتيبه‌ي سردر به خط استاد رضا عباسي خوش نويسي پرآوازه‌ي عصر صفوي و كتيبه‌ي ديگري كه به همان خط ريزتر نوشته شده به خط محمدرضا امامي است . اين كتيبه نام استاد علي اكبر اصفهاني مهندس و معمار مسجد محب علي بيك الله ناظر ساختمان را در بر دارد . حياط اين مسجد 4 ايوانه سراسر با رواق هاي طاقدار متقارن احاطه شده است .
ازاره ها تماماً از سنگ مرمر يكپارچه است و تمامي ديوارها با كاشي خشت هفت رنگ تزئين گرديده است . در اين مسجد همچنين دو شبستان زمستاني در شرق و غرب صحن وجود دارد كه شبستان ضلع شرقي بزرگتر است ولي ديوارها گچي و فاقد تزئينات كاشيكاري است . تمام ديوارها و سقف شبستان غربي با كاشي‌هاي خشت هفت رنگ پوشيده شده است .
معماري صخره اي روستاي كندوان :
معماري صخره اي روستاي كندوان با كرانه هاي طبيعي و مناظر اطراف جهاني از زيبايي را پديد آورده است . مجموعه‌ي ده ها كران جوراجور ، چندتايي ،دوتايي ، مخروطي شكل و دوك مانند منظره اي بديع را پديد آورده كه به واقع يكي از ديدني‌‌ترين مناظر ايران است .
آرامگاه سعدي :
بناي كنوني آرامگاه سعدي اعتباصي است از كاخ چهل ستون اصفهان و ديگر بناهاي قديم هر چند بهره گيري از معماري جديد در اين بنا كاملاً مشهود است . ايواني با ستونهاي چهارضلعي بلند كه درون آنها بتن مسلح و روكاري آنها سنگ است . تزئينات كاشيكاري در جلو بقعه واقع گشته . گنبد كاشي فيروزه فام بر فراز بقعه جلوه‌ي خاصي دارد .درون بقعه هم بدنه هاي كاشي كاري مشتمل بر كتيبه هاي حاوي منتخباتي از گلستان و بوستان و لوحه اي كه تاريخچه‌ي بنا را معلوم مي سازد . زينت بخش ديوارهاست . بناي قديمي آرامگاه از دوران كريم خان زند شامل دو اتاق بزرگ در دو طرف و ايوان و پله و طاق نما و غرفات كوچك در وسط بود . در يك اتاق بزرگ مقبره‌ي سعدي و در اتاق ديگر قبر مرحوم شوريده فسيح الملك شاعر معروف شيراز قرار داشت .
مسجد جامع تبريز :
مسجد جامع تبريز يكي از قديمي ترين بناهاي شهر تبريز است ، تاريخ بنا و نام باني اوليه آن معلوم نيست . عده اي آنرا از مساجد صدر اسلامي مي دانند و پاره اي ديگر بناي قديمي را به دوره‌ي سلجوقي نسبت مي دهند . مسجد فعلي با طاقهاي رفيع و پايه هاي استوارش بعد از زلزله‌ي تبريز در سال 1193 هـ.ق. كه چند طاق آن شكست و فرو ريخت توسط احمدخان و پسرش حسن قلي خان مرمت گرديد . طول اين مسجد از شمال به جنوب حدود 62 متر و عرض آن 15 متر است .
پل خواجو :
اين پل كه بر روي رودخانه‌ي زاينده رود توسط شاه عباس دوم و به سال 1060 هـ.ق بنا گرديده به طول 132 متر و عرض 12 متر است . ساختمان اين پل از سنگ و آجر بوده از نظر معماري و كاشي كاري شهرت جهاني دارد .
مسجد نو شيراز :
مسجد نو يا مسجد اتابكي به امر اتابك سعدبن زنگي در اواخر قرن ششم هـ.ق ساخته شده است . اين مسجد عظيم داراي صحن بزرگ و شبستاني وسيع است . در مسجد نو چندين تاريخ تعمير كه متعلق به زمان صفويه و بعد است نيز ديده مي شود . شبستان مسجد داراي ستونهاي سنگي است و محراب هم در پشت آن ساخته شده است . اين مسجد در سالهاي 995 و 1183 هـ.ق و اين اواخر مرمت شده است .
عمارت عالي قاپو :
عمارت عالي قاپو يا دروازه‌ي عالي به مجموعه كاخ ها و ساختمانهاي دولتخانه‌ي صفوي اطلاق شده است . عمارت عالي قاپو در ضلع غربي ميدان نقش جهان همزمان با بناهاي ديگر ميدان طراحي شده . تكميل آن حدود 70 سال به طول انجاميد . سطوح داخلي عمارت عالي قاپو داراي هزاران مترمربع گچبري و نقاشي است كه به شيوه‌هاي مختلف و با موضوعات متنوع تزئين يافته است . تصوير انسان ، صحنه هاي تخيلي مينياتور ، طرح هاي هندسي و گلبرگي با رنگ هاي مختلف عالي قاپو را به صورت يك آلبوم هنري و تزئيني در آورده است .
كليساي طاطاووس «قره كليسا» :
اين كليسا به نام تادي مقدس هم ناميده مي شود . در دهكده‌ي قره كليساي دهستان چالدران شهرستان ماكو برفراز تپه اي ساخته شده است . داراي گنبدي هرمي شكل 12 ترك مي باشد قسمت شرقي بنا از سنگ سياه و قسمت وسطي و غربي آن با سنگ سفيد تزئين گرديده در بدنه‌ي شرقي و قديمي بنا محراب و تالار اجتماعات مذهبي احداث شده همچنين در گوشه‌ي اين بنا كتيبه اي به زبان ارمني در روي سنگ هك و نصب شده است . متن كتيبه مربوط به ساختمان اصلي و قديمي كليسا است . در سردر اصلي بنا كتيبه‌ي ديگري بر روي سنگ به فرمان عباس ميرزاقاجار ديده مي شود . مفاد اين كتيبه دال بر تعمير ساختمان كليسا در سال 1229 هـ.ق است . در خارج بنا نقوش برجستة فراواني موجود مي باشد .
