بخشی از مقاله
برنامه ریزي راهبردي توسعه حمل و نقل محور(TOD )در بهبود استفاده از اراضی شهري نمونه موردي ایستگاه مترو صادقیه
چکیده
افزایش جمعیت در شهرهاي بزرگ و به دنبال آن وسعت شهرها، پیشرفت صنعت اتومبیل و توسعه حمل و نقل از جمله عواملی است که به کثرت تعداد وسایل نقلیه شخصی می انجامد که این کثرت مشکلات متعددي را سبب شده است.در این میان حمل و نقل عمومی و به طور خاص مترو به عنوان یکی از وسایل حمل و نقل عمومی می تواند راهکاري مناسب براي حل این مشکلات باشد.ایستگاه هاي مترو مهمترین نقاطی هستند که کالبد موجود شهر را با خطوط حمل و نقل زیرزمینی پیوند می دهند.این ایستگاه ها به عنوان میدان جاذبه اي
عمل میکند که به رشد انواع کاربري ها در محدودة پیرامون و حوزة نفوذ ایستگاه ها منجر می شود .رویکرد
اساسی براي سامان دهی استفاده از اراضی شهري ، رویکرد توسعه حمل ونقل محور است. توسعه مبتنی بر حمل و نقل ،ارتباطی بین کاربري زمین و حمل و نقل را ایجاد و از کاربري زمین، تصویري کاراتر ارایه می کند
و میزان استفاده از حمل و نقل عمومی را افزایش می دهد در میان الگوهاي مختلف توسعه ، این نوع از توسعه
ضمن بهره مندي از اصول رویکردهاي نوین در برنامه ریزي شهري، میتواند گامی مؤثر در دستیابی به اصول توسعه پایدار شهري بردارد .بدنه اصلی این رویکرد خطوط حمل ونقل است که بر جابه جایی جمعیت و
خدمات تأثیر زیادي دارد.در این پژوهش با تأکید بر ایستگاه مترو صادقیه، سعی شده است از طریق برنامه
ریزي استراتژیک و با استفاده از تکنیک SWOTو ماتریس IE ،راهبردهایی براي توسعه حمل و نقل محور((TOD در استفاده از اراضی پیرامون ایستگاه مترو صادقیه ارائه شود تا با بهبود استفاده از اراضی اطراف ایستگاه مترو بتواند در تحقق توسعه شهر نقش اساسی و محوري ایفا کند و به محرك مهمی در اصلاح ساختار
شهري تبدیل شود
واژه هاي کلیدي : برنامه ریزي راهبردي ، توسعه حمل و نقل محور، ایستگاه مترو صادقیه ، اراضی شهري.
-1 مقدمه
امروزه آنچه در طراحی سیستم هاي شهري صورت می گیرد، تدوین برنامه هاي جامع شهري با هدف ایجاد حداکثر تطابق ممکن بین سیاست هاي شهرسازي و کاربري زمین و از سوي دیگر سامانه هاي حمل ونقل شهري بهینه با توجه به خصوصیات شبکه شهري است.(رفیعیان و همکاران ،(296:1389 در مباحث توسعه شهري یکی از مهمترین عوامل موثر بر توسعه ،دسترسی است.شبکه هاي حمل و نقل علاوه بر اینکه در جا به جایی کالا و مسافر موثر هستند،به واسطه ایجاد دسترسی منجر به توسعه شهري نیز می شوند .به طوري که در مباحث توسعه به شبکه حمل و نقل به عنوان یکی از مهمترین عوامل توسعه شهري نگریسته می شود و با برنامه ریزي در این حوزه می توان توسعه شهري را جهت داد و براي ان برنامه ریزي کرد.. یکی از بهترین نمونههاي این گونه از توسعه TOD یا توسعه با محوریت حمل و نقل عمومی است .چراکه سیستمهاي حمل و نقل عمومی بیشترین تاثیر را بر توسعه هاي شهري داشتند و امکان فراهم آوردن بستري جهت "تلفیق کاربري زمین" و "حمل و نقل عمومی" را ایجاد نمودند . به گونه اي که به دلیل تقاضاي بالاي وسائط حمل و نقل عمومی به علت سرعت ، قیمت مناسب ، آسایش ، امنیت و ... پتانسیل ویژه اي در اطراف ایستگاههاي مترو به منظور خلق مجتمعهاي عظیم چند منظوره تجاري/ اداري/خدماتی/ ورزشی/ تفریحی و ... ایجاد میشد که بهرهگیري مناسب از این قابلیتها و فرصتها زمینه ساز توسعه اي هوشمند در شهرو در مجاورت گره هاي جوشان جمعیت فعال شهري بود .زیرا قالب افراد بهره بردار از سیستم حمل و نقل عمومی اقشار پویا ، جوان ودررده متوسط جامعه از نظر اقتصادي بودند که طبقه اجتماعی مشترکی داشته و نیروي کار و فعالیت آن جامعه را تشکیل می دهند . (حق شـناس،.(2:1390 وجود ایستگاه هاي مترو در هریک از مناطق شهري نوعی ارزش افزوده در اراضی اطراف ایستگاه ها ایجاد نموده و قابلیت هایی را در راستاي توسعه حوزه هاي پیرامونی ایستگاه از طریق تمرکز برخی کاربري ها به وجود می اورد. (رضازاده و رادمند،(43:1384 در این پژوهش با هدف برنامه ریزي استراتژیک براي توسعه شهري با محوریت حمل و نقل به بررسی رویکرد TODو شبکه مترو به طور خاص ایستگاه مترو صادقیه تهران می پردازد و با طرح این موضوع به ارائه راهبرد و راهکارهایی براي بهبود عملکرد ایستگاه مترو صادقیه می پردازد .
