بخشی از مقاله
مقدمه ای بر اکولوژی چشم انداز واهمیت پیوستگی در چشم انداز
چکیده
معنای حاصل از کنش متقابل نیروهای گوناگون و متنوع طبیعی و انسانی، در یک بافت مکانی، چشم انداز نامیده مـی شـود. پیوستگی، چگونگی و کیفیت یک آرایه (ماتریس) زیست محیطی را میسنجد پیوستگی چشمانـداز معـرف درجـهی سـهولت ارتباطات و برهم کنش در چشمانداز یا موانع حرکت در میان لکههای زیستگاهی مختلف است. به عبارت دیگـر اثـر سـاختار فیزیکی چشمانداز بر روی کنش گونههای چشمانداز را نشان میدهد. مشاهده چشماندازها و بررسی پیوستگی در چشمانـداز میتواند نگرش جغرافیایی را در راستای شناخت روابط بنیادین انسان و محیط و تحلیل چگونگی بافـت فرهنگـی بـر سـاختار طبیعی ارائه دهد. لذا در این مقاله با بهرهگیری از منابع و اطلاعات، مفاهیم مربوط به چسمانداز و پیوستگی را مـورد بررسـی قرارگرفت و در نهایت به نتیجهگیری از مباحث ظری پرداخته شده است.
کلمات کلیدی: چشمانداز اکولوژیکی، پیوستگی، تعادل، تخریب
.1 مقدمه
کسی که در قدم اول به یک چشمانداز جغرافیایی مینگرد ممکن است جنبههای افقی و یا عمودی مساله را مورد توجه قـرار دهد. در هر چشمانداز جغرافیایی وحدت و به هم پیوستگی با محیط ظاهر میگردد که این مرحله خود تفکـر دربـارهی علـت وحدت در چشماندازهای جغرافیایی را به همراه دارد .[7] مشاهدهی چشمانداز میتواند نگرش جغرافیایی را در راستای شناخت روابط بینابین انسان و محیط و تحلیل چگونگی بافت فرهنگی بر ساختار طبیعی ارائه دهد. اما استفاده از چنـین دیـدگاههـا در تبیین و تحلیل فضاهای جغرافیایی و در راستای بهینهسازی توسعهی پایدار جوامع نیازمند شناخت است .[17] بـه طـور کلـی چهار مکتب در علوم جغرافیا وجود دارد -1 تفاوتهای مکانی، -2سازمانهای فضای زندگی، -3مکتب اکولوژیکی و مکتـب چشم انداز که مکتب اکولوژیکی گاهی به عنوان مکتب محیطی نیز خوانده میشود، زیرا دراین مکتب تاکید بیشـتر در زمینـه اثرات محیط جغرافیـایی مطـرح مـیگـردد تـا ایـن جـا کـه یکـی از نـام آوران مکتـب اکولـوژیکی بـه نـام هـارلن بـاروز (H.H.Barrows)جغرافیا را علم اکولوژی انسانی میداند، به نظر میرسد که پیروان مکتب اکولوژیکی، جغرافیـا را بـیش از پیش به علوم اجتماعی نزدیکتر میکنند. مکتب چشمانداز ابتدا در آلمان پایهگذاری شد. عـدهای از جغرافـیدانـان، مفهـوم چشمانداز را به عنوان ناحیه ویژه با مرزهای معین مینگرند. کارل ساور (Carl Sauer) در مکتب چشمانـداز بـه دو نـوع چشمانداز معتقد است:
-1 چشمانداز طبیعی که بدون مداخله انسان به وجود آمده است. -2چشمانداز فرهنگی که به وسیله انسان سامان یافته است.
