بخشی از مقاله
نگرشی بر روش های بهره برداری از آبهای نا متعارف (شور و لب شور) در کشاورزی
چکیدها:
بخش قابل توجهی از آبهای مورد نیاز در کشاورزی در مناطق مرکزی، جنوبی و شرقی کشور جزء آبهای شور طبقه بندی می گردند آبهای شیرین و با کیفیت مطلوب دارای ارزش تولیدی خوبی بحساب می آیند. و باید از این قبیل آبها بنحو احسن بمنظور افزایش راندمان تولید و با نهایت صرفه جوئی در جهت توسعه سطح زیر کشت اقدام نمود تابدین ترتیب ضمن افزایش راندمان تولید آبهای شور و لب شور با بکار گیری مقدار محدودی آب شیرین حداکثر بهره برداری را نمود. در بهره برداری از آبهای شور و لب شور میتوان به جایگزینی گیاهان متحمل به شوری، بکارگیری سهم آبشوئی متناسب باشوری آب آبیاری ، مصرف متناوب آب شیرین وشورویا نیمہ شور، کشت و آبیاری با آب شیرین و سپس کاربرد آبهای شور و لب شور و یا نیمه شور، کشت و آبیاری با آب شیرین و سپس کاربرد آبهای شور و لب شور اشاره نمود. در این بررسی با استفاده از نتایج حاصل از طرحهای تحقیقاتی مدیریت های مختلف استفاده از آیه های شور شامل تیمار های مصرف آب شیرین، آب شور، آب لب شور، آب شیرین در زمان جوانه زدن و استقرار گیاه و سپس مصرف آب شور ویا لب شور، مصرف متناوب آب شیرین و لب شور ویا شور همراه با گیاهان مختلف زراعی جو، گندم، پنبه و آفتابگردان، راندمان تولید محصولات مورد مطالعه بازاء آب شیرین مصرفی محاسبه و مورد مقایسه قرار گرفت. کیفیت آب آبیاری شیرین دارای هدایت الکتریکی دسی سیمنس بر متر، آب لب شور دسی سیمنس بر دسی سیمنس بر منتر بود۔ نتایج حاصله نشان میدهد که حداکثر افزایش راندمان تولید با کاربرد آب شیرین به میزان 28 درصد کل آب مصرفی گیاه جو، ۱۴ درصد کل آب مصرفی گیاه پنبه، ۲۵ درصد کل آب مصرفی گیاه آفتابگردان و ۲۲ درصد کل آب مصرفی گیاه گندم در مرحله جوانه زدن و استقرار گیاه بدست آمد. این در صورتی است که مراحل بعدی دوره رشد گیاه از آبهای شور و یا لب شور مصرف گردید. همچنین مصرف متناوب آب شیرین و شور و لب شور ضمن صرفه جوئی آب شیرین به میزان ۵۰ درصد به تولید و راندمان تولید مطلوبی دست خواهیم یافت. از نتایج این تحقیق چنین نتیجه گیری می گردد که در شرایطی که آب شور و یا لب شور دارای ارزش تولیدی کمی می باشد میتوان با کاربرد مقدار اندکی آب شیرین ضمن افزایش راندمان تولید بازاء آب شیرین، مصرف آبهای شور ونیمه شور را نیز با بهره دهی بهتر استفاده نمود. لذا ضروری است در موقعیتهای مختلف بسته به شرایط مکانی و زمانی از مدیریت بخصوصی جهت کاربرد آبهای شور و لب شور استفاده نمود تا راندمان آب در حد مطلوبی حفظ
شود.