-2بیان مساله و اهداف تحقیق
با توجه به اینکه احداث شبکه مترو در شهرهاي ایران در حال گسترش است ،بی توجهی به رابطه متقابل حمل و نقل عمومی و توسعه شهري منجر به توسعه اي نابسامان می شود و بدین ترتیب از ظرفیتی که می تواند در ساماندهی بافت شهري ،کاهش بار ترافیکی ،کاهش الودگی هاي زیست محیطی و استفاده از
انرژي موتر باشد بهره برداري لازم نخواهد شد.در بسیاري از شهرها، توسعه نامناسب فضاهاي مختلف شهري ، تراکم روبه گسترش کاربري هاي گوناگون به موازات رشد اقتصادي و به دنبال آن افزایش سفرهاي درون شهري ، باعث بروز مشکلات بسیاري شده است .از سوي دیگر، بی توجهی به مدیریت و برنامه ریزي هاي میان مدت و بلندمدت باعث ناهماهنگی بین مبالغ سرمایه گذاري در بخش عرضه حمل ونقل و ویژگی هاي مختلف آن در مقایسه با تقاضاي حمل ونقل شده است .در اینجاست که هماهنگی بین زمین هاي داراي کاربري هاي عمدة جاذب سفر و سیاست هاي حمل و نقل شهري و زیرساخت ها ي آن از قبیل بهداشت و درمان، خدمات آموزشی، تفریحی و ...می تواند بر کاهش هزینه هاي حمل و نقل و کاهش تراکم ترافیک در کلا نشهرها تأثیر زیادي داشته باشد . این سیستم که با عنوان توسعه شهري بر مبناي حمل و نقل عمومی شهرت جهانی یافته است ، اهداف توسعه را متناسب با حمل و نقل عمومی پیگیري می کند. در مترو شهري تهران که ایستگاه مترو صادقیه یکی از مهمترین و پراستفاده ترین ایستگاه است ، عدم توجه به زیرساخت ها، ویژگیها و مؤلفه هاي چنین توسعه اي سبب شده است که ایستگاه هاي مترو شهري، علی رغم به وجود آوردن دسترسی ،با مشکلات متعددي رو به رو شوند و نتوانند امکانات بالقوه ایستگاه هاي مترو را در جهت استفاده بهینه از اراضی و توسعه شهري بالفعل کنند. برنامه ریزي راهبردي براي توسعه TOD که شامل برنامه ریزي نواحی اطراف ایستگاهست، براساس دستیابی به اهداف کلیدي زیر می باشد :
• استفاده بهینه از زمین اطراف ایستگاه
• افزایش تراکم در حوالی ایستگاه
• ایجاد یک طراحی با محوریت عابر پیاده
• تبدیل هر ایستگاه و اطراف آن به یک مکان جذاب براي عابرین
• مدیریت پارکینگ و حمل و نقل وسایط نقلیه
• برنامه ریزي در جوامع محلی (ویلر، اس.ام. (23: 1384
-3اهمیت و ضرورت تحقیق
طرح هاي توسعه با گرایش حمل و نقل عمومی شکلی از توسعه اراضی است که از حمل و نقل عمومی تاثیر پذیرفته و نوعی از ارتباط بین کاربري زمین و حمل و نقل ایجاد می کند.بنابراین به منظور ایجاد یک ارتباط مناسب بین حمل و نقل و کاربري ،خدمات و کاربري ها پیرامون کریدورهاي حمل و نقل عمومی متمرکز شده و بالطبع تراکم کالبدي افزایش می یابد که این تراکم امکانات ویژه اي را فراهم می سازد و آثار زیادي در فرایند شهرسازي و حمل و نقل دارد و موجب صرفه جویی در میزان سفرهاي شهري می شود.و بازدهی شبکه حمل و نقل عمومی را افزایش می دهد.وجود تمرکز باعث ازادسازي اراضی پیرامون
کریدورهاي حمل و نقل عمومی می شود و فرصت ایجاد فضاهاي باز و سبز شهري و امکان ایجاد فضاهاي پیاده شهري را فراهم می کند.این تاثیرات متقابل شبکه حمل و نقل عمومی و محیط کالبدي قابلیت هایی را به وجود می اورد که در صورت هدایت و برنامه ریزي صحیح می تواند در راستاي توسعه بافتهاي شهري به عنوان یک فرصت مطرح باشد.بنابراین با توجه به اهمیت مبحث کاربري زمین در برنامه ریزي توسعه شهرها،بررسی وجوه مختلف تاثیرات ناشی از احداث ایستگاه هاي مترو بر کاربري اراضی پیرامون ان در وضع موجود و پیش بینی تحولات و نیاز هاي اتی ان ضروري به نظر می رسد. (رضازاده و رادمند،(44:1384
