بخشی از مقاله
مقایسه کاربری های اراضی اطراف ایستگاه های متروی تهران و توکیو ( ایستگاه صادقیه تهران و ایکه بوکوروٌ توکیو)
چکیده
ایستگاه های مترو به عنوان دانه های درشت شهری محسوب می شوند که پتانسیل های توسعه ای فرامحله ای و حتی منطقه ای را دارا می باشند ، یکی از مهمترین موضوعات در محدوده ی فزییکی این نقاط نوع کاربری های شهری می باشد ، به دنبال ساخت ایستگاه های مترو ، زمین های اطراف دارای ارزش افزوده شده که در برنامه ر زیی توسعه ای بخصوص توسعه ی پایدار بسیار اهمیت دارد ؛ هدف پژوهش حاظر مقا یسه ی نوع کاربری های اطراف ایستگا ه های متروی تهران و توکوی می باشد که پس از مطالعه و بررسی نوع دو تعداد کاربری ها ، نتایج نشان داده شد که در توکیو ایستگاه های مترو به عنوان نقاط ثقل شهر ی ، باعث تمرکز کاربری های جاذب شده و توسعه ی منطقه ای را سبب شده است ، در حالی که در تهران عدم هماهنگی بین برنامه ر زیی حمل و نقل عمومی و سیاست های کاربری زمین باعث مختل شدن منظر شهری و به دنبال آن تبعات منفی اجتماعی ، اقصادی و زیست محیطی را به همراه داشته است ؛ که ا ین نیاز مند اجرای سیاست ها و راهبردهای قوی برای پیاده سازی توسعه ی حمل و نقل محور ؛ مثل : مشارکت ساکنین ، مد رییت واحد ، و برنامه ریزی انعطاف پذیری می باشد.
واژه های کلید ی : ایستگاه مترو ، برنامه ر زیی کاربری زمین ، توسعه حمل و نقل محور ، خدمات عمومی ، کاربری مختلط
مقدمه
امروزه در بسیاری از شهرهای در حال توسعه جهان ، توسعه نامناسب فضاها ی مختلف شهری ، تراکم رو به گسترش کاربر ی های گوناگون به موازات رشد اقتصاد ی و به دنبال آن افزا یش سفرهای درون شهری باعث بروز مشکلات و معضلات متعدد ی شده اند( رفیعیان، .(2 :1389 برنامه ر زیی کاربری اراضی شهری در صورتی که هماهنگ با برنامه ر زیی شبکه حمل و نقل عمومی عمل کند ، نه تنها از گسترش بهم گسیخته شهرها جلوگریی به عمل خواهد آمد ، بلکه کاهش هز ینه دسترسی به خدمات ، کاهش آلودگی هوا و افزایش سرزندگی در محلات را به دنبال خواهد داشت .
تعامل بین استفاده از زمین و حمل و نقل یک فرایند پو ای است که شامل تغییرات زمانی و مکانی بین این دو سیستم می شود، تغییرات در سیستم استفاده از زمین می تواند باعث تغییرات در الگوهای تقاضای سفر و همچنین تغییر در سیستم های حمل ونقل شود، در حالی که تکامل سیستم حمل و نقل ، سطح دسترسی را افزایش می دهد و در در نتیجه باعث تحریک تغییر در الگوهای استفاده از زمین می شود . [Roukoun (et al.) , 2012]
مطالعات صورت گرفته در نقاط مختلف جهان تاثیر پذیری و پیوستگی معنادار تغییرات فضایی - کالبدی شهر ( از جمله تغییر کاربری زمین - موقعیت زمین و تراکم ساختمانی و .... ) را نسبت به تحولات شبکه حمل و نقل شهری ( مسیرها و نقاط ، حجم و مقیاس عملکرد و نزی کیفیت سرویس دهی خدمات حمل و نقل و ... ) نشان دادن است (میرزاده و مظاهری ، .(2: 1391 ایستگاه های مترو از اصلی ترین مراکز جمع و پخش کننده ساکن ین شهر می باشند ، در صورتی که ا یستگاه های مترو با برنامه ر زیی اصولی و در جهتی هماهنگ با سا ری وسایل حمل و نقل عمومی مکان یابی شوند ، شعاع خدمات رسانی این ایستگاه ها در محلات مختلف بر هم منطبق شده و در نتیجه این مراکز به عنوان پتانسیل های فزییکی محلات شناخته شده و با برنامه ر زیی کاربری اراضی در محدوده بلافصل آن می توان به مراکز سرزنده محلات تبدیل کرد.