مقدمه :
کشور ما در ناحیه آب و هوائی گرم وخشک واقع شده است و متوسط میزان بارندگی کشور یک سوم متوسط بارندگی جهان میباشد. کمبود بارندگی و خشکسالی های اخیر سبب کاهش منابع آب گردیده است، بطوریکه منابع آبهای سطحی و زیر زمینی به مقدار محسوسی کاهش یافته است. از طرفی بخش قابل توجهی از منابع آبهای زیر زمینی دارای مقدار زیادی املاح میباشد و کاربرد این قبیل آبها در کشاورزی با توجه به وسعت و گستردگی آنها امری اجتناب ناپذیر است و باید بطریق صحیح و با توجه به شرایط مخصوص هر منطقه مبادرت به استفاده بهینه از آبهای شور و لب شور در تولید محصولات کشاورزی نمود. در برخی از این مناطق درجه شوری آبها در مکان و زمان های گوناگون متغیر می باشد و یا منابع مختلف کیفیت آب در یک منطقه قابل دسترسی است. در چنین شرایطی عامل محدود کننده کمبود آب با کیفیت مناسب میباشد که باید جهت استفاده از آنها روشهای مختلف بهره برداری را مورد بررسی قرار داد و در موقعیتهای مختلف از روش مناسبی که بتواند راندمان تولید را بازاء کیفیت و کمیت آب مصرفی به حداکثر برساند بکار گرفت. مطالعات مختلفی در رابطه با کاربرد آبهای شور و لب شور و مدیریت های مختلف استفاده از این آبها انجام گردیده است. از جمله روشهای بهره برداری از این آبها مدیریت آبشویی و یا کاربرد آب شیرین در آخر فصل و یا در مقاطعی در طول فصل زراعی که دسترسی به آب مناسبب وجود دارد میباشد{۳،۲، ۴ و۵ ] مطالعات متعددی نشان میدهد که در صورتیکه در هر مرحله آبیاری مقدار کافی آب به آب آبیاری مورد نیاز گیاه جهت حفظ و تعادل املاح در خاک اضافه نمود میتوان شوری منطقه فعالیت ریشه را در حد مطلوبی حفظ نمود. آبیاری مکرر با دور کم نیز میتواند کمبود آب را بین دو آبیاری کاهش داده و تنش کمتری به گیاه وارد نماید.[۶] آبیاری قبل از کشت در عین حالیکه رطوبت کافی را برای عملیات زراعی و آماده سازی بستر کشت فراهم مینماید میتواند سبب حرکت نمکها و انتقال آنها به پایینتر از ناحیه فعالیت ریشه شود. در انجام آبیاری قبل از کشت در صورتی که بتوان از آب با کیفیت مناسبتر ( شیرین تر) استفاده نمود میتوان به مقدار قابل توجهی شوری را کاهش و برای کشت بسیاری از گیاهان زراعی متحمل به شوری آماده نمود[۸،۷و۹]. کاربرد کیفیت های مختلف آب آبیاری در مقاطع مختلف رشد گیاه در مواردی که منبع آب مناسب محدود باشد از جمله مدیریت های موثر و مفید در جهت استفاده از آبهای شور و لب شور میباشد در این ارتباط میتوان در زمان جوانه زدن و استقرار گیاه از آب مناسب و پس از آن از آب با کیفیت شور استفاده نمود. مصرف متناوب آب شور و شیرین در طول فصل زراعی ضمن حفظ عملکرد در حد مطلوب در مصرف آب شیرین به میزان ۵۰ درصد صرفه جویی میگردد. در این ارتباط در ایستگاه تحقیقات زهکشی و اصلاح اراضی رودشت اصفهان برروی گیاهان جو، پنبه، آفتابگردان و گندم مدیریت های مختلف استفاده از آب شور مورد مطالعه قرار گرفت و میزان عملکرد و تغییرات شور عصاره اشباع خاک (ECe) در هر یک از تیمارهای موردبررسی مشخص گردید [۱۰، ۱۱، ۱۲ و ۱۳]. یکی دیگر از مدیریت های قابل توجه در شرایط کمبود آب شیرین کاربرد آب شیرین برای کشت گیاهان حساس به شوری و یا کاربرد آن در مرحله جوانه زدن و استقرار گیاه میباشد که بدین ترتیب شوری خاک را که در کشت قبلی بدلیل کاربرد آب شور افزایش یافته است در مرحله جوانه زدن و یا کشت بعدی با آب شیرین کاهش داده و سبب تعدیل املاح در پروفیل خاک میگردد.[۱۴] در این مطالعه با توجه به ارزش و محدودیت آب شیرین و به منظور تجزیه و تحلیل نتایج حاصله از برخی طرحهای تحقیقاتی انجام شده [۱۰، ۱۲ و ۱۳] با اعمال کیفیت های مختلف آب و مدیریت های مختلف کاربرد آبهای شور و لب شور راندمان عملکرد محصولات مورد مطالعه شامل گندم، جو، پنبه و آفتابگردان بازاء آب شیرین محاسبه و باراندمان تولید بازاء کل آب مصرفی مقایسه گردیده است.
