بخشی از مقاله

کاربرد نوین سازههای فضاکار در معماری معاصر ایران، با تاکید بر زیبایی شناسی و حفظ هویت معماری ایرانی

چکیده

در طول تاریخ معماری، ارتباط ساختار و سازه یک ساختمان و نسبت آن با عوامل شکلی و کاربردی، بر اساس دیدگاههای معمارانه، همواره مورد توجه و نقد بسیار بوده است. سازه رکن مهمی در معماری میباشد و در صورت بهرهگیری درست و مناسب از سازه در آثار معماری و ترکیب صحیح و بجا در طراحی میتوان به آثار ارزشمندی دست یافت. این پژوهش برآن است تا کاربرد سازههای فضاکار را در معماری معاصر ایران، با در نظر گیری اصول زیبایی شناسانه، و حفظ هویت معماری ایرانی، مطابق آنچه در معماری روز دنیا در حال اتفاق است، مورد بررسی قرار دهد. ابتدا بر اساس مطالعات کتابخانهای نظریات مرتبط با سازههای فضاکار بررسی شده و سپس با استفاده از روش میدانی و مطالعه نمونههایی از معماری معاصر ایران، به تطبیق مصادیق با نظریات، پرداخته شده است. نتایج نشانگر آن است که سازههای فضاکار به عنوان یک سیستم سازهای تاثیرگذار در ساختار و کالبد، در معماری معاصر ایران متجلی شده است. بهرهگیری خلاقانه از سازههای فضاکار در معماری ایران، با در نظرگیری توان بالقوه سازه در جایگاه زیباییشناسی معماری، و یکپارچگی طرح معماری و سازه در کنار یکدیگر، در کنار توجه به هویت اصیل معماری ایرانی، نه تنها از لحاظ اقتصادی، مناسب بوده و به واسطه آن میتوان سطوح وسیعی از فضا را با تعداد اندک ستون پوشش داد، بلکه با توجه به زلزله خیز بودن ایران، نیاز به ایجاد سازههای سبک را نیز مرتفع میسازد. ضمن اینکه استفاده درست از سازه های فضا کار، نمودی از ارتقا ساختار معماری ایرانی و حرکت همکام با فناوریهای روز بین المللی می باشد.

کلید واژه: معماری و سازه، کاربرد سازه، سازه فضاکار، معماری معاصر ایران، هویت معماری.

1

.1 مقدمه

امروزه در سطح دنیا، با رشد روزانهی دادههایی تازه، در زمینههایی گوناگون روبرو هستیم. جریانهای صنعتی شدن، جهانی شدن،
æ به دنبال آن شبکهای شدن، تمام جوامع را دچار تحول کرده است. این تحولات در ابعاد گوناگونی همچون فرهنگی، علمی ـ فناورانه، اقتصادی، حقوقی، سیاسی و امنیتی، آثاری مانند اقتصاد جهانی، انقلاب ارتباطات، مسائل زیست محیطی، احیای فرهنگ-های محلی، جهانی شدن علم و فناوری، تحول در سطح زندگی روزمره و هویت فردی را در بر دارند که به طور معمول بر زندگی انسانها در قرن اخیر تاثیر میگذارند (کاستلز، .(1380 ورود تکنولوژی به یک جامعه، چالشها و کثرت گراییهایی را در زمینههای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مطرح میکند که مهمترین آنها بحران فرهنگی و بحران هویت و معناست. هم اکنون کمرنگ شدن مرزهای فیزیکی و نزدیکی انسانها به یکدیگر، باعث ایجاد یک هویت جهانی با اشتراکات فرهنگی شده است (آصفی

æ ایمانی، .(1391 حال در مواجهه با این تحولات، جامعه ایران نه از قدرت اقتصادی و فناورانه، بلکه از مایه و محتوای فرهنگی قویتر و جذابتری برای رواج فرهنگ خود برخوردار است؛ بنابراین در شرایط کنونی و با توجه به نقش انکار ناپذیر علم و فناوری روز در تمام زمینهها، از بین مواضع موجود در برابر این چالشها، راه صحیح نه تسلیم است و نه اعراض، بلکه بازیگری و در صحنه بودن است (آصفی و ایمانی، .(1391 در واقع یک برخورد آزاد و اصیل، موضع مناسب برای ایران است. با توجه به محتوای فرهنگی ایران، حفظ فرهنگ و هویت ملی و بومی از ضروریات به شمار میآید (خاصگرایی فرهنگی در کنار عامگرایی فرهنگی) (گلمحمدی، .(1381