به نظرکارل ساور، انسان خود یک عامل مورفولوژیکی محسوب میشود. مکتب چشم انداز بـه ویـژه در شـاخه جغرافیـای انسانی، گاهی به عنوان مکتب برکلی (Berkeley) که گروهی از همفکـران کـارل سـاور را در گـروه جغرافیـای دانشـگاه برکلی امریکا گردآورده است خوانده میشود [40] در کل میتوان گفت که انسان ارتباط نزدیک و بی واسـطهای بـا محـیط و چشمانداز پیرامون خویش دارد. باورها و شناخت انسان از چشمانداز اطراف براساس ادراک چشمانداز است. در قرن شـانزده میلادی کلمه منظر در زبان انگلیسی به عنوان یک واژه تکنیکی برای نقاشی مناظر زیبا به کاربرده میشد. اما، معنی آن به تدریج تغییر یافت و این واژه به مناظری که شامل حومههای روستایی و تپهها و چشماندازهای پانورامیک با دید گسـترده و باغهای زینتی بزرگ بودند اطلاق شد .[34] در اواسط قرن بیستم آلدولئوپولد به بسط مباحث زیبایی با محوریت اکولوژیکی مباردت ورزید و نحوه تغییر چشمانداز را در جهت حفظ ثبات و زیبایی مورد بررسی قرار داد. این نگـرش، موجـب گسـترش تجربه زیبایی شده است و آن را از فرایندی کهاساساً بصری و با لذت آنی بود، به تفکـری جـامع تغییـر داد .[11] در اواخـر قرن بیستم زونولد ، واژه چشمانداز را برای بخشی از سرزمین دانست که از یک نقطه چشمانداز دیده میشود. بنـابراین، بـا چنین دیدی علاوه بر پارامترهای منابع اکولوژیکی که شامل منابع فیزیکی و منابع زیستی است، عوامل اقتصادی و اجتماعی نیز در تشریح چشمانداز در نظر گرفته میشوند .[37] در حقیقت طرح ارزشهای چشمانداز در فعالیتهای حرفهای معماری چشمانداز، از اوایل قرن بیستم آغاز شده است .[33] از نمونه بررسیهای انجام شده در این رابطـه مـیتـوان بـه جانمـایی سایتهای صنعتی جنگلکاری و طراحی فضاهای باز شهری و ارزیابی چشمانداز جادهای اشاره کرد .[22]
.2 تئوری وپیشینه تحقیق
اگرچه ادبیات و مطالعات مربوط به پیوستگی چشمانداز در خارج از کشور نسبتا سابقهدار و غنی است، اما در ایران در این مورد کارهای زیادی انجام نشده است. به عنوان نمونه نیکولاکاکی (2004) پیوستگی لکههای زیستگاهی اکولوژیکی ومکانیابی بهینه برای آنها در قالب سیستم اطلاعات جغرافیایی را انجام داد .[31] گونزالس و همکاران (2008) پیوستگی کارکردی چشمانداز در مقیاس منطقهای را به روش سطح- هزینه مورد بررسی قرار دادند .[27] در ایران از جمله کارهای انجام شده میتوان به تحقیق حشمتی و همکاران (1386) اشاره کرد، آنها در بررسی خود توانمندی اکوسیستم مرتعی با استفاده از شاخص چشم انداز را ارزیابی کردند .[4] نژادی و همکاران (1387) آثار زیستمحیطی بزرگراه تهران - پردیس بر تخریب اکوسیستم مناطق حفاظت شده خجیر و سرخه حصار را بررسی کردند .[18] سفیانیان و همکاران (1388) در منطقهی حفاظت شدهی موته دو شاخص کمی سازی الگوی چشم انداز را با استفاده از RS و GIS مورد مطالعه قراردادند .[6] ملکی نجف آبادی و همکاران((1389 تغییرات بوم شناسی منظر چشم انداز در پناهگاه حیات وحش موته را مطالعه کردند از GIS نیز برای مدیریت زیستگاههای قوچ و میش اصفهانی در پناهگاه حیات وحش موته استفاده کردند .[15] مسیریابی بهینه کریدور- راه با توجه به موقعیت مراکز تولید سفر و مناطق حافظت شده توسط صفارزاده و بروجردیان((1389 انجام شد .[8]
.3 مواد و روش
در این تحقیق با استفاده از منابع موجود کتابخانه ای و مروری بر مقالات داخلی و خارجی به بررسی وضعیت چشمانداز وپیوستگی آن پرداخته شده است.