روش اجراء:
در این مطالعه نتایج تحقیقات انجام شده در رابطه با کاربرد آبهای شور، لب شور و شیرین از نقظه نظر راندمان تولید محصول مورد بررسی قرار گرفت. برخی تحقیقات انجام شده توسط نویسنده شامل تأثیر کیفیت های مختلف آب آبیاری بر روی عملکرد محصول گیاهان گندم [۱۳ او همچنین مدیریت های مختلف کاربرد آبهای شور [۱۱.۱۰، ۱۲ و ۱۳] مورد بررسی قرار گرفت.
در این مطالعات گیاه گندم باسه کیفیت آب آبیاری شامل شوریهای ۱/۸، ۴/۹ و ۸/۲ دسی سیمنس بر متر(EC3,EC2ECl) برای مدت سه سال مورد مطالعه قرار گرفت. آب شیرین استفاده شده در منطقه با کیفیت ۱/۸ دسی سیمنس بر متر دارای ارزش اقتصادی و تولیدی زیادی می باشد وآبهای با شوری ۴/۹ و ۸/۲ دسی سیمنس بر متر بعنوان زه آب ودارای ارزش ناچیزی در منطقه می باشند. در مطالعات دیگری نیز با توجه به ارزش آب شیرین و به منظور بهره برداری بهتر و مفید تر از آبهای شور موجود مطالعاتی برای تعیین بهترین مدیریت مصرف آبهای شور برروی محصولات مختلف از جمله جو، آفتابگردان و پنبه در اراضی شور انجام گردید. در این مطالعه هفت تیمار مدیریت مصرف کیفیت های آب آبیاری برای مدت سه سال مورد بررسی قرار گرفت. سه تیمار آبیاری با آبهای شیرین(MI)، لب شور M2)) و شور(M3)، تیمار چهارم از کشت تا جوانه زدن از آب شیرین وسپس تا پایان فصل زراعی از آب لب شور(M4)، تیمار پنجم از کشت تاجوانه زدن از آب شیرین وسپس تا پایان فصل زراعی از آب شور (M5)، تیمارهای ششم وهفتم بصورت یک در میان از آب رودخانه و آب لب شور( (M7 MO آبیاری گردید. با بررسی ، تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل شده از طرحهای تحقیقاتی انجام گرفته میزان عملکرد محصول ومقدار آب مصرف شده برای هریک از تیمارها براساسی میانگین مدت مورد مطالعه تعیین و سهم میزان آبهای شیرین، شور و لب شور در هریک از تیمارها مشخص گردید. بدین ترتیب راندمان تولید محصول بازاء کل آب مصرف شده وبازاء آب مصرفی شیرین برای هر یک از محصولات وتیمارهای مختلف مورد مطالعه مشخص گردید. میانگین وزنی خصوصیات شیمیائی آبهای مورد مصرف در جدول ۱ نشان داده شده است. در آزمایش گندم آب شیرین به آب با شوری ۱/۸ دسی سیمنس بر متر اتلاق و در آزمایشات جو، پنبه و آفتابگردان آب با شوری ۲/۶ دسی سیمنس بر متر، آب شیرین بحساب می آید. همچنین در دوسری گیاه مورد مطالعه آب لب شور دارای شوری ۴/۹ و ۶/۱ دسی سیمنس بر متر و آب شور دارای شوری به ترتیب ۸/۲ و۱۰/۵ دسی سیمنس بر متر بود. خاک محل اجرای آزمایش دارای بافت لوم رسی و با شوری (ECe) ۵/۲ تا ۶/۷ دسی سیمنسبر متر در عمق ۶۰-۰ سانتیمتری خاک در هر دو سری گیاهان مورد مطالعه بود.
