بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر فشار تقاضای ناشی از رشد روزافزون جمعیت، افزایش شهرنشینی و توسعه اقتصادی بر منابع محدود آب و از طرفی با توجه به عرضه محدود و تقریبا ثابت این منابع، اهمیت مدیریت تقاضامحور را بیش از پیش نمایان ساخته به طوری که در سالهای اخیر به منظور مقابله با بحران آب توجه کارشناسان و پژوهشگران این حوزه به این سمت معطوف شده است. این موضوع به ویژه در کشورهای خشک و نیمه خشک که محدودیت منابع آب شدیدتر بوده از اهمیت ویژهای برخوردار است. در کشور ایران این شرایط به علاوه توزیع و پراکنش نامتوازن بارندگی و منابع آب و متناسب نبودن آن با توزیع جمعیت، مدیریت این منابع را با چالش روبرو ساخته است.
در سالهای اخیر با معرفی و توسعه شاخصی به نام »ردپای آب «، افقی جدید در مدیریت منابع آب ایجاد شده است به طوری که به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران، این مفهوم نسبت به شاخصهای سنتی، درک بهتری از وضعیت آبی موجود ایجاد کرده و به مدیریت صحیح آن کمک میکند، چرا که ردپای آب با دربر داشتن مفهوم آب مجازی و با درنظر گرفتن مصرف غیرمستقیم - علاوه بر مصرف مستقیم - آب، شاخص بسیار کاملی را به منظور تحلیل و درک وضعیت آبی یک منطقه خاص ایجاد کرده و به عنوان ابزاری قوی در اختیار مدیران و سیاستگذاران این حوزه به منظور اتخاذ سیاستها و انجام برنامهریزیهای متناسب با شرایط هر کشور قرار میگیرد.
واژههای کلیدی: آب، ردپای آب، مدیریت تقاضامحور، تحلیل منطقهای
-1 مقدمه
توسعه اقتصادی و رشد جمعیت در دهههای گذشته منجر به افزایش سریع مصرف آب شیرین در سطح جهانی شده که ممکن است مانع توسعه اجتماعی شود - هان و شنچن، .1 - 2015 در حال حاضر حدود یکسوم جمعیت جهان از کمبود آب برای برآوردن نیازهای روزانه خود تهدید میشوند و با توجه به عوامل مختلفی از جمله آلودگی منابع آب، تغییرات آب و هوایی و شهرنشینی، پیشبینی میشود که در سالهای آتی به تعداد این افراد افزوده شود - همان - . در این بین کشور ایران با قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمهخشک و نیز با توزیع ناهمگون بارندگی و منابع آب - محمدجانی و یزدانیان، - 1393 در شرایط ویژهای قرار دارد. بر اساس آمارهای بانک جهانی میزان منابع آب تجدیدپذیر داخلی کشور در سال 2013، 128/5 میلیارد مترمکعب و مقدار سرانه آن 1659 مترمکعب به ازای هر نفر بوده است، این در حالی است که متوسط جهانی سرانه این شاخص 6055 مترمکعب به ازای هر نفر است.
همچنین در حالی که متوسط جهانی برداشت از منابع داخلی آب تجدیدپذیر 9/1درصد است، این میزان در ایران به بیش از 72درصد میسد که نمایانگر برداشت بیرویه از این منابع بوده و ادامه این روند میتواند آینده کشور را با خطر جدی مواجه سازد. بر اساس این آمار 92درصد از آبهای برداشتی از منابع تجدیدپذیر کشور به بخش کشاورزی اختصاص یافته که متوسط جهانی این شاخص 71درصد و در کشورهای با درآمد بالا 44درصد است. با وجود میزان پایین سرانه آب تجدیدپذیر در کشور، درصد دسترسی به آب سالم بالا بوده 98 - درصد شهری و 92درصد روستایی - و بیش از متوسط جهانی است - بانک جهانی، . - 2015گرچه شاخصهای ارایه شده فوق میتوانند نمایی کلی از وضعیت آب یک کشور ارائه دهند اما اطلاعات زیادی در مورد نیاز حقیقی جمعیت یک کشور به منابع آب در اختیار نمیگذارند - هوکسترا و جاپاگین، .2 - 2007
این شاخصها عمدتا بر میزان ذخایر آب داخلی یک کشور تاکید کرده و حجم آبی را که به واسطه مصرف کالاها و خدمات تولیدی در یک کشور، استفاده میشود را نادیده میگیرند. این نوع استفاده از آب میتواند توسط مفهوم آب مجازی بیان شود. واژه آب مجازی نخستین بار توسط آلن - 1997 - 3 معرفی شد، و به حجم آبی اشاره دارد که در طول مراحل مختلف فرآیند تولید یک کالا مصرف میشود - وانگ و همکاران، .4 - 2009 بسیاری از کالاهایی که توسط ساکنان یک کشور مصرف میشوند در کشورهای دیگر تولید شدهاند، بنابراین تقاضای حقیقی آب توسط ساکنان یک کشور ممکن است بسیار بالاتر از میزان برداشت از منابع داخلی آب آن کشور باشد و در مقابل ممکن است برداشت آب یک کشور بالا اما مصرف آن اندک باشد - حجم زیادی آب از طریق صادرات کالاها و خدمات به شکل مجازی از کشور خارج میشود - .
