بخشی از مقاله
خلاصه
بودجه موثرترین ابزار برای شناخت و به کارگیری مناسب و اصولی برنامههای سازمان و سیستمیجامع وکارا برای ارزیابی رابطه هزینهها و نتایج مورد انتظار "پاسخگویی" است. و مدیران را در تعیین بهترین شیوه نیل به اهداف سند چشمانداز و برنامههای توسعه کشور یاری میرساند. نظام بودجهریزی عملیاتی برای نمایش مطلوبیت نتایج عملکرد دولت با اهداف صرفهجوئی، شفافیت، کارائی و اثر بخشی شکل گرفته است. در همین راستا این تحقیق به دنبال کشف و ارائه مدلی برای سنجش اثرات بودجهریزی عملیاتی بر عملکرد سازمان میباشد. نتایج مطالعات نشان میدهد که بودجهریزی عملیاتی ارتباط بین منابع و هزینهها "نهادهها "را از یک طرف ونتایج به دست آمده "ستاندهها" را از طرف دیگر مشخص میسازد ونشان میدهد که در طی سال مالی با حداقل امکانات چه کالاها و خدماتی به صورت محصول نهایی تولید شده و یا باید تولید شود. و الگوی روشنی برای ارائه و ارزیابی مدیریت سازمان است.
واژه های کلیدی: بودجهریزی عملیاتی، برنامه ریزی، تجزیه و تحلیل هزینهها، مدیریت عملکرد
.1 مقدمه
بودجه به عنوان بیان مالی عملیات دولت، مهمترین سند دولتی است که دستگاههای اجرایی را در دستیابی به اهداف سند چشم انداز و برنامههای توسعه کشور وانجام اثر بخش وظایف خود یاری میرساند. نظام بودجهریزی عملیاتی با هدف نتیجه محوری تلاش میکند با پیوند اعتبارات بودجهای به نتایج اقدامات دولت به اهداف صرفه جویی، شفافیت، کارایی و اثربخشی بودجه دست یابد. برآورد بودجه در اداره سازمان نه تنها از اساسیترین امور مدیریت است بلکه اصولیترین وسیله نظارت بر خدمات سازمان نیز محسوب میشود. رفع نیازها و دستیابی به هدفها در چارچوب بودجه امکان پذیر است و در حقیقت پایه و اساس سازمان تا حدود بسیار زیادی به نیروی مالی آن بستگی دارد. عملیات سازمان در صورتی کارآمد و اقتصادی است که به تولید کالاها و یا ارائه خدمات مفید و مورد انتظار منجر شود، زیرا کارآمدترین تولیدکننده هر محصول که تقاضایی برای آن وجود ندارد، ناگزیر از تعطیل کار خود است. با وجود این، بسیاری از سازمانها هنوز بر مبنای اصل چگونگی انجام عملیات به جای تعیین نوع عملیات و دلایل انجام، کار میکنندکه منجر به ایجاد مسائل و مشکلات متعددی در آنها شده است - آذر، ع وخدیور، آ، . - 1393
از این رو در سالهای اخیر مفاهیم سنتی زمان اقتصاد دانان کلاسیک در خصوص بودجهریزی دچار تحول اساسی شده و جای خود را به مفاهیم وضوابط جدیدی سپرده اند، امروزه معرفی بودجه بعنوان وسیلهای جهت حداکثر کردن استفاده از منابع در دسترس - طرح ریزی و بهبود مدیریت - نقش ممتاز و تعیین کننده ای به بودجهریزی نوین داده است - اقتدار، م وتهرانی، م، . - 1385 اندیشهای که در ورای بودجهریزی عملیاتی قراردارد این است که اگر سیاستگذاران، تصمیمات مالی را به گونه ای عینی و برمبنای کارآیی و اثر بخشی استوار سازند، آنگاه هم آنها و مردم میتوانند درباره عملکرد دولت قضاوت روشتری داشته باشند. در واقع بودجهریزی عملیاتی، با مرتبط ساختن تصمیمات بودجهای و عملکرد دولت، پاسخگویی دولت در مقابل قانونگذاران و مردم را تقویت میکند. بطور کلی فرآیند بودجهریزی عملیاتی در پی پاسخگویی به این پرسشهاست: جایگاه کنونی ما کجاست؟ میخواهیم کجا باشیم؟ چگونه باید به این اهداف برسیم؟ چگونه باید پیشرفت خود را بسنجیم؟« - پناهی، ع، - 1386
بودجهریزی عملیاتی به عنوان الزامیقانونی که باید به اجرا درآید امری اجتناب ناپذیر و مفید است. گرچه پیش رو برای اجرای آن علیرغم مزایای فراوان، مشکلات بسیاری وجود دارد اما بسیاری از سازمانهای ارائه کننده خدمات آن را اجرا ننموده اند. اداره کل حفاظت محیطزیست استان قزوین مستثنی از این بحث نبوده و ضروری است تا این واقعه مهم را به انجام رساند. برای اجرا و استقرار بودجه عملیاتی از تکنیکهای مختلفی استفاده میشود و فرایندهای جدیدی را به کار میگیرند تا اهداف ناشی از بودجهریزی عملیاتی حاصل گردد.