.4 بحث و نتیجه گیری
ارزیابی کیفیت بصری چشمانداز، یک جزء ضروری برای ارزیابی آثار محیطزیست است و میتواند تصمیمگیران را با اطلاعاتی در رابطه با آثار فعالیتهای توسعه پیشنهادی و کاربری اراضی روی کیفیت بصری چشمانداز، آماده کند. امروزه طیف وسیعی از روش های تجزیه و تحلیل کیفیت بصری، در نتیجه رویکردهای متفاوت ارزیابی چشمانداز بسط داده شده-اند. درطول سال های 1983 تا 1986، محققانی مانند زب به همراه دانی و وینینگ روشها و رویکردهای مختلفی از مکاتب گوناگون را بررسی کردند و نظریههای کاربردی متعددی را در تلاش برای پیدا کردن یک نظریه واحد در ارزیابی کیفیت بصری چشمانداز، بررسی نمودند. ابتدا آنها پنج مدل مفهومی مختلف که شامل روشهای اکولوژیکی، زیبایی-شناختی فرمال، روان فیزیکی، روان شناختی، پدیدار شناختی را به عنوان ابزاری جهت کمک به سازماندهی و بررسی روش-های خاص در ارزیابی چشمانداز ارایه دادند 23] و .[38 در نهایت، زب و همکاران در سال 1986 ، با مقایسه و بررسی این پنج پارادایم در طیف گستردهای از پروژهها و تحقیقات، این پنج روش را در سه الگو شامل الگوواره حرفهای، الگوواره رفتاری و الگوواره تجربی دستهبندی کردند. در الگوواره حرفهای کارشناسان حرفهای چشمانداز بر اساس معیارهای اکولوژیکی و زیباییشناسی فرمال، کیفیت چشمانداز را مورد بررسی قرار میدهند .[39] روش حرفهای با تمرکز روی کیفیت ذاتی چشمانداز، به تجزیه و تحلیل مؤلفههای بصری و اجزای ترکیب دهنده چشمانداز با استفاده از معیارهای اکولوژیکی و زیباییشناختی میپردازد. بنابراین، بررسی مفهومی در درک زمینههای مشترک بین ویژگیهای بصری مربوط به ساختار چشمانداز و ویژگیهای اکولوژیکی چشمانداز الزامی است .[30] در طبقهبندی دیگر به نام طبقهبندی مفهومی بل، معیارهای زیباییشناسی در سه دسته عناصر ساختاری، الگوهای فضایی و هدف بصری تقسیم بندی میشوند. از جمله معیارهای زیباییشناسی میتوان به تعادل و کشش اشاره کرد. تعادل، به حالت توازن در همه بخشهای چشمانداز اطلاق میشود. اگر نیروی بصری عنصر ایجاد شده از نظر رنگ، بافت، شکل و ابعاد نسبی آن توازن و ترکیببندی در محیط را بر هم زند تعادل در چشمانداز به هم میخورد. کشش ویژگی است که باعث افزایش جلوه تماشای چشمانداز و بالا بردن انتظارات بیننده به شیوه غیرمنتظره میشود. وحدت عنصر شاخص با یکپارچگی و تداوم درطراحی چشمانداز است. پیدایش نسنجیده الگوهای انسان ساخت در وحدت ذاتی چشماندازهای طبیعی و نیمه طبیعی اختلال ایجاد میکند .[1] مخدوم، اظهار داشته است که هر قدر بر گوناگونی طبیعی سیما افزوده شود، کیفیت ارزشی چشمانداز افزایش پیدا میکند. برای افزایش کیفیت سیما وجود پستی و بلندی شکل زمین، تنوع ترکیب گیاهان، افزایش ترکیب نمای طبیعی و غیرطبیعی، وجود منابع آبی یا کنارههای آبی لازم است .[14] در الگوواره حرفهای کارشناسان حرفهای چشمانداز بر اساس معیارهای اکولوژیکی و زیبایی شناسی فرمال کیفیت چشمانداز را مورد بررسی قرار میدهند .[38] در الگوواره حرفهای برای ارزیابی کیفیت چشمانداز، تاکید بر آن است که چون معیارها و قضاوتهای فردی میتواند تنها بخشی از کار باشد، با ترکیب تعدادی از معیارها می-توان یک ارزیابی جامع را از کیفیت منظر به دست آورد 19] و .[29 لزوم استفاده از معیارهای زیباییشناختی همراه با معیارهای اکولوژیکی در ارزشگذاری چشمانداز ضروری است .[36] از جمله معیارهای اکولوژیکی که الزامی است برای شناسایی عناصر ساختاری چشمانداز در ارزیابی میزان تغییر در اجزای چشمانداز به کار میروند، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
زمینه: مفهوم مشترکی بین ویژگیهای بصری چشمانداز و عملکرد محیطزیست درمقیاس چشمانداز میباشد، که خود شامل سه عنصر ترکیب، مجاورت یا همسایگی واحدهای زمین است. در واقع، زمینه به معنای الگوی رویدادها، مواد، فرم ها و فضاها می باشد .[24]
