بخشی از مقاله
چکیده
بر اساس چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی، ایران کشوری دارای جایگاه اول اقتصادی - علمی - فناوری در سطح منطقه ی آسیای جنوب غربی خواهد بود. همچنین، کشور ما به کشوری امن و مستقل و مقتدر با سامانه دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه جانبه - توسعه یافته الهام بخش و موثر در جهان اسلام تبدیل خواهد شد. اما واقعیت آنست که محدودیت های بسیاری روبروی ما چه در مقیاس منطقه ای یعنی در خاورمیانه و چه در سطح جهانی یعنی قدرتهای فرامنطقه ای که منافع و اهداف خود و خارج سرزمین خویش را در اطراف و داخل ایران جستجو می کند وجود دارد. هدف اصلی این نوشتار با روش پژوهش توصیفی - تحلیلی شناسایی تهدیدات و مخاطرات منطقه ای و مقابله با آن و نیز کمک به تقویت بنیان و ثبات ژئوپلیتیکی ایران و راههای دستیابی به آن است که این به بررسی کلیه موارد فوق پرادخته است.
واژگان کلیدی: چشم انداز قدرت، افق 1404، خاورمیانه، ایران.
مقدمه
عرصه ژئوپلیتیک جهانی انعکاسی از روابط قدرت، به شکل خشونت آمیز و در قالب تنش، منازعه، جنگ و یا به شکل صلح آمیز و مثبت در راستای همکاری و توسعه است. هدف اصلی قدرت ها براساس نظریه واقع گرایانه تلاش برای کسب قدرت و استفاده از زور و سایر ابزارهای لازم جهت تأمین منافع و امنیت ملی است. پرواضح است که ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و راهبردی خویش در منطقه خاص خلیج فارس همیشه مخصوصاً در قرن گذشته مورد توجه بوده است. مسئله تأمین انرژی در جهان و شاهراههای آن و همچنین چالش های ایدئولوژی میان غرب و اسلام به خصوص بعد از انقلاب اسلامی اهمیت ایران را برای غرب دوچندان کرده است . در سند چشم انداز بیست ساله، ایران دارای جایگاه اول اقتصادی علمی - فناوری در آسیای جنوب غرب - شامل آسیای میانه - قفقاز- خاورمیانه- و دول همسایه - می باشد. در این رابطه، ایران با پنج محدودیت اساسی روبه روست:
-1 چالش های مکتبی و ایدئولوژی با غرب - درک نکردن زبان همدیگر در مفاهیم دینی و تأثیر آن در روابط -
- 2 چالش های نظام های در هم تنیده و منسجم بین المللی در رابطه با ایران
-3 چالش های داخلی در ایران و برنامه های استکبار و صهیونیست
-4 قدرت های هم طراز با ایران در داخل منطقه راهبردی خلیج فارس
- 5 سیاست زدگی برنامه ریزی های منطقه ای و ملی در جابه جایی قدرت دولتها در ایران
مبانی نظری تعریف مفاهیم
الف - : منطقه : - Region - براساس سند چشم انداز 1404 هجری شمسی و نقشه آسیای جنوب غربی این منطقه شامل - آسیای مرکزی- قفقاز- خاورمیانه و دول همسایه ایران - ذکر شده است و نیز براساس موسسه مطالعاتی دانشگاه ییل آسیای جنوب غربی منطقه ای از شمال شبه قاره هند- آسیای میانه - قفقاز، آسیای صغیر-منطقه خلیج فارس و بخش عمده خاورمیانه به معنای مصطلح آن را در برمی گیرد این منطقه به غیر از ایران که موضوع پژوهش است شامل 24 واحد سیاسی مستقل است که مهمترین آنها را - قدرتهای منطقه ای - را مفصل شرح خواهیم داد. [1]