مفهوم ردپای آب5 که نخستین بار توسط هوکسترا و هانگ6 در سال 2002 معرفی شد شاخصی است که عموما جهت تعیین میزان آب مورد نیاز برای فراهمسازی تقاضای نهایی یک منطقه خاص به کار برده میشود و میتواند اطلاعات مفیدی را علاوه بر شاخصهای سنتی مرتبط با آب فراهم کند. این شاخص پس از معرفی، توسط چاپاگین - 2006 - و هوکسترا و چاپاگین 2006 - و - 2007 توسعه پیدا کرده - فنگ و همکاران، 7 - 2010 و مورد توجه بسیاری از پژوهشگران حوزه آب قرارگرفته است. ردپای آب یک کشور که ارتباط نزدیکی با مفهوم آب مجازی دارد، کل حجم آب شیرین استفاد شده برای تولید کالاها و خدمات مصرف شده توسط ساکنان یک کشور است - هوکسترا و چاپاگین، . - 2007 مقدار این شاخص معادل مجموع استفاده از منابع آب داخلی و خالص واردات آب مجازی بوده و بیانگر میزان واقعی تخصیص منابع آب جهانی به یک کشور است - هوکسترا و هانگ، . - 2002
در واقع ردپای آب، میزان استفاده از آب را در ارتباط با مصرف مردم نشان میدهد - هوکسترا و چاپاگین، - 2007 و بنابراین میتواند به عنوان شاخصی از الگوی مصرف مردم یک منطقه قلمداد شود، به عنوان مثال یکی از دلایلی که برای میزان بالای ردپای آب کشور ایلات متحده ذکر میشود، الگوی مصرف مردم این کشور - مصرف مبتنی بر گوشت - است. به طور کلی چهار عامل اصلی تعیین کننده ردپای آب یک کشور یا هر منطقه دیگر عبارتند از - همان - : حجم مصرف - مربوط به درآمد ناخالص ملی - ، الگوی مصرف، شرایط آب و هوایی و نحوه عمل کشاورزی - کارایی استفاده از آب در این بخش - . از آنجا که همه محصولات مصرف شده توسط مردم یک کشور در همان کشور تولید نمیشود، بنابراین ردپای آب شامل دو قسمت ردپای آب داخلی - استفاده از منابع آب داخلی - و ردپای آب خارجی - استفاده از منابع آب خارجی - میشود - هوکسترا و چاپاگین، . - 2007
-2 انواع طبقهبندیهای ردپای آب
همانطور که در مطالب بالا اشاره شد پس از معرفی مفهوم ردپای آب، این شاخص توسعه و گسترش بسیاری یافته به طوری که در حال حاضر در مقیاسهای مختلف و برای مقاصد متفاوتی تعریف و محاسبه میشود. در ادامه به تعریف این مفاهیم پرداخته میشود - هوکسترا و همکاران، 2011؛ مکونن و هوکسترا، : - 2011
-1-2 ردپای آب آبی، سبز و خاکستری
آب آبی، منابع آب سطحی و زیرزمینی است که در کشاورزی، صنعت و بخش خانگی مورد استفاده قرار میگیرد.آب سبز به آب بارانی اشاره دارد که به صورت رطوبت در لایههای خاک ذخیره میشود، این آب مربوط میشود به محصولات کشاورزی - دیم - ، باغبانی و کشاورزی. و در نهایت آب خاکستری به آلودگیهای تخلیه شده در منابع آب شیرین اشاره داشته و معادل است با حجم آب شیرین مورد نیاز برای جذب آلایندههای موجود در آب تا رسیدن آن به سطح مشخصی از استانداردهای کیفی - همان؛ شبکه جهانی ردپای آب، . - 2015 ردپای آب آبی به مصرف آب آبی اشاره دارد و به طورر مشابه ردپای آب سبز و خاکستری به استفاده از آب سبز و خاکستری اشاره میکنند.
-2-2 ردپای آب در مقیاسهای مختلف