در این مقاله ابتدا تاثری ایستگاه های مترو بر تغییرات کاربری اراضی در محدوده بلافصل آن مورد بررسی قرار گرفته ، سپس در مطالعه موردی به مقایسه دو ایستگاه متروی صادقهی تهران و Ikebukuro توکوی در زمینه نوع کاربری های اطراف این ایستگا ها و تاثیرات این ایستگاه ها بر مکان یابی خدمات شهری برای ساکنین اطراف آن ها مورد مقایسه قرار گرفته است .
بیان مساله و ضرورت تحقیق
برای برنامه ریزان شهری اثبات شده است که بین حمل و نقل و استفاده از زمین تعامل قابل توجهی است ، و به منظور حصول اطمینان از مؤثر بودن سیاست های زمین در حمل و نقل شهری می بایستی درک و تجز هی و تحلیل زیادی را به خود اختصاص دهد تا با موفقیت همراه شود؛ و این ایده همواره مورد تایید است که حمل و نقل و سیاست ها ی زم ین نم ی توانند مستقل از یکدیگر موفق باشند. [Eric , 22 ,1999]
طرح های توسعه ی شهری با گرایش حمل و نقل عمومی شکلی از توسعه اراضی است که از حمل و نقل عمومی تاث ری پذیرفته و نوعی ارتباط بین کاربری زمین و حمل و نقل ایجاد می کند ، و از کاربری زمین تصو ریی با کارا یی بیشتر ی ارائه م ی دهد ، به منظور ایجاد یک ارتباط مناسب بین حمل و نقل و کاربری اراضی ، استقرار کاربر ی ها و خدمات جاذب و پر تردد پیرامون کریدورهای حمل و نقل عمومی امکانات ویژه ای را فراهم می سازد ، و آثار زیادی در فرایند شهرسازی و حمل و نقل دارد. وجود تمرکز باعث آزادسازی اراضی پیرامون کریدورهای حمل و نقل عمومی می شود ، تناسبات کاربری را تنظ یم م ی کند ، و فرصت ایجاد فضای باز و سبز شهری و امکان ایجاد فضاهای پیاده شهری را پیرامون کریدورهای حمل و نقل عموم ی فراهم م ی سازد ، راهکار توسعه شهری با محوریت حمل و نقل عمومی همه گزینه های حمل و نقل از جمله مترو ، اتوبوس ، تاکسی و ... را در بر می گیرد ؛ اما شبکه مترو به واسطه دارا بودن مزا اییی نظ ری سرعت ، امنیت ، عدم ایجاد آلودگی ، ارزان بودن برا ی عموم و ... در بین سا ری گزینه های حمل و نقل از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است ، زمانی که ایستگاه های مترو در هر یک از مناطق شهر ی احداث می شوند، بهترین دسترسی ها را به موازات شبکه های موجود در سطح زمین بر اراضی پیرامونی می بخشد ، که این اراضی ممکن است فرصتی برای توسعه شهری ایجاد کند؛ وجود ایستگاه های مترو در هر یک از مناطق شهر ی نوع ی ارزش افزوده در اراضی اطراف ایستگاه ها ایجاد نموده ، و قابلیت هایی را در راستای توسعه ی حوزه های پیرامونی ایستگاه از طریق تمرکز برخ ی کاربری ها به وجود می آورد ، بنابراین با عنایت به اهمیت مبحث کاربری زمین در برنامه ریزی توسعه شهر ها ، بررس ی وجوه مختلف تاثیرات ناشی از احداث ایستگاه های مترو بر کاربری اراضی پیرامون آن در وضع موجود و پیش بینی تحولات و نیازها ی آتی آن ضروری به نظر می رسد(رضازاده و رادمند ، . (44 :1384 مطالعه در جهت برنامه ر زیی برای کاربر ی ها ی اطراف ا یستگاه های مترو از دو جهت اهمیت دارد ، اول ، شناخت حوزه نفوذ هر ایستگاه ، و دوم ، میزان همخوانی کاربر ی ها ی موجود در هر حوزه نفوذ با اهداف ساختن ایستگاه های مترو.
