بخشی از مقاله
چکیده
پس از سقوط حکومت ایرانیِ ساسانی تا روي کار آمدن حکومت ایرانیِ صفوي، ایران زمین حدود نه قرن یا نهصد سال فاقد یک حکومت مستقلِ متمرکزِ ایران پایه بود. به عبارتی ایرانِ سیاسی و ایرانِ سرزمینی در این دوره حضوري عینی، ملموس و یکپارچه نداشت. اما ایرانِ فرهنگی با وظیفه حفظ هویت ایرانی و میراث و فرهنگ ایرانی به زیستن ادامه داد. زنده نگه داشتن ایرانِ فرهنگی و هویت ایرانی مدیون برخی عناصر و مؤلفه هاي مهم فرهنگ ایران از جمله زبان فارسی و زحمات گروه هاي مختلف از جمله وزراي کاردان و لایق ایرانی، ادبا و شاعران و علماي ایرانی بوده است. از دوره هایی که ایران مورد تهاجم اقوام بیگانه بیرون فلات ایران قرار گرفت، دوره تهاجم مغول و به دنبال آن دوره ایلخانی بود. در ابتداي این دوره فرهنگ و تمدن ایران زمین آسیب هاي جبران ناپذیري دید.
اما با پایان خلافت عباسی و تشکیل حکومت ایلخانی و ایجاد ثبات و آرامش نسبی، بسترهایی جهت احیا، حفظ، گسترش و نشر عناصر و مولفه هاي هویت و فرهنگ ایرانی و از جمله زبان فارسی فراهم گردید. این مقاله در پی آن است که با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه اي عوامل مؤثر در حفظ هویت و فرهنگ ایرانی را در دوره حکومت ایلخانی مورد شناسایی قرار دهد. دوره حکومت ایلخانی یک دوره مهم در رونق زبان فارسی و شکوفایی شعر فارسی به حساب می آید و این نتیجه تلاش بزرگان شعر و ادب فارسی ازجمله سعدي، مولوي و در قهستان حکیم نزاري است. آثار ادبی فراوان، اشعاري سرشار از کدهاي هویتی اسلامی- ایرانی و حفظ نام ایران از جمله خدمات نزاري به زبان، فرهنگ و هویت ایرانی - اسلامی است.
کلید واژه: هویت ایرانی، فرهنگ، زبان فارسی، ایرانِ فرهنگی، حکیم نزاري.
مقدمه و مبانی نظري
واژه هویت را در زبان فارسی » همانی « یا » این همانی« معنا کرده اند - سیاسی ، - 1366 در تعریف هویت می توان گفت: مجموعه علایم و آثار و نشانه هایی که یک فرد را از فرد دیگر متمایز سازد – اعم از سیاسی، تاریخی، فرهنگی، مادي، معنوي و ...- هویت گویند. به عبارت دیگر هویت پدیده اي است که از » من « آغاز می شود و به » ما« منتهی می گردد - ولایتی، . - 4 :1378 فرهنگ به مجموعه اي از منش ها و اصولی گفته می شود که رفتار و عملکرد افراد جامعه را شکل می دهند. فرهنگ توجیه کننده مناسبات موجود در جامعه است. اصول و معیارهاي اجتماعی زمانی می توانند در جامعه استوار بمانند که به مرور ایام و به تدریج توسط مردم مورد استفاده قرار گرفته و به عادت آنها تبدیل شود. بدون این عادات و فرهنگ هیچ سامانه اي نمی تواند دوام آورده و تثبیت شود. فرهنگ مهم ترین و غنی ترین منبع هویت است. فرهنگ هم تفاوت آفرین است و هم انسجام بخش - گل محمدي، . - 1380 پیوند میان هویت و فرهنگ نیز چنان عمیق است که اغلب هویت را پدیده اي فرهنگی می دانند و براي فرهنگ، شأن مستقلی در هویت قائل می شوند - آشنا و روحانی، :1389 . - 161 هویت همچنین در ابعاد مختلف مطرح می شود که از آن جمله می توان به هویت فردي، هویت جمعی، هویت فرهنگی، هویت دینی، هویت سیاسی، هویت ملی و ... اشاره کرد. در این بین هویت ملی اصطلاح نسبتا جدیدي است که تاریخ کاربرد آن به بعد از مطرح شدن و شکل گیري حکومت هاي ملت پایه - Nation - State و مفاهیم مربوط به ناسیونالیسم بر می گردد.
