بخشی از مقاله
کاربرد چهارچوب DPSIR برای گزارش دهی وضعیت محیطزیست((SOER
چکیده
به منظور کاهش سرعت، توقف و در نهایت معکوس کردن تخریب محیطزیست، ما به درک نه تنها چیزی که به طور مستقیم باعث تخریب است، بلکه به چگونگی مشارکت جامعه بشری از طریق سیاستها و تصمیمات در این امر نیاز داریم. بررسی وضعیت موجود نقطه شروعی برای حفاظت از محیط زیست در نظر گرفته شده است . در نتیجه گزارش دهی وضعیت محیطزیست (SOER) میتواند تا حد زیادی ابزار موثری برای رفع این نیازها باشد. همچنین SOER به مدیریت شهری این امکان را میدهد تا نقاط ضعف زیستمحیطی شناسایی و تصمیمات درست در سطوح مختلف به درستی گرفته شود. با توجه به حجم نسبتاً زیاد دادههایی که در مطالعات گزارش دهی وضعیت محیط زیست باید جمعآوری، تجمیع، تفسیر و تحلیل شوند، سازماندهی مطالعات در قالب یک چهارچوب مفهومی ضرورت دارد. در این مقاله چهارچوب DPSIR به عنوان کاملترین و جامعترین مدل فرایندی برای سازماندهی مطالعات معرفی شده است.
واژههای کلیدی:گزارش دهی وضعیت محیطزیست، مدیریت شهری، چهارچوب مفهومی، چهارچوب . DPSIR
-1 مقدمه
هنگامی که شهر ها از نظر اندازه و تعداد جمعیت رشد میکنند، توجه به هماهنگی میان جنبههای کالبدی، اجتماعی و محیط زیستی آنها بسیار حائز اهمیت است و پایداری شهر در گرو همخوانی میان این عوامل خواهد بود. در این میان محیطزیست به عنوان بستر توسعه نقش بسزایی در روند شکلگیری شهرها داشته و بهرهمندی از محیطزیست سالم و بومسازگانهای پایدار نه تنها تأمینکننده نهادههای لازم در فرایند توسعه است، بلکه فراهمکننده محیطی مناسب برای زیستن بشر و شرکت مناسب او در این فرایند خواهد بود. همچنین دولتها با چالشهای بیشتری در ارائه زندگی باکیفیت بهتر به ساکنان شهرشان روبرو هستند. بسیاری از شهرها در سراسر جهان دارای طرحهای توسعه پایدار شهری برای هدایت فرایند شهرسازی خود به سوی یک وضعیت ایده آل از نظر پایداری شهری هستند ( Shen et al, .(2011
به منظور کاهش سرعت، توقف و در نهایت معکوس کردن تخریب محیطزیست، ما به درک نه تنها چیزی که به طور مستقیم باعث تخریب است، بلکه به چگونگی مشارکت جامعه بشری از طریق سیاستها و تصمیمات در این امر نیاز داریم. بر این اساس گزارش دهی وضعیت محیطزیست P) ۱(SoERP0F به عنوان یک ابزار مدیریتی- پشتیبانی برای برآورده ساختن این نیازها رشد و توسعه یافته است. SoER در سراسر جهان در سطحهای مختلفی از قبیل بین المللی (مانند OECD ،۷۹۹۱) سطح ملی ( به عنوان مثال (SoEAC 1996 و سطح منطقهای استفاده شده است. در حال حاضر دولتها و کشورهای بسیاری رویههای قانونی و الزامآور گزارش دهی وضعیت محیط زیستی را برقرار کردهاند.
۱
گزارش وضعیت محیطزیست شهر تهران :(1390 )در ایران گزارش وضعیت محیطزیست برای شهر تهران بر اساس الگوی بینالمللی وضعیت محیطزیست (SOE) برنامه محیطزیست ملل متحد (UNEP) تهیه شده است. طبق توافقات انجامشده در این گزارش از مدل DPSR استفاده شده است. همچنین مؤلفههای محیط زیستی آب، هوا، خاک، تنوع زیستی، بلایای طبیعی، پسماند و زیستگاه انسانی مورد ارزیابی قرار گرفتند.
گزارش دهی وضعیت محیطزیست هند(SoER :(2009 برای هند وضعیت و روند محیطزیست (زمین، هوا، آب، تنوع زیستی) و پنج مسئله کلیدی ازجمله تغییرات آب و هوایی، امنیت غذایی، امنیت انرژی و مدیریت شهرنشینی را پوشش میدهد. در این گزارش از چهارچوب PSIR (فشار، وضعیت، اثرات، پاسخ)استفاده شده است. روند تهیه گزارش در این کشور به صورت طرح پنج ساله میباشد.