یکی از نیازهای شهرهای بزرگ کشور اکنون استفاده از فضاهای جمعی زیر سقف یک بنای بزرگ و امن است. با توجه به اینکه ایران یک کشور زلزله خیز است و ساخت بناهایی با مصالح سبک اما مقاوم در برابر حوادث طبیعی در کشور ما ضروری است، لازم است که هر روز به میزان بیشتری از فناوریهای پیشرفته در ساخت چنین بناهایی بهره گرفته شود. معماری زمینه وسیعی است

æ یکی از جنبههای اصلی مورد توجه معمار، ایجاد فضای مناسب برای انجام فعالیتهای اجتماعی و مسکن سازی است. همینطور که جوامع بشری جلو میروند و فرهنگ ها دگرگون میشوند، احتیاج به فضاهای بزرگتر با اشکال غیر متعارف نیز شدت میگیرد (محمودی، .(1390

در واقع سازه فضاکار وسیلهای است در دست معماران که به آنها امکان میدهد با مصالح کم فضای زیادی ایجاد کنند و در مقایسه با سازههای سنتی، سازههای فضایی توانایی بیشتری در این زمینه دارند و با آسانی بیشتری میتوان فضاهای تجمع و فرم-های آزاد را طراحی کرد.

این پژوهش برآن است تا امکان استفاده هرچه بیشتر از این سازهها را در ایران، با حفظ هویت معماری ایرانی اسلامی مورد بررسی قرار دهد. نتایج بیانگر آن است که بهرهگیری خلاقانه از سازههای فضاکار در ایران، با در نظرگیری توان بالقوه سازه در جایگاه زیبایی شناسی معماری، و یکپارچگی طرح معماری و سازه در کنار یکدیگر؛ در کنار توجه به هویت معماری ایرانی، نتنها از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه بوده و به واسطه آن میتوان سطوح وسیعی از فضا را با تعداد اندک ستون پوشش داد، بلکه با توجه به زلزله خیز بودن ایران، نیاز به ایجاد سازههای سبک را نیز در کشور مرتفع میسازد. ضمن اینکه بهرهگیری از این دانش و بکارگیری آن در پروژههای ملی، معماری معاصر ایران را در فرایند جهانی شدن با فرصتهای جدیدی روبرو میسازد.

.2 پیشینه تحقیق

پیشینه تحقیق به زمان استفاده از اولین سازههای فضاکار در ایران بر میگردد. سابقه معماری با عناصر سازهای در ایران شاید به دوران ساسانی با ابداع طاقها و تویزهها، بر میگردد. در دورهی سلجوقی و تیموری نیز با چیدمان خاص آجری به اوج خود رسید. در معماری اروپا ریشه زیباشناسی سازهای به شروع دوره روم و چیدمان جدید مصالح و خارج شدن معماری از محدودیتهای مگالیتیک برمیگردد و سطح فن آوری مصالح توأم با زیباشناسی سازهای در دورهی گوتیک به اوج خود میرسد (بقایی، .(1388 اما بازتاب عناصر سازهای و مفاهیم روشهای جدید ساخت و مصالح در عرصه اجتماع و ساخت فرهنگی جوامع در دوره معاصر

2

همواره مورد توجه بوده است. این مقوله چه به لحاظ نظری و چه به صورت عینی و کاربردی همواره از مباحث مهم در کنش متقابل بوم ـ سنت و مدرنیته مطرح شده است در مباحث اجتماعی، فلسفی، نظری و هنری مقالات و کتابهایی نوشته یا ترجمه شده است .اما در زمینه معماری به صورت بسیار محدود به آن پرداخته شده است.