ایستگاه هاي مترو به عنوان یکی از زیرساخت هاي اصلی شهر، وسیله مؤثري در سامان دهی توسعه شهر است برنامه ریزي جهت ایجاد تمرکز عملکردي کاربري هاي پیرامون ایستگاه در دو مورد اهمیت دارد : اول حوزة نفوذ هر ایستگاه است .از دیدگاه کاربري زمین ، حوزة نفوذ هر ایستگاه به محدوده اي از اطراف هر ایستگاه گفته می شود که در آن به تغییر کاربري گرایش وجود دارد یا کاربري هاي موجود در این محدوده از وجود ایستگاه متأثر می شوند .مورد دوم میزان همخوانی کاربري هاي موجود درحوزة نفوذ هر ایستگاه با اهداف ساختن مجتمع است . بنابراین، پس از تعیین حوزة نفوذ ایستگاه، به منظور بهره گیري از قابلیت آن و با توجه به نقش آن در بهبود دسترسی به خدمات عمومی و ارتقاي عدالت اجتماعی و به طور کلی تحقّق شاخص هاي توسعه پایدار، ضرورت ایجاد تغییرات در کاربري زمین هاي اطراف ایستگاه ها انکارناپذیر خواهد بود.مجتمعهاي ایستگاهی مترو فرصتهاي استثنایی و مزایایی من جمله فرصت سرمایه گذاري بخش خصوصی و دولتی در اطراف ایستگاههاي مترو و مزایاي دیگري چون کاهش تمایل مردم به استفاده از اتومبیل شخصی در نتیجه کاهش ترافیک و آلودگی صوتی و بصري ، کاهش ازدحام درون بافت شهري ، رضایت مندي شهروندان از امکان یک سرویس دهی مناسب، امکان دستیابی به اهداف شهر الکترونیکی ، تمرکز فعالیتها و کاربریهاي متنوع مورد نیاز فضاي شهري و مدیریت پارکینگ به وجود می اورد.با توجه به این موارد در مییابیم آنچه امروزه در قالب "توسعه شهري با محوریت حمل و نقل عمومی" یا همان TOD مطرح می شود نمود عملی از تحقق یک "توسعه هوشمندانه شهري" است . توسعه مبتنی بر حمل و نقل همگانی به" بهبود کیفیت زندگی "در جوامع و محله ها منجرمی شود .زمانی که این توسعه با طرحهاي اقتصادي تلفیق شود، فضاهایی جهت زندگی اجتماعی ایجاد خواهد کرد .همچنین این نوع توسعه،طرحی کلیدي در بازسازي محله و مراکز شهري است و ایجاد واحدهاي تجاري جدید و فرصت هاي شغلی را بهبود می دهد، جوامع را امن ترمی کند و بدین واسطه جذابیت و راحتی را براي مردم فراهم میآورد (عباس زادگان و همکاران ،(47:1390چرا که به موازات شکلگیري این مجتمعها در اطراف ایستگاههاي مترو هر یک از مجتمع هاي ایستگاهی به منظور یک محرك اصلی یا موتور توسعه عمل کرده و باعث توسعه ، نوسازي و بهسازي بافت پیرامونی خود میگردد ، که حداقل نتیجه حاصله از آن ارزش افزوده سرشار ناشی از این رشد در پیرامون ایستگاهها است واضح است که این ارزش افزوده رشد ، آبادانی و توسعه را بهمراه می آورد (حقشـناس،.(1390:2
جدول شماره یک نشان می دهد که تغییر کاربري اطراف ایستگاه هاي مترو تا چه میزان در کاهش استفاده از خودرو تأثیر دارد. (رفیعیان و همکاران ،(301:1389
جدول : 1 تأثیرات تغییر کاربري اطراف ایستگاه مترو بر کاهش استفاده از خودرو
ماخذ:(رفیعیان و همکاران ،(301:1389
-4روش تحقیق برنامه ریزي راهبردي توسعه حمل و نقل محور
از آنجا که این مقاله برنامه ریزي استراتژیک را مد نظر قرار دارد لذا کلیه مراحل این نوع برنامه ریزي بطور ضمنی دنبال خواهد شد: : آغاز فرایند برنامه ریزي راهبردي و روشن ساختن اهداف، ارزیابی محیط خارجی (فرصت و تهدید)، ارزیابی محیط داخلی(نقاط ضعف و قوت)شناسایی مسائل راهبردي، تنظیم راهبردهایی براي مدیریت مسائل راهبردي و تدوین دیدگاه کارساز براي آینده. روشهاي مهم تدوین راهبردها را می توان در یک چارچوب سه مرحله اي شامل مرحله ورود اطلاعات، مرحله تطبیق و مرحله تصمیم گیري گنجاند. بنابراین:
مرحله اول شامل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و عوامل خارجی و ماتریس بررسی رقابتی می شود. مرحله دوم به انواع راهبردهاي امکان پذیر توجه می شود و به همین منظور بین عوامل داخلی و خارجی نوعی تعادل برقرار می گردد. تکنیکهاي مورد استفاده در این مرحله شامل ماتریس تهدیدات، فرصتها، نقاط ضعف و قوت و ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام راهبردي است. مرحله آخر هم مرحله تصمیم گیریست.
