بخشی از مقاله
بررسي کاربري اراضي نارمک تهران با استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي
چکيده
رشد روزافزون شهرنشيني و مهاجرت به شهرهاي بزرگ در سالهاي اخير به عنوان پديده جهاني تمامي کشورها را تحت تأثير قرار داده است . در ايران نيز در طول چند دهه اخير جمعيت زيادي از کشور از روستاها به شهرها مهاجرت کرده اند . امروزه با توجه به توسعة روزافزون شهرها و عدم تعادل در پراکنش کاربري ها، ساماندهي کاربري اراضي شهري از اهميت بسيار زيادي برخوردار است . کاربري اراضي شهري و چگونگي توزيع فضايي - مکاني آنها، يکي از مهمترين کارکردها به منظور استفادة بهينه از فضاي شهري است . در اين پژوهش به منظور بررسي کاربري اراضي محله نارمک تهران ، با استفاده از نرم افزار گوگل ارث منطقه مورد مطالعه مکان يابي و تصوير ماهواره اي آن استخراج و با استفاده از نرم افزار سيستم اطلاعات جغرافيايي ( GIS ) تصوير ماهواره اي رفرنس و کاربري اراضي آن ترسيم و پهنه بندي مي شود . نتايج نشان مي دهد نبود سيستم فاضلاب شهري ، عبور مسيل باختر وامکان سيل گيري محله هنگام بارش نزولات جوي ، وجود پسماندهاي روان خانگي و ...در جويها ومعابر و ايجاد آلودگي محيطي و بيماري ، نبود الگوي ساخت مناسب براي نوسازي در محله نارمک از عواملي است که اين محله را تهديد مي کند . همچنين افزايش واحدهاي مسکوني اثرات مثبتي چون افزايش تعاملات شهري ، ايجاد فضاي پرتحرک و جذاب در منطقه دارد . بنابراين بايد در تراکم واحدهاي مسکوني به کيفيت زندگي شهروندان توجه کرد تا توسعه پايدار شهر را به همراه داشته باشد از طرف ديگر به افزايش فضاهاي سبز و پارک ها در منطقه مورد مطالعه توجه زيادي کرد که نقش زيادي در توسعه پايدارشهري نارمک خواهد داشت .
واژگان کليدي : کاربري اراضي ، سيستم اطلاعات جغرافيايي ، گوگل ارث ، نارمک تهران
مقدمه
تحليل کاربري اراضي شهري؛ چگونگي استفاده، توزيع ، حفاظت ، ساماندهي مکاني – فضايي فعاليت ها و عملکردهاي شهري را بر اساس خواست و نيازهاي جامعه شهري، بررسي مي کند. امروز با توجه به رشد نابسامان کالبدي شهرها و بي تعادل در کاربري هاي موجود و از طرفي براي ارتقاي کيفي شهر نشيني و تعادل بخشي و ساماندهي و بهينه گزيني کاربري ها، اراضي شهر ها، از اهميت بسيار زيادي برخوردار است . ( ضرابي و همکاران ، ١٣٨٨ :٢٥) . آگاهي از انواع پوشش سطح زمين و فعاليت هاي انساني در قسمتهاي مختلف آن و به بيان ديگر نحوه ي استفاده از زمين ، به عنوان اطلاعات پايه براي برنامه ريز ي هاي مختلف از اهميت ويژ ه اي برخوردار است . نقشه هاي پوشش اراضي حاصل از تصاوير ماهوار ه اي نقش مهمي در ارزيابي هاي منطقه اي و ملي ايفا مي کنند پوشش اراضي ، پويايي و تغييرات آن، متغيرهاي مهمي هستند که تأثيراتي جدي بر روي محيط و فرآيندهاي محيطي مي گذارند استفاده ازفناوري هاي سنجش از دور و به کارگيري داد ه هاي ماهواره اي در تهيه ي نقشه ي پوشش اراضي ، موجب کاهش هزينه ها، صرفه جويي در وقت ، افزايش دقت و سرعت مي شود. پردازش رقومي تصاوير ماهوار هاي و طبقه بندي آنها، يعني نمونه برداري از سطح محدودي از تصوير و تعميم آن به کل تصوير در مدت کوتاه، کمک شاياني به صرفه جويي در زمان و هزينه هاي پروژ ه ها خواهد کرد . از آنجا که هدف اصلي فناوري سنجش از دور، شناسايي و تفکيک پديده هاي زميني و قرار دادن آن ها در گروه ها يا طبقه بندي هاي مشخص است ، طبقه بندي تصاوير ماهوار ه اي را مي توان به عنوان مهم ترين بخش تغيير اطلاعات ماهواره اي به شمار آورد . ( زبيري ، ١٣٧٥ : ٨٤ ) .