ـ مترو
مترو سامانه الکتریکی ریلی جابجایی مسافر در ناح هی شهری که ظرفیت زیادی در حمل مسافر داشته و از ترافیک عبور ی مجزا شده است ، این سامانه دارای سرعت زیاد در جابجایی مسافر بوده و از شتاب بالا و ایستگاه ها یی با توان مسافر گ یری زیادی برخوردار است American , Public Transportation Association2010) ، به نقل از عباس زادگان و د یگران ، .(247 : 1389 خطوط حمل و نقل ریلی ، توسعه ی منطقه ای را سبب می شود ، اما در کنار آن مزا اییی به لحاظ شهرسازی از قبیل ایجاد توانایی هایی در برنامه ر زیی توسعه و کاربری زمین در اطراف خود فراهم می آورد ، برای نمونه به واسطه توسعه مجتمع ها ی ایستگاه ی در اطراف ایستگاه های مترو که شامل مجتمع های ویژه ای با کاربری ها ی مختلف نظ یر تجار ی ، اداری ، خدماتی ، تجار ی و آموزشی ای مسکونی است ؛ دسترسی بین این مجتمع ها و ایستگاه ها از طریق پیاده روی های ایمن و ج ذاب مقدور م ی شود (عباس زادگان و دیگران ، . (250 : 1389
ـ ایستگاه های مترو
هر چند در گذشته به ا یستگاه های مترو به عنوان مکان جابجایی مسافر نگریسته می شد اما امروزه ایستگاه از حالت هسته ای
برای عبور خارج و به مکانی برای حضور تبدیل شده است ، و این خود زمینه و ظرفیت توسعه را به عنوان یک مکان مطرح می سازد ؛ عوامل تاثری گذار بر توسعه هر ایستگاه با توجه به موقعیت مکانی و شرایط محیطی هر ایستگاه متفاوت می باشد ، بنابرا ین
در مورد هر ایستگاه تاثری پذ ریی از توسعه منطقه و تاثری گذاری بر ظرفیت توسعه حتی در مورد ایستگاه ها یی که در طول یک
خط نزی قرار دارند ، ممکن است متفاوت باشد(رضازاده و رادمند، . (45 : 1384
ـ جایگاه ایستگاه های مترو در برنامه ر زیی توسعه شهری
ایستگاه مترو عنصری جد دی در عرصه فزییکی شهر می باشد که بر محدوده ای از محیط پیرامون خود از جهات مختلف تاثری می گذارد ، امروزه در برنامه ر زیی های توسعه ای ایستگاه ها با توجه به ویژگی های عملکردی و مزیت هایشان ، با محدوده ی پیرامون به صورت مجموعه ای واحد و هماهنگ و دارای روابط و تاثیرات متقابل در نظر گرفته می شوند، در شهر لازم است راهکارها یی مورد توجه قرار گیرد تا شاخص های توسعه پایدار همواره در حد مطلوبی قرار داشته باشد ، از جمله این راهکارها ، تجمع فزییکی کاربری ها در فضاهای شهری و دیگری توسعه شهری بر مبنای حمل و نقل عموم ی است ، که ارتباط بس یار نزدیکی با هم دارند(رفیعیان و دیگران ،.(300 : 1389از مزیت های ایجاد تمرکز کالبدی و عملکردی پیرامون ایستگاه ها ی حمل و نقل عموم ی بخصوص ایستگاه های مترو ، از د دی شهرسازی پایدار می توان به " تقویت ساختار و استخوان بند ی در کالبد فضا یی " ، " جلوگریی از تخریب بافت های با ارزش شهری " ، " ایجاد تنوع در منظر شهری " ، " ایجاد همگونی در سیستم کاربری زمین " و " آزاد نمومدن کاربری های شهری از برخی کاربری های نامتجانس " اشاره کرد(دفتر توسعه مترو ، . (21 : 1380
ـ هماهنگ سازی سیاست های توسعه شهری (کاربری اراضی شهری ) و حمل و نقل شهری (ایستگاه های مترو)
هماهنگی بین اراضی دارای کاربری های عمده جاذب سفر ، بخصوص کاربری مختلط از قبیل خدمات بهداشت و درمان ، خدمات تحصیلی و آموزشی و تفریحی و ... ؛ با سیاست های حمل و نقل شهری می تواند اثر قابل توجهی بر کاهش هزینه ها ی حمل و نقل شهری و کاهش تراکم ترافیک در کلان شهرها شود .