جدول ۱- میانگین وزنی خصوصیات شیمیائی آبهای مورد مصرف
نتایج و بحث :
نتایج مقدار کل آب مصرفی در طول فصل زراعی، مقدار آب مصرفی شیرین، مقدار آب مصرفی لب شور ، پنبه و آفتابگردان مورد بررسی وتجزیه وتحلیل قرار گرفت.
همانطوریکه در شکل ۱ در مورد گندم مشخص است در تیمار ECl تمام آب مصرف شده از آب شیرین بودہ است 9 SJ راندمان تولید دانه بازاء کل آب مصرفی 9 بازاء آب شیرین یکسان می باشد. در تیمارEC2| و EC3 از زمان کشت تا مرحله استقرار گیاه از آب شیرین و به میزان ۲۴۰۰ متر مکعب در هکتار که معادل
شکل ۱- میزان و کیفیت آب مصرفی در تیمارهای مختلف در تولید دانه گندم
شکل ۲-راندمان تولید گندم بازاء مصرف آب آبیاری
۳۴ درصد آب آبیاری برای گندم بود مصرف گردید. مابقی آب مصرفی به میزان ۴۶۲۶ متر مکعب در هکتار به ترتیب از آب لب شور وشور مصرف شد. در شکل ۲ راندمان تولید دانه گندم بازاء کل آب مصرفی در تیمار EC2 برابر ۰/۵۵ وبازاء آب شیرین ۱/۶۱ کیلوگرم در متر مکعب می باشد. در تیمارEC3 راندمان تولید دانه بازاء کل آب مصرفی ۰/۴ و بازاء آب شیرین ۱/۲ کیلوگرم در متر مکعب بود. بیشترین راندمان تولید دانه مربوط به مصرف آب لب شور می باشد. علی رقم اینکه میزان تولید در این تیمار نسبت به مصرف آب شیرین کمتر است لیکن باتوجه به میزان کم مصرف آبی که دارای ارزش زیادی می باشد میتواند از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. پس از آن تیمار مصرف آب شور بیشترین راندمان تولید دانه بازاء آب شیرین را داشته است. درشکل ۳ میزان و کیفیت آب مصرفی در تیمار های مختلف در تولید دانه جو آمده است. در شکل ۴ برای تیمارهای مختلف 1 M تا M7 به ترتیب راندمان تولید دانه جو بازاء کل آب مصرف شده ۵۲،۰/۳۱،۰/۵۲،۰/۷۲/ ۰، ۰/۴، ۰/۶۱ و ۰/۴۸ کیلوگرم در متر مکعب می باشد . راندمان تولید در تیماری که تماماً از آب شیرین استفاده شده است بیشترین و پس از آن تیمار مصرف یک در میان آب شیرین وآب لب شور بیشترین راندمان تولید را داشته است. تیمار مصرف مستقیم آب لب شور و تیماری که تا مرحله استقرار گیاه از آب شیرین و پس از آن آب لب شور استفاده شده است دارای راندمان یکسانی بودند. همچنین تیمار مصرف یک در میان آب شیرین و آب لب شور نیز تقریباً با دو تیمار فوق الذکر راندمان یکسانی داشت .