.3 مفهوم زیبایی و زیباشناسی در معماری

»همواره آنقدر آزادی باقی میماند که شخصیت کسی که خالق ساختمان بوده است، خود را نشان بدهد؛ و مخلوق او ـ به شرط آنکه خالق یک هنرمند باشد ـ علی رغم تمام اجبارهای فنی میتواند یک اثر حقیقی و اصیل هنری باشد .(Nervi, 1965) طراحی جدید و مدرن، بر پایه مطالعهی راهحلهای »ارگانیزم انتقال نیرو1« در مصالح بوجود آورندهی معماری استمثلاً( در گوتیک همان سنگهای بدنهی اصلی و در معماریهای جدید همان سازههای جدید که فرمهای معماری را تشکیل میدهند). این روش نوعی راهحل »ارگانیک سازهای2« میتواند ارائه دهد. این راهحل بر پایه اجرایی مستقل است که در عین حال که وظیفه انتقال نیرو را انجام میدهد، فرم معماری را نیز تعریف نموده و هویدا میسازد. در نتیجه با بهرهگیری از همسازی ارگانیک سازه و فرم معماری و راهحلهایی که بر پایه سازههای فولادی و آلیاژهای فلزی و یا بتنی به وجود میآید، یکپارچگی فرم معماری و ارگانیزم انتقال نیرو بوجود میآید. این مشابهت در معماری همسو با سازه و معماری گوتیک است که استفاده از سنگها و مصالح سنگی و نوع چیدمان و فرمها بر پایه جهات استهلاک نیرو را بکار بسته است. نظریهها و تجارب ویوله لودوک در اواسط قرن نوزدهم بر پایه درسهای گوتیک؛ سازههای فولادی را در فرم و حجم و نما و یا نماهای داخلی مورد استفاده قرار داد. شکل سازه-های وی به گونهای است که فرم آن مطابق جریان نیروها است و نوعی صداقت معمارانه را به همراه دارد (بقایی، .(1388 ایده مبتکرانهی وی بعدها انجیلی برای فرانک لویدرایت و مدرنیست ها اولیه بوده است.

برای بیان نتیجه بحث زیباشناسی سازهها سعی شد خلاصه و چکیده تاریخی بحث و نتایج آن آورده شود و مفاهیم و مضامینی که در ساختار زیباشناسی در سازههای نوآور مطرح هستند به شرح خلاصه بیان شود. آنچه به ارزش نگرش زیباشناسی در سازه می-افزاید این است که اصول زیر در زمینه زیبایی سازههای نوآور موثرند (بقایی، :(1988

- سازههای نوآور " تجسم زیبایی در ایده " هستند؛
- سازههای نوآور به دور از تقلید و سبک قرار میگیرند؛

- در ساختار سازههای نوآور معاصر نوعی زیبایی و مکاشفه، چه به صورت فرمی یا به صورت فنآوری ریاضی دیده میشود؛

- در ساختارهای سازهایی که بیان نوآورانه دارند در زیباییشان والایی3 ارزش باقی میماند؛

- "نماد و نماد پردازی "در اکثر سازه هایی که مسئله زیبایی را بیان میکنند (در این روش) مشترک است؛

- سازهها میتوانند دریافت زیباشناختی را تحت تاثیر خود قرار دهند؛

- بسیاری از آنها میتوانند معنا را بازنمایی کنند؛

- در این روش در اکثر سازهها پراکندگی معنا و فرم وجود ندارد؛


3

- اصل بداعت هنری سازهها میتوانند مخاطب را بسیار تحت تاثیر قرار دهند.
با این تدابیر، مفهوم سازه برای سازه شاید هیچگاه صحیح نباشد. به عبارتی میتوان گفت که: تعادل، پایداری، عملکرد و زیبایی عواملی هستند که بحث "زیبایی" در سازه را بیشتر مطرح میکنند، و از آنجا که سازهها اصولا و ماهیتا واجد تعادل، پایداری و عملکرد هستند، این خصوصیات اصالت، صداقت و زیبایی را بر این اساس مطرح میکنند. مراد از صداقت در معماری، همین آشکار گذاشتن عوامل ساختمانی و تاکید بر آنها میباشد (مزینی، .(1376 در تصاویر 1 و 2، آثاری از معمار معاصر، سانتیاگو کالاتراوا نشان داده شده است. در این تصاویر جریان انتقال نیرو نشان دهندهی یک برداشت انتزاعی و هنری از سازه با ماهیت استاتیکی و عددی است که زیبایی و صداقت را با این روش نشان میدهد (تصاویر 1و.(2

تصاویر 1و-2 آثاری از سانتیاگو کالاتراوا (منبع: بقایی، آژنگ، (1388


.4 هویت در معماری
هویت به معنای تشخیص، هستی و وجود و آنچه موجب شناسایی شخص باشد1 ـ همچون شخصیت یا کیفیت ـ بیانگر ویژگیهای هر فرد یا پدیدهای میباشد . هویت، شخصیت و یا کیفیت هر چیز میتواند در سنجش با معیارهایی، خوب یا بد، ارزیابی شود. هویت پدیدهها در نظامهای مختلف فکری با محکهایی متفاوت سنجیده میشود؛ در جامعهای با معیارهای پایدار ارزشی، همچون جامعهی سنتی ـ مکتبی، محکهای متعین، و در جامعهای با معیارهای ارزشی ناپایدار، همچون جامعهی مدرن مدنی، محکهای نامتعین ملاک ارزیابی هویت قرار میگیرند (حجت، .(1384