گزارش دهی وضعیت محیطزیست ساسکاچوان( :(2011 گزارش موجود، یازدهمین گزارش دهی وضعیت محیطزیست برای ساسکاچوان میباشد و برای اولین بار در سال 1991 منتشر شد. دولت ساسکاچوان هر دو سال ملزم به تهیه گزارش وضعیت محیطزیست شده است. این گزارش وضعیت و روندهای کلیدی پنج مؤلفه محیط زیستی از جمله هوا، اقلیم، آب، جنگل و زمین را تعیین کرده است. SoER در این کشور بر طبق پنج مؤلفه محیط زیستی ذکرشده 17 شاخص کلیدی را بر اساس مروری گسترده بر وضعیت و روندهای محیط زیست طبیعی ساسکاچوان ارائه کرده اند. چهارچوبی که در این گزارش بهکاررفته است، PSR شرایط(وضعیت)، عوامل تنش زا (فشار) و پاسخ میباشد.
گزارش به علاوه وزارت محیطزیست و سازمان آبخیزداری این کشور برنامهها و گزارشهای سالانهای را برای برجسته ساختن و دنبال کردن شاخصهای عملکرد مختلف تولید میکنند.
گزارش دهی وضعیت محیطزیست استرالیا(:(2011 رویکردی که برای گزارش دهی وضعیت محیطزیست استرالیا اتخاذشده بر اساس چهارچوب پذیرفته شده بینالمللی برای گزارش دهی وضعیت محیطزیست، چهارچوب DPSIR (نیروی محرکه، فشار، وضعیت، تأثیر و پاسخ، میباشد. اولین گزارش مربوط به سال 1996 میباشد که پس از آن هر 5 سال یک بار منتشر شده است. اکثر ایالتها و قلمروهای استرالیا (منطقه مرکزی استرالیا، ولز جنوبی جدید، کوئینزلند، استرالیای جنوبی، تاسمانی، ویکتوریا، استرالیا غربی)گزارش وضعیت محیطزیست را تهیه میکنند. وبسایتهای ایالتی و قلمرو دولت دارای اطلاعاتی در مورد گزارشهای خود میباشند.
با توجه به مرور منابعی که صورت گرفته میتوان به این نتیجه رسید که در حال حاضر دولتها و کشورهای بسیاری رویههای قانونی و الزام آوری را برای تهیه گزارش دهی وضعیت محیطزیست برقرار کردهاند. به تناسب تنوع مقیاسها، موضوعات، استفادهکنندگان و تهیهکنندگان گزارشهای وضعیت محیطزیست، انواع و مقیاسهای مختلف بینالمللی، قارهای( بین چند کشور به عنوان مثال آسیا و اقیانوس آرام) ، منطقهای(درون یک کشور و در تقسیماتی مانند استان و ایالت)، شهری رواج و کاربرد دارد .(Starkey, 1998) ولی گزارش دهی وضعیت محیطزیست در کشور ایران از قدمت زیادی برخوردار نیست
-2 گزارش دهی وضعیت محیطزیست (SoER)
گزارش دهی جامع زیستمحیطی که در نهایت به تولید گزارشهای SoE منجر میشود، یکی از ارزشمندترین شیوه-های دستیابی به اطلاعات وضعیت منابع طبیعی و پایداری الگوهای مصرف منابع برای سیاستگذاران، جامعه مدنی و سایر دستاندرکاران نظیر برنامهریزان و مدیران منابع طبیعی، صنعت، رسانهها، مؤسسات آموزشی و سازمانهای بینالمللی است. مطالعات وضعیت محیطزیست ( SoE) به مدیریت شهری این امکان را میدهد تا نقاط ضعف زیستمحیطی شناسایی و تصمیمات درست در سطوح مختلف به درستی گرفته شود (گزارش وضعیت محیطزیست شهر تهران، .(1390
۲
»گزارش دهی وضعیت محیطزیست« ابزاری مدیریتی برای پشتیبانی از فرایندهای تصمیمگیری، طرحریزی/برنامهریزی
ﻭ سیاستگذاری های کلان مرتبط با مدیریت سرزمین و توسعه پایدار است؛ که از طریق تشریح و بحث و ارائه »دادهها
ﻭ اطلاعات« منسجم (غیر پراکنده)، علمی، جامع و فراگیر، قابلاعتماد و قابلدرک برای کلیه ذینفعان در خصوص
شرایط و وضعیت محیطزیست، اهمیتها، حساسیتها، اولویتها و روند ها و تغییرات آن به پایش حرکت به سمت پایداری و پشتیبانی از تصمیمات توسعه پایدار میپردازد (گزارش ملی تعیین وضعیت محیطزیست کشور، .(1388
با وجود اینکه در گزارشهای اولیه وضعیت محیطزیست، اطلاعرسانی و آگاهسازی به عنوان یک هدف مهم و اساسی شناخته میشد، کاربرد این گزارشها رفتهرفته به سمت پشتیبانی از فرایندهای تصمیمگیری، طرح برنامهریزی و سیاستگذاری پیش رفته است.