-5مبانی نظري
مهم ترین مفاهیم و مبانی اي که در این نوشتار باید مورد توجه قرارگیرند و وحدت کلام را ایجاد نمایند به این قرار خواهند بود:
-5-1برنامه ریزي راهبردي: این نوع برنامه ریزي غالباً تلاشی سازمان یافته و منظم براي اتخاذ سیاستهاي بنیادي و انجام اقدمات اساسی است، به صورتی که سرشت و سمت گیري فعالیتهاي یک سامانه را در چارچوبی قاعده مند شکل می دهد (برایسون،.(12:1381 مفهوم برنامه ریزي راهبردي در نیمه دوم قرن بیستم وارد مباحث مدیریت و سازمان گردید. از این پس رویکرد برنامه ریزي راهبردي براي یک سیستم مورد نظر قرار گرفت (مرادي مسیحی،.(3:1384
-5-2توسعه حمل و نقل محور:کالتورپ تصویر کاملی از توسعه شهري حمل و نقل محور ارائه داد . وي توسعه شهري حمل و نقل محور را فضایی یا محدوده اي متشکل از خانه هاي مسکونی با تراکم بالا، خرده فروشی ها، مجتمع هاي اداري و تجاري وکاربر ي هاي گوناگون تعریف می نماید که مراکز خد مات رسانی در هسته تجاري این فضا یا محدوده ، با قابلیت پیاده روي در حدود 600 متر یا 10 دقیقه تا منزل، قرار دارند .ایستگاه حمل و نقل درست در مرکز هسته فوق قرار گرفته است.
.(Calthorpe, 1993: 1-7)همچنین این نوع توسعه باعث افزایش پیاده روي و سفر از راه حمل و نقل عمومی خواهد شد ؛ ضمن اینکه موجب کاهش تعداد و طول سفرها با اتومبیل می شود و می تواند به ایجاد سرزندگی در شهرها به عنوان یکی از احساسات گمشده در توسعه حومه هاي مدرن کمک کند((Barker, 2004: 12-45
-5-3شبکه مترو:مترو یک شبکه حمل و نقل ریلی است که در مسیر خود با استفاده از نیروي برق در حرکت است. (رضازاده و رادمند،(44:1384 این شبکه از نظر سرعت و ظرفیت کارامدترین وسیله نقلیه عمومی محسوب می شود.و قادرست در مدت زمان کوتاهی تعداد زیادي مسافر را انتقال دهد.(قریب،(166:1385 -5-4برنامه هاي توسعه با گرایش حمل و نقل عمومی -مترو: برنامه توسعه با گرایش حمل و نقل عمومی -
مترو، در واقع نوعی از توسعه اراضی است که از حمل و نقل عمومی مترو، تأثیر پذیرفته و درجهت پشتیبانی از خدمات ارائه شده توسط آن عمل می کند و ساکنین، شاغلین و مالکان واحدهاي تجاري را به استفاده کمتر از وسایط نقلیه شخصی و استفاده از وسایل نقلیه عمومی تشویق می کند(عباس زادگان و همکاران ،.(45:1390
-5-4جایگاه ایستگاه هاي مترو در برنامه ریزي هاي توسعه شهري : به لحاظ شهرسازي این نوع شبکه داراي مزیت هاي قابل توجه ي مانند" : آزاد نمودن کاربري هاي شهري از برخی کاربري هاي نامتجانس"،" کمک به ساماندهی ترکیب و نحوه استقرار کاربري هاي مختلف شهري در ارتباط با