صدرالمتالهین هویت هر موجودی را عبارت از نحوهی خاص وجود او میداند (سجادی، :(1363
»هویت هر موجودی عبارت از نحوهی خاص وجود اوست. در انسان هویت واحده است که متشان به شئون مختلف میشود. افراد انسانی را مشخصاتی هست که به واسطهی آنها هر یک از دیگری متمایزاند و تا آخر عمر وحدت شخصیت در آنها باقی میماند و به آن هویت گویند.« آنچه اثری را در نگاه عموم با ـ یا بی ـ هویت جلوه میدهد، تعلق یا عدم تعلق آن به هویتی جمعی و پایدار است. در این نگاه، اثر

باهویت اثری است که هویت آن در راستای هویت جمعی باشد، همچون یک بنای تاریخی در یک بافت تاریخی؛ و اثر بی هویت اثری است که هویت آن در تعارض با هویت جمعی باشد، مانند یک بنای مدرن در یک بافت تاریخی (حجت، .(1384 یک اثر


4

معماری میتواند تبلور یک هویت جمعی (مذهبی، سرزمینی، نژادی و ...) باشد و یا صرفا به بیان شخصیت و هویت طراح و سازنده-ی خود، مستقل از ناهنجاریهای جمعی بپردازد.

در نظر هایدگر »یک اثر معماری، مثلا یک معبد یونانی، چیزی را به تصویر نمیکشد. این بنا صرفا آنجا در میان صخره ـ درهای پر شکاف ایستاده است. بنای معبد سایه خدا را در میان گرفته است. در این پوشیدگی و خفا میگذارد تا سایه خدا از میان ستونهای تالار روباز در حریم مقدس محوطهی اطراف منتشر شود. به واسطه معبد، خدا در معبد حضور مییابد...« (شولتز، .(1382

بنابراین معماری از آن روی دارای هویت دانسته میشود که مظهر و محل تجلی فرهنگ و اصول هویت ساز جامعه باشد. این اصول سازندهی شخصیت فردی و جمعی جامعه و شکل دهندهی هنجارهای اجتماعی است. این اصول پاینده، بر معماری به مثابهی هنجاری اجتماعی اثر گذاشته و آن را سبهرهگیری خلاقانه از سازههای فضاکار در ایران، با در نظرگیری توان بالقوه سازه در جایگاه زیبایی شناسی معماری، و یکپارچگی طرح معماری و سازه در کنار یکدیگر، در کنار توجه به هویت معماری ایرانی، نه تنها از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه بوده و به واسطه آن میتوان سطوح وسیعی از فضا را با تعداد اندک ستون پوشش داد، بلکه با توجه به زلزله خیز بودن ایران، نیاز به ایجاد سازههای سبک را نیز مرتفع میسازدمت و سویی خاص میبخشد. در این پزوهش تلاش شده است در کنار ساختار عملکردی و لزوم بهره گیری از فناوریهای مختلف، تاثیر فناوری سازه ای نظیر سازه های فضاکار بر هویت معماری ایرانی مورد بررسی قرار گیرد.

.5 سازههای فضاکار

به طور عمده از ابتدای قرن بیستم، طراحی، ساخت و اجرای سازههای فضاکار در جهان آغاز شد و به دلیل اینکه این سازهها امکان پیش ساختگی در کارخانه و حمل به محل اجرا را دارد، دارای توجیه اقتصادی است و میتوان آنرا سریع ساخت و به تولید انبوه رساند. علاوه بر این از نظر ایمنی این سازهها سطوح خوبی را میتواند ایجاد کند و از مقاومت بالایی در برابر زلزله برخوردار هستند (چیلتون، .(1388 این فناوری با تحولاتی که در مصالح آن رخ داد پیشرفت خوبی کرده و از انواع فولادها، محصولات چوبی، پلاستیکها، شیشهها، کابلها و آلمینیوم برای ساخت سازههای فضایی استفاده میشود. از آنجایی که یکی از ویژگی های سازههای فضاکار، سبک و مقاوم بودن آنها میباشد، این نوع سازهها میتوانند در کشورهای زلزله خیز ـ از جمله ایران ـ جایگزین مناسبی برای دیگر سازهها باشند.