بر این اساس، گزارش وضعیت محیطزیست در قدم اول به تحلیل تغییرات شرایط محیطزیست و روندها و دلایل آن میپردازد. در قدم دوم اثرات و پیامدهای این تغییرات بر بوم سازگان ، اقتصاد، اجتماع و سلامت انسانی را مورد ارزیابی و تفسیر قرار دادهو نهایتاً در قدم سوم برآوردی از اقدامات و واکنشهای بالقوه و بالفعل اجتماع در برابر این تغییرات و مشکلات محیط زیستی ناشی از آنها ارائه میدهد.
1-2 پیشنیازها
اتکا گزارشهای وضعیت محیطزیست اساساً بر اطلاعات و دادهها است؛ بنابراین پیشنیازهای اصلی این گزارشها را میتوان به صورت زیر برشمرد:
1. وجود اطلاعات پایهای در زمینههای مرتبط محیط زیستی
2. سازگاری اطلاعات تولیدشده در بخشهای مختلف
3. وجود اطلاعات پایشی مداوم
در این میان، پایش مداوم و ثبت اطلاعات مربوطه از اهمیت ویژهای برخوردار است زیرا به کمک آن میتوان وضعیت موجود را با وضعیت مبنا مقایسه نموده و روند بهبود یا سیر قهقرایی وضعیت محیطزیست را مشخص نمود. از دیگر فواید این امر میتوان به ارزیابی عینی برنامههای اجراشده و نیل اهداف از پیش تعیینشده، اشاره کرد که خود موجب دستاوردهای زیر میشود:
1. اصلاح سیاستها و تصمیمهای پیشین
2. رفع موانع اجرایی (گزارش وضعیت محیطزیست شهر تهران، .(1390
با توجه به حجم نسبتاً زیاد دادهها اطلاعاتی که در مطالعات گزارش دهی وضعیت محیطزیست باید جمعآوری، تجمیع، تفسیر و تحلیل شوند و نیز تنوع نسبی و پراکندگی این دادهها و اطلاعات و با در نظر گرفتن پیچیدگی، ارتباط و همپوشانی بخش قابلملاحظهای از این دادهها و اطلاعات، سازماندهی مطالعات در قالب یک چهارچوب مفهومی ضرورت دارد.
-3 مدلهای مفهومی فرآیند گرا
مدلهای مفهومی فرآیند گرا یا علت - معلولی با قابلیت در نظر گرفتن کلیه ابعاد تأثیرگذار بر مسائل و موضوعات محیطزیستی، اقتصادی و اجتماعی به عنوان پرکاربردترین مدلهای مفهومی شناخته میشوند.
این مدلها بر اساس ارزیابی تأثیرات و برهمکنشهای بین فعالیتهای انسانی بر محیطزیست بنانهاده شده و امکان بررسی سیستماتیک، فرارشتهای و جامع برهم کنشها، دلایل ریشهای و ارزیابی میزان اثربخشی اقدامات، واکنشها و پاسخها را فراهم میآورند.
۳
پیشینه این مدلها را میتوان به چارچوب » تنش- واکنش«P 2P1F به مؤسسه آمار کانادا در اوایل دهه 1970 میلادی نسبت داد .(Svarstad and Petersen, 2007) پس از آن مدل مفهومی فشار – وضعیت – پاسخ ( PSR)P 3P2F در سال 1990 توسط سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه(OECD) P4P3F ارائهشده که تا سالها به عنوان پرکاربردترین و رایج-ترین مدل مفهومی در گزارش دهی وضعیت محیطزیست توسط کشورها و مناطق مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.( Fromework For State Of Environment Reporting, 2005; Carr et al, )2007 این مدل اطلاعات اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی و منابع طبیعی را تحت سه دسته فشار یا عوامل ایجادکننده تغییرات محیط زیستی، وضعیت یا کیفیت محیطزیست و پاسخ جامعه، سازماندهی میکند (گزارش وضعیت محیطزیست شهر تهران،.(1390
مدل PSR برای مقاصد بسیار متنوع و مختلفی در مطالعات، تحقیقات و گزارش دهیهای محیط زیستی (شامل گزارش دهی ملی، منطقهای، محلی و بینالمللی وضعیت محیطزیست) و سایر پروژههای مرتبط با پشتیبانی از تصمیم-گیری و سیاستگذاری توسعه پایدار، برای طبقهبندی دادهها و اطلاعات، تحلیلها و شناسایی برهمکنش متغیرهای مختلف محیطزیستی و اجتماعی اقتصادی، پایش، ارزیابی و غیره مورد استفاده قرارگرفته ( Svarstad and Petersen, (2007 و به همین موازات تکوین و توسعه یافته است.