ب - قدرت منطقه ای : - Regional power - قدرت منطقه ای، مفهومی است که پس از پایان نظام دو قطبی مطرح شد - بلوک شرق و غرب - : موضوع سلسله مراتب قدرتهای منطقه ای را بوزان و یور مورد کار پژوهشی قرار داده اند [2] و جهان را به شش منطقه امنیتی مهم - آسیای خاورمیانه، اروپا، افریقا- آمریکای شمالی و جنوبی - تقسیم کرده اند و به نظر آنها برخی کشورها بین مناطق مختلف امنیتی قرار دارند که آنها را نمی توان در زمره منطقه امنیتی خاصی قرار داد مثل ترکیه که در بین آسیا و اروپا قرار دارد و کلاً 3 درصد آن اروپایی و بقیه آسیایی است که ظهور قدرت های جدید منطقه ای و بلوک بندی های جدید نشانه زوال قدرتهای استعمار گر قدیم است که در جای خود مثل - اکو- سازمان کنفرانس اسلامی -1 - OIC - آ. سه. آن 2 - ASEAN - به آن خواهیم پرداخت.[3]
ج - ایدئولوژی: از نظر ساخت لغوی واژه ای است مرکب از دو جزء » ایده « و » لوژی « که ایده به معنی اندیشه، تصور - عقیده آمده است و لوژی به معنی دانش و شناسایی بکار میرود بنابراین به معنای دانش و شناخت عقیده یا بطور خلاصه عقیده شناسی است.
مته
اما امروزه ایدئولوژی معنای کاربردی دیگری دارد که عبارتند از معنای عام آن مرادف مکتب است که در اندیشه و عمل نهفته است و معنای خاص آن دستورالعمل ها و باید و نبایدها مربوط بوده که در برابر بخش دیگری از دید ما نسبت به جهان یعنی جهان بینی - اندیشه های بنیادین - قرار میگیرد. [4] پس ایدئولوژی اسلامی مجموعه رهنمودها و رفتارها و عملکردهای اسلامی است که از نظر اسلام هر کار یا عملی ابتدا باید به قصد قرب الی االله و سپس منافع فردی و جمعی افراد انسانی انجام و صورت پذیرد و غیر از این موارد از نظر فقه شیعه مردود و مطرود است . البته در مواردی که بحث مصلحت نظام اسلامی پیش آید باز تنها گزینه منافع فردی و جمعی اجتماع با تکیه بر قرب الی االله است و لاغیر. در بحث رابطه ایران و غرب، ایران معتقد است راه سومی غیر از ایدئولوژی غربی و شرقی به روی جهان بخصوص بعد از انقلاب ایران در سال 57 گشوده شده است که در نهایت به نجات انسانها در تمام ابعاد حیاتی بشری منتهی می شود و آن براساس اسلام ناب محمدی - ص - است.
د - قدرت: پژوهشگران بسته به دیدگاه و رشته تخصص خود هر یک تعریف جانبدارانه ای از قدرت چه ملی و چه منطقه ای داشته و دارند، اما چند دیدگاه مشخص از موضع قدرت تعریف می کنیم: - 1 دیکشنری آکسفورد: قدرت را توانایی انسان برای انجام کار یا عملی یا کنترل بر روی دیگران یا توانایی فرد یا گروه دولتی برای نفوذ و اثرگذاری زیاد می داند. [5] راسل قدرت و شکوه را والاترین اجر و پاداش بشری می داند. و یا ماکس وبر قدرت را امکانی می داند که فاعل و دارنده آن برای تحصیل اراده خویش بر دیگری حتی در صورت مقاومت وی از آن استفاده می کند[6] و یا مورگنتا قدرت سیاسی را اشاره به وجود کنترل در روابط متقابل دارندگان اقتدار عمومی و میان اقتدار عمومی و عامه مردم می داند.[7] اما چیزی که به نظر نگارنده کاملاً واضح و مبرهن می نماید این است که قدرت یکی از بنیان ها و اساس سیاست ملل است. امروزه هیچ دولتی بدون داشتن مولفه های قدرت در روابط بین الملل نمی تواند حافظ مقتدری برای مردم خویش باشد چون قدرت های قوی اراده خویش را به انحاء مختلف به دول ضعیف تحمیل کرده و فعال ما یشاء می شوند در فرهنگ ایرانی اسلامی هم مولفه های قدرت - سرزمین سیاست، فرهنگ، اقتصاد، اجتماع، نظامی، علمی و تکنولوژی - توجه خاص و ویژه شده و می شود. انسان ذاتاً طالب قدرت برتر است و همیشه در تلاش برای رسیدن به آن در تمام اعصار و دوره ها بوده است.