موقعيت جغرافيايي منطقه مورد مطالعه
محله نارمک با وسعت ٥٢.٨٤ هکتار و جمعيتي معادل ٢٦٩٩٠ نفر در جنوب ناحيه دو قرار گرفته است و ١.٧ درصد از جمعيت منطقه را در خود جاي داده است . ده نارمک به دليل برخورداري از درختهاي فراوان انار و تپه هاي پيرامون از دهات قديمي و مشهور اين منطقه بوده است که در ابتدا به نام ده انارک خوانده مي شده و نارمک به معني مکيدين نار (انار) وجه تسميه اين محله قرار گرفته است . هسته مرکزي منطقه (نارمک) که اولين تجربه شهرسازي مدرن ايرانياسـت و عمليـات سـاختماني کوي کالاد که در سال ١٣٢٩بوسيله بانک ساختماني طرحريزي اوليـه گرديـده، درحـدود سـال ١٣٣٨ شروع و در سال ١٣٤٥به پايان رسيد. نارمک را ميبايست جزو اولين شـهرکهـاي طراحـي شـده بـا ساختار منظم شبکه معابر شمالي – جنوبي و داراي سلسله مراتب دانست . اولـين قسـمتهـايي کـه در نارمک شکل گرفت ، ايستگاه دفتر و ميدان نبوت (هفت حوض)بود. در اولـين طـرح جـامع تهـران بـا پيشنهاد دسترسي محور رسالت به اراضي شرق از طريق جادة قديم شميران محله نارمـک نيـز، بـه دو بخش شمالي و جنوبي تقسيم شد . ( شهرداري منطقه ٨ تهران ، ١٣٩٣ ) .
چشم انداز محله نارمک
محله تاريخي -فرهنگي نارمک به عنوان هسته اوليه منطقه ، محله اي است با سکونت پايـدار، امـن ، هويت مند و خوانا که تعادل و پيوند مناسب و کنترل شده اي با کل منطقه و شهر دارد. اين محله بـدليل برخورداري از زيرساختها، تاسيسات شهري، فضاهاي سبز و باز شـهري و فضـاهاي گونـاگون جمعـي ، محيطي بااصالت ، با هويت اجتماعي -فرهنگي ، پايدار، سرزنده و فعال براي ساکنانش به شمار مي آيد . ( شهرداري منطقه ٨ تهران ، ١٣٩٣ ) .
شکل ١- نقشه موقعيت جغرافيايي منطقه نارمک
شکل ٢- تصوير ماهواره اي منطقه نارمک
پيشينه تحقيق
پوراحمد و ديگران ( ١٣٨٧ ) ، بررسي کاربري اراضي در بخش مرکزي شهر آمل ، را بررسي کردند . مرکز شهر، بستر مهم ترين فعاليت هاي شهري است که تجلي گاه تظاهرات اجتماعي و محل تعاملات اداري و اقتصادي شهر به شمار مي رود .