در مطالعات زیادی که در این زمینه صورت گرفته ، نشان داده شده است که بین افزایش دسترسی و تغییر در الگوهای استفاده از زمین ارتباط وجو دارد ، معرفی یک مسری جد دی براساس شبکه حمل و نقل عمومی و ای گسترش زیرساخت ها ی موجود آن م ی تواند به سیستم استفاده از زمین تاثری بگذارد ؛ در مطالعه ای که تاثری یک ایستگاه جد دی مترو بر تراکم مسکونی در اطراف آن ، در شهر تورنتو کانادا مورد بررسی قرار گرفته است ، با توجه به نتایج پژوهش ، در دو سال اول پس از باز شدن ایستگاه ، هیچ تغییری در تراکم ایجاد نشد ، در حالی که در پنج سال بعدی افزایش تراکم مسکونی به شکل جد دیی گزارش شد.کتاب Hass - klau و همکارانش در سال 2004 ، که به بررسی اثرات تراموا و ایستگاه راه آهن بر روی قیمت ملک مسکونی ، اجاره دفتر و خرده فروشی ، در 15 شهر فرانسه ، آلمان ، انگلستان و کانادا که در اواخر دهه 70 قرن بیستم ،پرداخته است ، نشان می دهد که نزد یکی به زیرساخت های راه آهن تاثری مثبت بر ارزش زمین در اکثریت قریب به اتفاق داشته است ، شواهد نشان می دهد که سیستم ها ی راه اهن با سرعت بالا که افزا یش در دسترسی را موجب م ی شود ، پاعث ترو یج فعالیت ها ی اقتصاد ی پایدار نیز م ی شود. . [Roukoun (et al.) ,25 , 2012]
ایستگاه متروی صادقیه (تهران)
خط دو مترو تهران از میدان امام خمینی آغاز می شود ، و پس از طی بافت میانی شهر به منطقه 5 در جنوب غربی فلکه دوم صادقهی وارد می شود ، ایستگاه صادقهی به همراه تاسیساتش پهنه وسیعی را در بر می گیرد ، و یکی از ایستگاه های اصلی مترو ی
تهران محسوب می شود ؛ این ایستگاه در جنوب غربی میدان صادقهی و در محدوده ای از منطقه قرار گرفته است که مهمترین شبکه های دسترسی از پیرامون آن می گذرد. ایستگاه صادقهی به عنوان ایستگاه مبدأ - مقصد خط دو متروی و همچنین محل تعویض قطار جهت دسترسی به غرب تهران از طریق خط پنج است ، از این ایستگاه می توان به عنوان ترم ینال مجاز ی خطوط مترو در منطقه یاد کرد. ایستگاه صادقهی با وسعتی بالغ بر 33812 متر مربع در بزرگراه محمد علی جناح ، خیابان سازمان آب واقع شده است ، طول این ایستگاه 300 متر و فاصله آن تا ایستگاه بعدی 1216 متر می باشد .
شکل( (1 محدوده ی مورد مطالعه
از مهمترین خدمات عمومی در ایستگاه صادقیه، ترمینال اتوبوس رانی داخل شهری می باشد ؛ که مسافرین ایستگاه مترو را به نقاط مختلف منطقه جابه جا می کند، از جمله این خطوط اتوبوس رانی ؛ مترو صادقیه به : شهدای شادآباد ؛ شهید سروری ؛ تهرانسر شرقی ؛ کن ؛ شهران ؛ شهرک در ای ؛ دهکده المپیک ، جنت آباد جنوبی ؛ هوانیروز ؛ میدان صنعت. در جدول شماره 1 ، کاربری های عمده و خدمات عمومی که در محدوده ی ایستگاه مترو صادقهی قرار دارند ، آمده است: با توجه به اینکه ایستگاه متروی صادقهی در مرکز منطقه ای واقع شده است که بیشترین تعداد شهرک مسکونی را دادا می باشد ، انتظار بر این می باشد که محدوده ی اطراف این ایستگاه شامل کاربری های لازم و ضروری و خدمات عمومی جاذب برا ی پاسخگویی به ساکنین منطقه باشد ، همانطور که در جدول شماره 1 آمده شده است ، نه تنها کاربری های جاذب و خدمات عمده در محدوده مکانیابی نشده است بلکه عدم استفاده درست از زمین ، قیمت املاک و زمین های با ری محدوده را به شدت پایین آوره است . قرار گرفتن بیشتر کاربری های موجود در اطراف ایستگاه در فاصله ی مسافتی بیش از 500 متری ایستگاه نشان می دهد که هیچ گونه برنامه ریزی برای ایجاد مسیرهای دسترسی پیاده به کاربری ها در نظر گرفته نشده و همین عامل سرزندگی و پو اییی را از محدوده گرفته است . با وجود انکه متروی تهران به بهره برداری رسیده است ولی همچنان مشاهده می شود که هیچ نوع هماهنگی در برنامه ریزی های سازمان های مختلف در پیاده سازی خطوط و ایستگاه های مترو وجود ندارد ، ایستگاه مترو پتانسیل آن را دارد که به عنوان هسته مرکزی منطقه تمامی خدمات و نیازهای ساکنین را برآورده سازد ، این در صورتی محقق می شود که برنامه ریزی کاربری اراضی در جهت توسعه پایدار و در حمایت از آن صورت گیرد.
بررسی های انجام شده در ایستگاه متروی صادقهی نشان دهنده این است که حدود % 31 ساکنین منطقه مورد نظر خواهان ایجاد
فروشگاه های زنجیره ای ، % 15 خواهان پوشاک والبسه ، %21 خواهان رستوران و غذاخوری و بیش از %30 خواهان فضای سبز و
مراکز تفریحی می باشد ؛ همچنین بیش از %50 افراد تمایل به ایجاد مراکز خرید و فعالیت ها ی متنوع در محدوده ی اطراف ایستگاه بوده است (رفیعیان و عسگری ، .(92 : 1388 تراکم بسیار پایین در محدوده ی اطراف مترو صادق هی نه تنها پاسخو ی