معیارهای قدرت
در ارتباط با معیارهای قدرت اندیشمندان مختلفی به بحث و بررسی این مقوله پرداخته اند اما شاخص ترین آنها به شرح ذیل است.
مارتین گلاسنر جغرافیدان سیاسی عوامل قدرت ملی را:
-1 سرزمین
- 2 جمعیت
-3 حکومت
- 4 اقتصاد
-5 ارتباطات
-6 قدرت نظامی
-7 روابط خارجی می داند و هانس مورگنتا عوامل قدرت ملی را در هشت جزء تقسیم می کند:
-1 موقعیت جغرافیایی
-2 جمعیت
-3 ظرفیت صنعتی
-4 مناب طبیعی
-5 روحیه ملی
-6 خصوصیات ملی
-7 آمادگی نظامی
-8 کیفیت دیپلماسی. [8]
عوامل قدرت از نظر هانس مورگنتا به بحث پژوهشی ما بیشتر نزدیک است . هر کشوری که شاخصه های فوق ندارد یا درصد کمتری از آنها را دارد پیرو کشورهای قوی تر و معمولاً دنباله رو است و سیاست های کشور قوی تر را حمایت می کند تا تکیه گاهی اطمینان بخش تری را پیدا کند لازم به ذکر است که منابع طبیعی کشورها لزوماً منشأ قدرت ملی نیستند ولی اگر دارای تکنولوژی روز باشند که بتوانند از آنها استفاده مطلوب کنند می تواند به عنوان ابزار قدرت لحاظ شود.
روش پژوهش
این پژوهش به روش تحلیلی - توصیفی انجام پذیرفته است شیوه اطلاعات آن بیشتر به صورت کتابخانه ای - اسنادی بوده و مقالات معتبر بین المللی با زبان اصلی - انگلیسی - و فارسی بهره گرفته است. [9] موارد مطروحه در پژوهش براساس واقعیت موجود ایران و همچنین قدرتهای منطقه و رقبای ایران در منطقه، قدرت فرا منطقه ای نوشته شده است و در نتیجه گیری به واقعیات موجود توجه خاص شده است.
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
از همان اول انقلاب و رهبری مقتدر آن در ابتدا و شعارهای آن که نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی و استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی کاملاً هویدا و روشن و مبرهن است. که این انقلاب دارای گفتمانی جدید در عرصه ملی و بین المللی است . شیوه حکومتی جدید و نیز اهداف جهانی و مسئله صدور انقلاب پیوسته دشمنان منطقه ای و فرا منطقه ای برای کشور ایجاد کرد. در عرصه منطقه چون اساس حکومت معتقد به چارچوب اسلامی بودند دول منطقه ای مانند ترکیه - سکولار - عربستان - وهابیت متعصب - اسرائیل - حکومت نامشروع - و فرامنطقه ای چون آمریکا و انگلستان - مقابله ایران با سیاستهای آنها و قطع منافع به تعبیر رهبری - به مخالفت علنی و غیر علنی با ایران پرداختند. منافع و سیاست های آمریکا و اسرائیل اصلی ترین موانع تقویت و گسترش مرزهای اسلامی به شمار رفت و آمریکا و دوستان منطقه ای آن - چون ترکیه و اسرائیل- نیز ذاتاً ضد اسلامی در نظر گرفته شدند. [10] هم اکنون که نزدیک به چهاردهه از انقلاب ایران می گذرد دشمنی و عدوات دول منطقه ای و فرامنطقه ای ادامه داشته که گاهی در محاصره های سیاسی گاهی اقتصادی گاهی نظامی ... متبلور می نماید. جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر مفاهیم عالیه اسلامی و رهبری مقتدر و حمایت های مردم شجاع و فهیم خویش از این بحران تحمیلی و استعماری مقتدر و توانا عبور کرده است؛ هر چند فراز و نشیبهایی داشته است که بصورت گذرا به آن خواهیم پرداخت.