.1-5 تعریف و تاریخچه سازههای فضاکار

به سازهای که رفتار سه بعدی داشته باشد، به طوری که به هیچ ترتیبی نتوان رفتار کلی آنرا با استفاده از یک یا چند مجموعه مستقل دو بعدی تقریب زد، سازه فضاکار گفته میشود (چیلتون، .(1388 با این تعریف طیف وسیعی از سازهها، یعنی حتی برخی قوسها و گنبدهای آجری گذشته نیز جزء سازههای فضاکار محسوب میشوند؛ اما در اینجا منظور سازههای سه بعدی خاص هستند که معمولا دارای اعضای مستقیم با اتصالات صلب یا مفصلی میباشند.

اصطلاح سازه فضایی گاهی اوقات به جای سازه فضاکار به کار میرود؛ این دو اصطلاح گرچه از لحاظ کلمهای مترادفاند اما از لحاظ معنا و مفهوم با هم تفاوت دارند. سازه فضایی به سازهای اطلاق میشود که در فضای خارج از جو ساخته یا مورد استفاده قرار گیرد که ممکن است خود یک فضاکار باشد.

کاربرد سازههای شبکهای و سه بعدی در روم باستان و ایران کهن و نیز در دوران صفویه در ساخت سالنهای تجمع، آمفی تئاترها، قصرها، مساجد اسلامی، اماکن متبرکه و ... جلوهگر است. به عنوان قدیمی ترین ساختها برای سازههای فضاکار میتوان از داربستهایی که جهت نگهداری چادرهای انسانهای اولیه به کار میرفت، نام برد (تصویر شماره (3

5

تصویر -3 نمونهای از ابتدایی ترین سازههای فضاکار (منبع: (www.iraniana.com


.2-5 مزایا و محاسن سازههای فضاکار

امروزه در سراسر دنیا سازههای فضاکار به سرعت در حال پذیرش و مقبولیت در بین طراحان و مهندسین سازه میباشند. مهندسین سازه به دلیل رفتار خوب این نوع سازهها در برابر بارهای مختلف و مهندسین معمار به علت زیبایی و یکنواختی خاصی که در هندسه آنها موجود است مجذوب این گروه از سازهها شدهاند. البته این امر را نمیتوان فقط مرهون جذابیت و زیبایی بیشتر این سازهها دانست، بلکه دلایل متعددی که در زیر به پاره ای از آنها اشاره شده، در گسترش و بکارگیری هرچه بیشتر این سازهها موثر بوده است (چیلتون، :(1388
- وزن کمتر این سازه نسبت به دیگر سازهها؛

- امکان تقسیم بندی فضای ایجاد شده به فضاهای کوچکتر؛

- پوشش دهانههای طویل و بهره گیری از تعداد ستونهای کم با فاصله زیاد؛

- نصب سریع و راحت؛
- زیبایی خود سازه و عدم استفاده اجباری از سقف کاذب؛

- مقاوم بودن در برابر زلزله؛ به دلیل رفتار سه بعدی و هماهنگی اعضا با یکدیگر؛

- اقتصادی بودن و تولید انبوه در مقیاس زیاد،

- قابلیت ساخت انواع فرمهای دلخواه.

.3-5 انواع سازههای فضاکار

سازههای فضاکار را بر اساس مصالح ساخت، و نیز کاربرد و نحوهی عملکرد آنها تقسیم بندی میکنند (چیلتون، :(1388

.1-3-5 انواع سازه های فضاکار از لحاظ کاربرد و نحوه عملکرد

- شبکههای دو لایه: شبکههای دولایه یکی از مهمترین و متداول ترین انواع سازههای فضاکار به شمار میروند. این نوع سازهها از دو صحفه عناصر تشکیل شدهاند که با یکدیگر موازی میباشند و توسط عناصر میانی به یکدیگر متصل شدهاند (تصویر .(4

- شبکههای سه لایه: شبکههای سه لایه از دو صحفه بالا و پایین و یک صحفه میانی تشکیل شدهاند که هر یک از صفحات بالا و

پایین، توسط اعضای میانی به صحفه میانی متصلاند. این شبکه ها معمولا در مواقعی به کار میروند که سازه دارای دهانه خیلی بزرگی باشد و ارتفاع شبکه دو لایه جوابگوی قیود آن نباشد (تصویر .(5

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید