بخشی از مقاله
١. معرفی کلی اثر
کتاب شرح شوق تألیف و تصنیف استاد دکتر سعید حمیدیان است که در پنج مجلد و ٣٩٧۴ صفحه درتجزیه وتحلیل غزلیات خواجهشمسالدین محمد حافظ شیرازی فراهم آمده است.این کتاب از مشروحترین و گرانسنگترین آثار حافظپژوهی و در نگاهی کلی در شمار بهترین وکمنظیرترین آثار ادبپژوهی معاصر است.شرح شوق را میتوان نوعی دائرةالمعارف جامع حافظپژوهی تلقی کرد که هرگونه نقد و نظر و شرح قدیم وجدید و معارف مرتبط با شعر و اندیشه و شخصیت حافظ در کنار استنادات و استشهادات و استدلالات علمی در آن مطرح شده است. دانش و بینش ژرف و گستردۀ مؤلف محترم همراه با تجربه و اجتهاد عمیق وتحسینبرانگیز وی در قالب هندسه متین و روشن زبانی، این اثر ماندگار را به اوج درخشندگی و ماندگاری ارتقاداده است؛ بهگونهایکه بسیاری از آرای بلند مؤلف، پس از آنهمه سخنها و کتابها دربارۀ حافظ، در حد فصلالخطاب جلوهگری میکند. در کنار امتیازات فراوان این اثر نقطههای کمرنگی از کاستی وجود دارد که درمجموع از ارزش والای آن نمیکاهد و در جای خود به آنها اشاره خواهد شد.
٢. تحلیل ابعاد شکلی شرح شوقّ
هر اثر پژوهشی اگر شکل و ساختار زبانی مناسب با محتوای خود نداشته باشد، بهرغم جامعیت محتوا،از فایده و ارزش وجودی آن کاسته میشود. بسا این مایههای عمیق علمی و ذوقی که بهسبب قالب نامتناسب و ناموزون در غبار غفلت فرو رفته و طالبان را از فایدههای خود بیبهره گذاشته است. از امتیازات ویژۀ این کتاب داشتن ساختار یا شکل متناسب زبانی است که البته ناموزونی مختصری نیز در آن پدید شده است.
٢-١. امتیازات ساختاری کتاب
برای هر پژوهش ادبی، نخستین ضرورت نثر کتاب است که خود ارزشی محوری است. این کتاب از نثری روان و ساده و درعینحال بیرکاکت برخوردار است. شیوۀ درستنوشتن و خوبنوشتن بر سراسر کتاب حکمفرماست. استنادها و استشهادها دقیق، علمی، متناسب و یکدست رعایت شده است. از فضاو ظرفیت ظاهری کتاب استفادۀ بهینه شده است؛ بهگونهایکه هم معیار و اندازۀ حروف متناسب است وهم صفحهآرایی آن. منابع کتاب معتبر و دستِاول و با موضوع مطرحشده کاملا هماهنگ است. ٧١۵منبع فارسی و عربی و ١٠ منبع انگلیسی مورد استفاده و استناد مؤلف بوده است. در انتخاب هر منبع غالبا تصحیح معتبر آن گزینش شده؛ مگر مواقعی که بنا به توضیح مؤلف - ص١٧٢۴ - استفاده ازطبعهای جدید بهسبب طول مدت چاپ کتاب مقدور نبوده است. منابع شرح شوق را میتوان عمدتا درچهار گروه طبقهبندی کرد.
گروه اول دیوانهای حافظ که با سلیقه و دیدگاههای گوناگون تصحیح شده است. گروه دوم شرحهای مختلف و فراوان قدیم و جدید و داخلی و خارجی است. گروه سوم کتابها ومقالات حافظپژوهی گذشته و حال است و گروه چهارم منابع استنادی مؤلف دررابطهبا شرح غزلیات است. این گروه شامل مراجع تفسیری، حدیثی، کلامی، عرفانی، فلسفی، ادبی و تاریخی است. در تمامی این چهار گروه بهندرت میتوان منبع ضعیف و نامربوط یافت.چشمگیرترین جلوۀ ساختاری کتاب وجود هندسه معتدل زبانی در آن است. مقصود از این هندسه،ترکیب و تنسیق مؤلفههای مجرد علمی و عقلانی است که بهعنوان محور ثابت و مشترک گفتار و نوشتارپدیدار میگردد. میتوان این روابط مجرد کلامی را برای تقریب به ذهن در یک هندسه حسی تصویر و تصورکرد.
هندسه حسی این کتاب به مثلثی متساویالاضلاع همانند است؛ به این ترتیب که یک ضلع آن شرح جامع و ضلعی نقل و نقد سایر شرحها و نظرها و ضلع سوم که ثمرۀ آن دو ضلع است، اجتهاد و تفقه ظریف وجذاب مؤلف است که همچون شیر و شکر با دو مؤلفه دیگر درآمیخته است. اساس شرح جامع کتاب بر نه نوع تجزیهوتحلیل استوار است: لغوی، تصحیح ابیات، شرح ابیات، تحلیلهای قرآنی و حدیثی - نقلی - ،عرفانی، کلامی، فلسفی، فقهی، تاریخی و ادبی که بهمقتضای نیاز و تناسب غزل بهکار گرفته شده است بهاعتقاد اینجانب بسیاری از تجزیهوتحلیلهای مؤلف محترم در حد تفقهی ژرف است؛ بهگونهایکه ازلحاظ حجیت منابع و قدرت استدلال و تناسب تحسینبرانگیز استشهادها در حکم فصلالخطاب است.