دربارهي عناصر شکلدهنده و سازندهي هویت ّملی ایرانی در آثار گوناگون سخن به میان آمده است. با این همه بیشتر این آثار نگرشی کاهشگرایانه داشتهاند، یعنی تنها به بخشی از عوامل سازندهي هویت ملی ایرانی توجه کرده و آگاهانه و یا نا آگاهانه عوامل و عناصر دیگر آن را نادیده گرفته اند. براي نمونه، برخی دین را عمدهترین عنصر سازندهي هویت ّملی در نظر گرفته و عناصر دیگر به ویژه نقش اسطورگان و تاریخ باستانی ایران را ناچیز شمردهاند. و برخی بیشترین اهمیت را به عنصر باستانی داده و عنصر معنوي را نادیده گرفته و یا برخی، یکی از اصول، همچون زبان را داراي بیشترین نقش در شکل دادن به هویت ملی ایرانی دانستهاند. برخی از نوشتههاي مربوط به بحث هویت ملی نیز گرچه گرایش جامع و غیرکاهشگرایانه داشتهاند به نوعی از توجه به برخی عناصر تداومبخش هویت ملی و میراث سیاسی و فرهنگی ایرانی بازماندهاند - احمدي، :1387 . - 49
هویت ایرانی از هویت ملی قدمتی طولانی تر دارد هویت ملی از زمانی مطرح گردید که Nation State مصطلح گردید در صورتی که هویت ایرانی ریشه در تاریخ و نژاد ایرانی داشته و لزوما در چارچوب مرزهاي ایرانِ کنونی متوقف نمی گردد. همانطور که گستره ایرانِ فرهنگی گسترده تر از ایرانِ سیاسی و سرزمینی کنونی است. ریچارد فراي محقق انگلیسی تاریخ ایران، مرز فرهنگی ایران را در شرق، ترکستان چین دانسته که به هنگام فتوحات مسلمانان گاهی تحت نفوذ ترکان قرار می گرفت - فراي، . - 1358 بر این اساس است که هابسبام ایران، چین و مصر را مللی تاریخی می داند Hobsbawm - در ولایتی، . - 4 :1378 پایه گذاري هویت ایرانی و طرح مفهوم ایرانشهري در برابر انیران را به شاهنشاهی ساسانی نسبت می دهند،
آنان براي پیوستگی امپراطوري شان و نیز تفاوت نگاه خویش با رومیان و دیگران براي نخستین بار از واژه ایران به عنوان واژه اي با بار سیاسی استفاده کردند. در این زمان هویت ایرانی با بهره گیري از زبان، مذهب، خاطرات تاریخی و اسطوره هاي برگرفته از اوستا، پایه ریزي شد. در واقع سرزمین و گرایش به سرزمین در محدوده قلمرو هویت ایرانی قرار گرفت. پس از فروپاشی ساسانیان در نبود یک دولت ایرانی مشخص، جامعه نمادین ملت در پرتو مفهوم ایران زمین تشکیل شد. ایران زمین که صورت اصلاح شده ایرانشهر بود، مدار و محور جامعه فرضی شد که همه ایرانیان - از هر گروه، ناحیه، زبان و مذهب - به آن احساس وابستگی می کردند - کاویانی راد، :1389 . - 133-132 گستره جغرافیایی که ایران نامیده می شود حداقل از دوران اشکانیان با این نام شناخته شده و از دوره ساسانیان به منزلت هویتی براي ایرانیان بوده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران کمتر کشوري می توان یافت که این چند ویژگی در آن جمع شده باشد:
- 1همسایگی با سه تمدن کهن جهان - میان رودان، مصر، هند -
- 2موقعیت گذرگاهی در مناسبات دو تمدن بزرگ خاور و باختر
- 3همجواري با سه قاره کهن
- 4ارتباط با سراسر جهان از طریق دریا
- 5همسایگی با نخستین کشور استعماري یعنی انگلستان - شبه قاره هند - ، همسایه دیوار به دیوار نخستین امپراطوري اسلامی یعنی ترکیه عثمانی.
این گستره جغرافیایی به دلیل موقعیت - نسبی - جغرافیایی در گذشته همواره مورد هجوم اقوامی از حوزه هاي فرهنگی پیرامون با زبان ها و گویش هاي متفاوت بوده است. اغلب اقوام مهاجم از جانب شرق و شمال شرقی یعنی آسیاي مرکزي به ایران آمده اند و خانواده زبان هاي آریایی و اورال آلتایی را که اکنون بیشتر زبان ها و گویش هاي رایج از آنها منشعب می شوند، به این سرزمین آورده اند بر این اساس ایران از سه هزار سال پیش به این سو دست کم پنج بار مورد هجوم اقوامی با فرهنگ هاي مختلف قرار گرفته: - 1مهاجرت و هجوم مادها و پارسها در هزاره نخست پیش از میلاد که به استقرار زبان هاي آریایی، دین زرتشت و دیگر عناصر فرهنگی چون نوروز و آداب و رسوم ایرانی منجر شد