اندازه: فضاهای سبز و باز با عملکرد اکولوژیکی هر چه بزرگتر باشند، از پایداری اکولوژیکی بالاتری برخوردار هستند 21] و .[35
شکل: نسبت طول لبه به داخل (فضای سبزی که لبه بزرگتری نسبت به درون آن داشته باشد ؛ یعنی نسبت محیط به مساحت آن بالاتر باشد، در مقایسه با فضای سبزی که نسبت محیط به مساحت کمتری دارد، به طور قابل توجهی نسبت به فاکتورهای خارجی حساس تر است.[24]
ترکیب: ترکیب شامل تنوع عناصر چشمانداز و تنوع پوشش زمین است. در واقع، در این معیار ترکیب الگوهای شکل زمین، تنوع لبهها و گوناگونی لکهها مورد توجه میباشد. ناهمگنی و تنوع به نگهداری تنوع گونهای کمک میکند 21] و 24 و 32 و .[35 یکپارچگی اکولوژیکی: شامل (پیوستگی، انزوا ،خرددانگی) است. خرددانگی در بستر، پیوستگی کم بین لکههای موجود در چشمانداز است، که باعث کاهش اندازه لکه، افزایش آثار لبه و جدا افتادگی لکهها به واسطه نابودی کریدورهای اتصال دهنده میشود .[20] انزوا، در نتیجه خرددانگی چشمانداز ایجاد میشود. هر اندازه چشمانداز به واسطه توسعه فیزیکی عناصر انسان ساخت از شرایط طبیعی جدا شود، انزوا افزایش مییابد.[26]
چشم انداز
دربارهی مفهوم، دامنهی کاربرد و اهمیت چشمانداز، بین کارشناسان اختلاف نظرهایی بعضا اساسی وجود دارد که به دو دیدگاه .1 سنتی .2 سیستمی ختم میشود. دیدگاه سنتی به تعبیر عمومی و رایج واژهی چشمانداز استوار است، یعنی بخشی از سطح زمین، مطابق این تعبیر چشمانداز، نمای برونی یک عرصهی مشخص جغرافیایی است که به مفهوم سنتی ناحیه و منطقه نزدیک میشود. درمقابل دیدگاه سیستماتیک چشم انداز شامل مجموعهای ازاجزاء مرتبط است و از قانونمندیهای عمومی حاکم بر سیستمها تبعیت میکند .[5] عوامل بنیادی دخالت کننده در شکلدهی به چشماندازها به دو دستهی طبیعی- اکولوژیکی و اجتماعی- اقتصادی تقسیم میشود، بر این اساس دو نوع چشم انداز مطرح است.1 طبیعی ، .2 فرهنگی(اقتصادی) ، چشمانداز طبیعی بخشی از چشمانداز های عمومی است که به واسطهی تاثیر و تاثر نیروها و عوامل اصلی محیط طبیعی، پدیدار میگردد. در نگرش طبیعی (اکولوژیکی) ویژگیهای اصلی در تعریف چشم انداز٬ دیدگاه فضایی بوده و روابط میان عناصر٬ شامل انسان و یا عدم حضور وی مدنظر قرار میگیرد. میتوان تعریفی یکپارچه از مفهوم چشمانداز به عنوان محدودهای فضایی و ناهمگن از عناصر فیزیکی و فرهنگی٬ جایی که ارتباط میان فرآیندهای طبیعی و انسانی رخ میدهد٬ ارائه کرد. معنای حاصل از کنش متقابل نیروهای گوناگون و متنوع طبیعی و انسانی، در یک بافت مکانی، چشم انداز نامیده می شود. اما چشمانداز اقتصادی که گاها انسانی و یا فرهنگی هم از آن تعبیر میکنند به واسطهی تعامل مداوم و پویای گروههای انسانی با یکدیگر و با محیطهای طبیعی ایجاد میشود. اگر چه عوامل و نیروهای محیط طبیعی در نحوه و شکل چشماندازهای اقتصادی اثر گذار است ولی نیروی تعیین کننده نیست و انسان (نیاز و تکنولوژی) از علل اساسی و تعیینکننده در شکلدهی به چشماندازهای فرهنگی است .[9] چشمانداز یکی از پایینترین سطوح سازمان بومشناختی در اکوسیستمهای منطقهای یعنی بیومهاست. چشماندازها دارای عناصر گسستهای به نام لکههای زیستگاهی یعنی نواحی نسبتا همگن متمایز از نواحی مجاور هستند .[25] لکههای زیستگاهی حدود و خصوصیات فضایی مشخصی دارند که از طریق متغیرهای درونی مثل تراکم و ترکیب گونهها، انواع درختان وغیره قابل توصیفند. آرایش و تعداد لکههای زیستگاهی مختلف، همگنی یا ناهمگنی درونی چشم انداز را مشخص میکند. این مسئله، بویژه پراکنش فضایی و آرایش لکههای زیستگاهی در چشمانداز (یعنی الگوی چشم انداز) بسیار مهم است چون روی برهمکنش بین گونهها هم در درون و هم بین لکههای زیستگاهی اثرگذار است. لکههای زیستگاهی در اکولوژی گونهها نقش حیاتی دارند، برخی برای تغذیه و برخی برای تولیدمثل کارکرد دارند. این محیط درون شبکهای بین لکههای زیستگاهی آرایه (ماتریس) بومشناختی یا زیست