مقالة حاضر با تبيين جايگاه مرکز شهر در حيات شهري آمل ، به تحليل کاربري هاي موجود در آن پرداخته است . به اين معني که ابتدا با تعيين مرز بخش مرکزي، به شناسايي برخي از ويژگي هاي اين فضاي شهري پرداخته و سپس از نظر فشردگي ، تنوع، توزيع و نقش ، جايگاه هرکدام از کاربري هاي بخش مرکزي را در ارتباط با کل شهر بررسي کرده است . در پايان، به راهکارهايي در جهت پويايي اين نقطة ثقل شهري اشاره شده است موحد ، صمدي ( ١٣٩٠ ) ، ارزيابي کمي و کيفي کاربري اراضي شهر مريوان نتايج حاصل از ارزيابي کيفي کاربري با استفاده از ماتريس سازگاري نشان مي دهد کاربري هاي آموزش عالي ، فضاي سبز، جهانگردي، شبکه ي معابر، نظامي و انتظامي به ترتيب از کاملاٌ سازگار تا کاملاً ناسازگار است .در ماتريس مطلوبيت ، مکان گزيني و استقرار کاربري هاي مسکوني ، آموزش عالي و ورزشي از نسبتاً مطلوب تا کاملاً نامطلوب را نشان مي دهد که متناسب با نيازهاي شهر نيست .همچنين در ماتريس ظرفيت ، مقياس عملکرد کاربري هاي آموزشي ، فرهنگي ، درماني ، شبکه ي معابر، حمل و نقل ، انبارها و جهانگردي از نظر ظرفيت از نسبتاً نامناسب تا کاملاً نامناسب بوده و کاربري هاي ديگر در اين مورد تعادل بهتري دارند .در ماتريس وابستگي ، کاربري هاي مسکوني ، آموزش عالي ، ورزشي ، اداري، صنايع و شبکه ي معابر از وابستگي کامل تا نسبتاً کامل بوده و برعکس کاربري هاي آموزشي ، فضاي سبز، تأسيسات و تجهيزات شهري، مذهبي ، نظامي و انتظامي از عدم وابستگي کامل تا نسبتاً غير وابسته با يکديگر و ديگر کاربري ها ارزيابي شده اند که به مانند مکملِ زنجيره ي پيوست هي نيازهاي شهري، در يک رده هستند .به طورکّلي نتايج پژوهش نشان مي دهد پراکنش فضايي نامناسب کاربري هاي شهري در سنجش با استاندارد هاي رايج کشور زياد بوده و کاربري هاي ناسازگار عامل مهم در عدم انتظام بخشي کاربري هاي شهر مريوان شمرده مي شود.
فرهودي ، محمدي ( ١٣٨٤ ) ، روند توسعه تاريخي ، کاربري اراضي و تنگناهاي شهرسازي در سنندج را بررسي و مطالعه کردند . نتايج نشان داد در سنندج که به عنوان يک قلعه نظامي شکل گرفته و تکوين يافته است ، نارسايي ها و عدم تعادل فراواني در توزيع خدمات، تأسيسات و تجهيزات شهري د يده مي شود . در پايان مهم ترين مشکلات شهر سازي سنندج تحت هفت عنوان بررسي شده است .
خسرواني و همکاران ( ١٣٩٠ ) ، به بررسي پهنه بندي کاربري اراضي منطقه شرق اصفهان با استفاده از تصوير ماهواره اي
IRS-P٦ ، پرداختند . نتايج نشان داد در نها يت نقشه کاربر ي اراضي با استفاده از روش هيبريد به دست آمد . نقشه حاصل ٦ کاربر ي ارض ي زير را به خو بي تفکيک نمود : اراضي کشاورزي، زمين ها ي با ير، اراضي به هم خورده، زمين هاي تاغ کاري خطوط ارتباطي و جاده ها، مناطق مسکوني و محل ها ي صنعتي .اين نقشه داراي ضريب کاپا ي ٨٩ % و دقت کلي ٩٢ % است .زمين هاي با ير در اين منطقه اراضي با پوشش گياهي طبيعي و لي بسيار ضعيف را شامل مي شود که جزو بيابان هاي طبيعي محسوب مي گردند .زمين هايي که در اثر فعاليت کوره هاي آجرپز ي، توپوگرافي طبيعي زمين به هم خورده و به دنبال آن پوشش گياهي کاملاً از بين رفته ، اراضي تخريب شده محسوب مي شود؛ اين اراضي جزو مناطق بياباني مصنوعي منظور مي گردد. داده هاي اين سنجنده بر اي تفکيک انواع کاربر ي هاي مطالعه شده به خصوص در ر قومي سازي جاد ه ها توانا ئي بالا يي دارد، بد ين ترتيب داده هاي اين سنجنده براي تصحيح نقشه هاي ٢٥٠٠٠ :١ توپوگرافي مي تواند کاربرد داشته باشد.
فاضل نيا ، عمراني ( ١٣٩٢ ) ، تحليل تأثير تقاضاي اجتماعي بر کاربري اراضي روستاهاي شهرستان تنکابن را مورد بررسي قرار دادند . نتايج نشان داد با عنايت به ميانگين پاسخ هاي به دست آمده، تأثير عناصر طبيعي و انساني بر تقاضاي اجتماعي و کاربري اراضي به طور يکسان بوده است و تغييرات کاربري اراضي ناشي از تقاضاي افراد غير بومي ، بيشتر از تقاضاي افراد بومي در روستاهاي شهرستان تنکابن مؤثر ميباشد و با توجه به سطح معناداري محاسبه شده در ناحيه آلفاي ٠.٠٥ ميتوان ادعا نمود، توافق معناداري در اين زمينه بين پاسخگويان وجود دارد.