برای نمونه نک: ٧٠٠، ٧٠١، ٣۶٧، ٧٧٨، ٧٧٩، ٨٠٣، ۵٨٠، ۶٨١، ٨١٩، ۴٨٢، ٨٣١، ۶٨٣، ٨٣٨، ٣۴٨، ٠۶٨، ٩۶٨، ۵٨٧، ٨٨١، ٠۴٩،۶٩٢، ٧۵٩، ٩۵٩، ٩٨١، ۴٩٩، ۶٩٩، ٩٩٧، ۶١٠٢، ٧۶١٠، ١٠٧١، ٧۶١١، ١٢٣٧، ٠۴۴١، ٧٢۴١، ١٣۵١، ٢١۶١، ٢٧۶١، ٨٠۶١، ٨٩۶١، ١٧٠١، ١٧٠٢، ۶١٧١، ١٧١٧، ١٧١٨تا ١٧٣٢، ۶١٨٢، ١٨٢٧، ٨۶١٨، ١٩٠١، ١٩١٩، ۴۴١٩، ۵۴١٩، ١۴٢٠، ٢١٠٨، ۶٢١٨، ٢٣٢٣، ٩۵٢٣، ۴٢٣٨، ٣۴۴٢، ٧٨۴٢، ٠٣۵٢، ۴١۶٢، ٢٧٧٧، ٢٧٨٢، ٩۶٢٨، ٢۴٢٩، ۴۵٢٩، ۴۶٢٩، ۵۶٢٩، ۶۶٣٠، ٧۴٣١، ٣٢١٧، ٧۶٣٢، ۴٠۴٣، ۴٨۴٣، ٨٨۴٣، ٠٨۵٣، ٢١۵٣، ٧١۵٣، ٧۵۶٣، ۶۶۶٣،٣۴٣٧، ٣٧٨١، ٣٨١٠، ۶۴٣٨، ٣۵٣٨، ٨۶٣٨، ٣٩٧٩، ٠١٠۴، ٠١٩۴، ۴۵٠۴.مؤلف در نقل و نقد سایر شرحها و نظرها ترازوی انصاف را هرگز کنار نمیگذارد - نک: ۵٩٩، ۶٩٩،٢٨۴١ - تاآنجاکه تردید در استنباط خود را شجاعانه بیان میکند - ١٠٠٠، ۶٢۴٢ - و آنچه حقیقت تشخیص میدهد، فدای ارادت خود به حافظ نمیکند؛ حتی دربارۀ خواجه هم داوری عادلانه را رهانمیکند - ۶٢۴٢ - . هندسه زبانی موصوف بر کل کتاب بهجز بخشی کوچک محیط است.
گفتنی است که تفاوتی میان جلد اول و چهار جلد دیگر در ساختار بهمقتضای مباحث وجود دارد؛ به این ترتیب که جلد یکم ویژۀ مباحث موضوعی و درواقع محورهای اساسی و مشترک غزلهای خواجه است که تمامی زیرساختها و مبانی فکری در پیشفرضهای لازم در آن مطرح شده است. شرح غزلها از جلد دوم آغاز میشود و هر غزل یک فصل مستقل است. از ٩٨۴ غزل - با احتساب ١٢ غزل افزوده در طبع قزوینی - ٣٠١ غزل دارای سخن پایانی است که پس از سه ستاره مطرح شده و ١٩٧ غزل فاقد این بخش است.برخی از این سخنهای پایانی بسیار محققانه و جامع تفسیر ابیات است - نک: ٨۶١٠، ١٢٣٧، ۴١۴١، ٠۴۴١، ٨٣۴١، ٠٢۵١، ٢١۶١، ٢٧۶١، ١٧٧٧، ۴١٧٨، ١٨١٢، ١٨١٨، ١٨٢٧ و ٣۶۶٢ - . پارهای از آنها ضمن ارزش تحقیقی داشتن جلوههایی از اجتهاد و نظر خاص در آن پدیدار است - نک: ٧٧۶١، ٨٢۶١، ٩٨۶١، ١۶١٧ و ١٩١٢ - . گروهی دیگر جنبه تحقیقیانتقادی دارد - نک: ۶١٨٠، ٩۵١٨، ١٢٢٩، ١٩٩٨، ٣٧٧٧، ۶۴٣٨ و ٣٩٠٨ - . تعدادی بر شیوۀ انتقادیتاریخی نوشته شده است - نک: ۴١٩٧، ٩۵٢٠، ٢٢٠٩ و ٢٧٣٠ - و برخی دارای تحلیل لطیف ذوقی و ادبی است - نک: ١۴۶١، ٩۴۶١، ١٩٠٣