اشکال نظام بین الملل
بطور کلی 3 دیدگاه مختلف در نظام بین الملل قائل شده اند که عبارتند از: - 1 نظام بین الملل در حال گذار که از آشفتگی نظام سرمایه داری و چرخش قدرت از غرب به شرق سخن می گوید. -2 نظام چند قطبی بین المللی از نگاه طرفداران نظام چند قطبی سلاحهای نظامی جریانی بوجود آورده اند که امکان جنگ و غلبه قدرتها بر یکدیگر وجود دارد؛ مدعیان دیدگاه چند قطبی در نظام بین الملل بر محدودیت های قدرت آمریکا تأکید کرده و معتقدند یک ابر قدرت به تنهایی و به صورت تک قطبی نمی تواند آینده جهان را تعیین کند بلکه شماری قدرتهای بزرگ پدید خواهد آمد. شماری از قدرتها - مانند چین- هند- ژاپن - و شماری نیز در جوامع اقتصادی موجود نظیر اروپا و جنوب آسیا مراحل رشد و ترقی را می پیمایند که نقش تعیین کننده ای در ترسیم نظام بین الملل آینده خواهند داشت. -3 نظام بین الملل تک قطبی - هژمونی - : مدعیان این وضعیت به قدرت نظامی گسرده آمریکا، عرصه اقتصاد بین الملل، نقش ویژه آن را در نهادهای بین المللی وضعی پیروزی این کشور در رهبری نظام لیبرالیسم و به طور کلی فاصله قدرت آن با سایر قدرتها اشاره می کنند. از این رو نگاه آمریکا این توان را می دهد که در کانون منظومه سیاست جهانی قرار گرفته و از طریق ایجاد هژمونی ایده ام القرای جهان لیبرال- دموکراسی تحقق بخشد. [11]
مخاطرات و موانع قدرت های خارج از منطقه در ایران سیاست های ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران روابط ایران و آمریکا از اواسط قرن نوزدهم میلادی آغاز شد - ویکی پدیا دانش نامه آزاد - این روابط از سال 1944 تا انقلاب ایران در بهمن ماه سال 1357 برقرار بود. اولین دخالت آمریکا و تجربه سیا در ایران به کودتای 28 مرداد 1332 در سرنگونی دولت قانونی دکتر مصدق آغاز شد. [12] این کودتا تأثیر مهمی بر روابط ایران و آمریکا گذاشته که هنوز آثار آن در روابط دو کشور محسوس است. در هجدهم - 18 - مارس سال 2000 مادلین آلبرایت وزیر خارجه وقت آمریکا در سخنرانی خویش می گوید: در سال 1953 آمریکا نقش موثری در ترتیب دادن براندازی نخست وزیر محبوب ایران محمد مصدق داشت. [13] در دوران پیروزی انقلاب و در واقع پس از بیست و دوم بهمن سال 57 موانع فراوانی احیاء و با تسخیر سفارت آمریکا توسط دانشجویان ایران علیرغم منافع مشترک دو کشور وارد مرحله تازه ای شد که روز به روز بر وخامت اوضاع آن افزوده شده و فراز و نشیبهای فراوانی داشته است. حمایت عملی نامحدود از مبارزان فلسطینی و حزب االله لبنان و جنبشهای ضد آمریکایی - بحث صدور انقلاب - وحدت امت اسلامی- نقش ایران در اوپک و وحدت آن و نقش وحدتی ایران در اتحاد جهانی اسلام علیه منافع غرب - منزوی کردن رژیم های ارتجاع غرب همه و همه در جهت مقابله با زیاده خواهی آمریکا و ضد منافع امپریالیسم غرب بود و روز به روز دیوار بی اعتمادی بر روابط دو کشور سایه انداخت و امکان هر گونه مصالحه مردود می ساخت برای مورد مقابله و مهار ایران می تواند استراتژی مهار3 اشاره کرد.