محمدي ، اکبري ، ( ١٣٩١ ) ، به بررسي تحليل فضايي و برنامه ريزي کاربري اراضي شهري دوگنبدان (گچساران) ، پرداختند . نتايج مدل هنسن نشان مي دهدکه بيشترين پتانسيل نسبي توسعه به نواحي ٧ و ٥ شهري تعلق دارد . در پايان سال ١٣٩٠که جمعيت شهر دوگنبدان به ١٠٧٦٤٠ ( ٣٨٥٥٠ نفر اضافه جمعيتي ) ، مي رسد براي ساخت انواع کاربري به ١٣١٥.٩٢ هکتار فضاي کالبدي نياز است .
پور احمد و همکاران ( ١٣٩٠ ) ، مهاجرت و تغيير کاربري اراضي در شهر اسلامشهر را مورد مطالعه قرار دادند . نتايج بررسي ها نشان داد که اثرگذاري عواملي نظير اصلاحات اراضي ، سياست قطبي کردن فعاليت ها، تبديل تهران به مرکز کليه فعاليت هاي اجتماعي ، اقتصادي و موجه شکل گيري روندهاي مهاجرتي از کل کشور به سوي شهر تهران گرديد امّا عوامل دافعه ي تهران يعني گراني مسکن و هم چنين عوامل جاذب نقاط پيراموني اين شهر به ويژه ارزاني زمين و مسکن منجر به شکل گيري روندهاي مهاجرتي از شهر تهران به مناطق پيراشهري و به ويژه شهر، اسلامشهر شد اين مهاجرت ها در سايه ي نبود نهاد نظارتگر بر استفاده از اراضي و نبود طرح و برنامه هدايتگر کاربري زمين در مناطق پيراشهري ( اسلامشهر )موجه تغيير گسترده کاربري زمين شد . عمده اين تغييرات در شهر اسلامشهر تغيير کاربري کشاورزي و فضاي سبز به کاربر ي هاي شهري و شکل گيري کاربري مسکوني غير استاندارد و شکل گيري يک نقطه شهري با نظام کاربري اراضي غيراستاندارد، نامتعادل و با مشکلات فراوان گرديد .
روش تحقيق
در اين پژوهش به منظور بررسي کاربري اراضي محله نارمک تهران ، با استفاده از نرم افزار گوگل ارث منطقه مورد مطالعه مکان يابي و تصوير ماهواره اي آن استخراج و با استفاده از نرم افزار سيستم اطلاعات جغرافيايي ( GIS ) تصوير ماهواره اي رفرنس و کاربري اراضي آن ترسيم و پهنه بندي مي شود .
يافته هاي تحقيق
مشخصات جمعيتي منطقه
منطقه ٨ تهران به وسعت ١٣٢٢ هکتار که درحوزه شرقي تهران واقع شده از سمت شمال و شمال شرقي به شهرداري منطقه
٤ ؛ از جنوب به شهرداري منطقه ١٣ ؛ و از سمت غرب به شهرداري منطقه ٧ محدود مي شود ، نخستين محله مهاجر نشين از سال ١٣٢٠ به بعد در اراضي جواديه در جنوب غربي تهران بوجود امده که به تدريج پا به پاي آن توسعه بي ضابطه شهري در شرق تهران و ديگر نواحي نيز شروع شد و تهران دراندک زمان چهره کلان شهر را پيدا کرد تراکم جمعيت در زمان حکومت دکتر مصدق عرصه را بر شهر نشينان تهي دست چنان تنگ کرد که ناگهان مردم در شرق تهران دست به تصرف عدواني اراضي باير زدند و شروع به خانه سازي در اراضي تصرفي خود کردند که به همين جهت به محله مفت آباد معروف شد . در پي اين هجوم بي سابقه و خانه سازي بي ضابطه در اراضي مفت اباد دولت دستور دادکه در دو ناحيه نازي اباد و نارمک که اراضي انها خالصه و در تملک دولت بود طرح شهرسازي با اصول و ضوابط مدني پياده شود. خيابان بندي ها و تقسيم اراضي و متد شهرسازي در دو منطقه ياد