به عنوان نمونهای دیگر در سال 1996، UNCSDP4F5P از مدلهای مفهومی محرک- وضعیت – پاسخ (DSR P5F6P) استفاده نمود.
به مدلهای دیگری همچون (PSIRP6F7P)، (DPSIRP7F8P)، (PSRP8F9P) ، DPSEAP9F10P)و) نهایتاً (DPSEEAP10F11P) نیز میتوان اشاره کرد .(Meyar-Naimi and Vaez-Zadeh, 2012) مدل DPSIR در حال حاضر به عنوان کاملترین و جامع-ترین مدل فرایندی برای سازماندهی مطالعات مورد استفاده قرار میگیرد.
-4 معرفی چهارچوب DPSIR
چهارچوب DPSIR در اواخر سال 1990 توسط سازمان همکاری و توسعه پیشنهاد شده است 2003)، P۲۱(OECDP11F و همچنین برای ارزیابی و گزارش دهی یکپارچه محیطزیست، توسط آژانس محیطزیست اروپا (PEEA13P12F) در سال 1999 توسعه یافته است .(Carr et al, 2007) این چهارچوب بیش از یک دهه به عنوان وسیلهای برای ارزیابی، اندازهگیری (Bell, 2012) و همچنین در طرحهای پژوهشی با هدف حمایت از تصمیم گیری استفاده میشود ( Tscherning et (al, 2012 و در نهایت یک راهنما برای مدیریت کردن محیطزیست ارائه میدهد .(Bell, 2012)
محرکها (Driving Force) :فرایندها و فعالیتهای انسانی یا طبیعی که منجر به وارد آمدن تنش به محیطزیست میگردند؛ مانند رشد جمعیت و دموگرافی، سیاستگذاری ها و خط مشیها، تولید اقتصادی، فعالیتهای صنعتی، حملونقل، کشاورزی و خدماتی، مصرف انرژی؛
۴
تنشها : (Pressure ) فشارها و تنشهای مستقیمی که به محیطزیست و منابع وارد میشوند مانند انتشار آلایندهها، تغییر بهرهبرداری و تقلیل منابع، تغییر کاربری طبیعی اراضی و تغییر سیمای سرزمین؛
وضعیت : (State) شرایط، روندها و تغییرات عناصر و متغیرهای مختلف محیطزیست مانند هوا، آب، خاک، ترکیب گونهها و جوامع زیستی، شرایط اکوسیستمها، تنوع زیستی و ...؛
اثرات/ پیامدها : ( Impact ) اثرات و پیامدهای ناشی از تغییرات در شرایط محیطی بر جوامع انسانی و بر خود اکوسیستمها و محیطزیست مانند بروز سیل و تشدید بلایای طبیعی، خسارات اقتصادی ناشی از خشکسالی و کاهش محصولات کشاورزی و شیلاتی، بروز بیماریها و پیامدهای بهداشت و سلامت عمومی و ...؛
واکنشها/ پاسخها : (Response ) اقدامات و تمهیدات برای حل مسائل زیستمحیطی و پیشگیری، کاهش، کنترل و جبران اثرات و پیامدها مانند پیشگیری از انتشار آلایندهها، قوانین و مقررات، اطلاعرسانی و آگاهسازی، مشارکت، آمایش سرزمین و برنامههای کنترل و مدیریت بهرهبرداری از منابع سرزمین، راهبردها و سیاستگذاریهای توسعه پایدار و (Sardc/Imercsa, 2006; Segnestam, 2002)...
5 -شاخصهای محیطزیست14P13F
در حال حاضر طیف گستردهای از شاخصهای محیط زیستی استفاده میشود. شاخصها ابزارهای اساسی برای شناسایی مشکلات محیطزیستی هستند، بررسی و آنالیز آنها برای تعیین اولویتها، پایش روندها و تغییرات زمانی در