بنابر اعتقاد بسیاری از صاحب نظران نظم نوین جهانی که آمریکا پس از موفقیت در بیرون راندن نیروهای عراقی از خاک کویت به دنبال آن برآمد، بردو پایه تشخیص و مهار دشمنان ایالات متحده از یک سو و ائتلاف و همکاری با دوستان این کشور از سوی دیگر استوار بود.[14] این سیاست در رابطه با ایران در دوران دموکرات ها در دهه 90 و مهار دوجانبه ایران و عراق و در بعد از آن در دوران جمهوری خواهان ادامه یافت. این سیاست اکنون در چند محور اساسی دنبال میشود که عبارتند از: -1 حمایت ایران از جنبشهای آزادی خواه بعنوان حمایت از تروریسم قلمداد شود -2 اتحاد و حمایت آمریکا در تمام زمینه با اعضای شورای همکاری خلیج فارس -3 حمایت از دولت های دست نشانده و عربستان با گسترش اسلام وهابی و ارتجاع غرب -4 تشدید فشارهای آسیای - اقتصادی به ایران و حمایت از گروهای داخلی که بطوری که آن کشور احساس می کند ممکن است
نظام ایران را به نحوی فشار تغییر رفتار قرار دهند -5 سیاست ایران هراسی و شیعه هراسی و باید اذعان کرد که ایده ژئوپولیتیک شیعه فقط و فقط در راستای مهار ایران و ایران هراسی و تشتت و تفرقه در جهان اسلام توسط صهیونیست ها و استکبار که در رأس آمریکاست بزرگ نمایی و گسترش یافت که بحث های فراوانی در این زمینه وجود دارد که بیش از این مختصر در این پژوهش نمی کند و به اطاله کلام می انجامد. -6 تغییر نام خلیج همیشه فارس به خلیج - عربی - و به اذهان انداختن چنین عباراتی درکشورهای حوزه، اختلافات مرزی و آبی و پیش کشیدن آنها توسط آمریکا در جهت امتیازاتی از ایران و اما مهمترین چالش که در دو دهه اخیر به اهرم فشاری علیه جمهوری اسلامی تبدیل شد برنامه هسته ای و نظامی ایران بود. تمام کارشناسان منصف بین المللی اذعان داشته و دارند که این بحث توسط آمریکا بهانه ای بیش نیست
هدف در جایی دیگر نهفته است و آن مقابله با قدرت روز افزون جمهوری اسلامی ایران است. آمریکا می دانست که ایران به طرف سلاح هسته ای نمی رود لیکن سوال اساسی اینجاست آیا ایران قوانین را نقض کرده بود؟ چرا آمریکا در مقابل کشورهایی که چنین رویه ای را پیش گرفته بودند چنین رفتاری که با جمهوری اسلامی ایران داشت با دیگر کشورها نداشت و مسئله چه بود؟ واقعیت این است که مشکلات ایدئولوژی - مسئله اسرائیل - تأمین انرژی جهان حساسیت موقعیت ایران - دموکراتیک بودن حکومت ایران- تلاش دول عربی منطقه برای عدم دستیابی ایران با فناوری هسته ای و رقابت شدید با ایران، آمریکا را برآن داشت که رویه ای خلاف دیگر دولتها در مورد ایران در پیش گیرد. ایران به عنوان یکی از امضاکنندگان پیمان منع گسترش سلاحهای کشتار جمعی همواره سعی در اعتماد سازی داشته است و این موضوع را در نشست های استانبول - بغداد و ژنو همواره مشاهده شده است و علاوه بر آن تعهد ایران به حکم مذهبی بود که توسط آیت االله خامنه ای - فتوا -