.2 بیان مساله
بودجه آیینه تمام نمای همه برنامهها وفعالیتهای دولت بوده ونقش بسیار مهم وحیاتی در توسعه اقتصادی ملی ایفا میکند. بودجه بعنوان بیان مالی عملیات یک سازمان، مهمترین سندی است که واحدهای سازمان را در دستیابی به اهداف ومقاصد سازمان وانجام اثربخش وظایف خودیاری میرساند . بودجهریزی عملیاتی با داشتن محاسنی مانند شفاف سازی فرآیند بودجهریزی، تمرکز بر حصول نتایج قابل سنجش، بهبود تصمیم گیری در تخصیص منابع، حمایت از مدیران ومسئولیت پذیر ساختن آنها مبنای روش بودجهریزی در برنامه چهارم توسعه اعلام گردید - فرزیب، ع، . - 1381 براساس تعاریفی که از بودجهریزی عملیاتی عنوان شده است، عبارت است از برنامه سالانه به همراه بودجه سالانه که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه و نتایج به دست آمده از آن برنامه را نشان میدهد. این بدان معنی است که با هر میزان مخارج انجام شده در هر برنامه، باید مجموعه معینی از اهداف تأمین شود. - بابایی، ح، - 1381
بودجهریزی عملیاتی، برنامه راهبردی سازمان با توجه به اهداف و ماموریت های آن است که فرایندی را جهت تبدیل دادههای قابل سنجش به اطلاعات معنی دار در خصوص نتایج برنامهها فراهم میآورد. - آلبرت، - 2005 بودجهریزی عملیاتی به دنبال ایجاد پیوند میان شاخصهای عملکرد و تخصیص منابع است هر چند چنین پیوندهایی اغلب ضعیف هستند ولی میتوانند سیاست گذاری بودجه ای را تسهیل و نظارت و قانون گذاری بر نتایج و دستاوردهای مرتبط با مخارج عمومیرا افزایش دهند. - بارمز، - 1991 بودجه ریزی عملیاتی، فرآیند جاری است که همه مدیران سازمان را، از رئیس سازمان تا تک تک مدیران برنامهها و مدیران سازمانهای تابعه درگیر می کند. این فرآیند شامل چرخه بازخور است که اطلاعات صحیحی را در اختیار مدیران عالی برای مدیریت فعالیتهای خود قرار می دهد. در نهایت بودجهریزی عملیاتی منجر به بهره برداری اثر بخشتر از منابع سازمان خواهد شد. مدیران قادر خواهند بود از منابع موجود در راستای دستیابی به اهداف مورد انتظار تعیین شده در بودجه بطور اثر بخشتری بهره برداری کنند. - حسن آبادی، م ونجارصراف، ع، - 1386
بودجهریزی عملیاتی با الزام دستگاههای اجرایی به تمرکز بر نتایج برنامهها، سعی در بهبود اثربخشی، کارایی و پاسخگویی برنامههای دولت دارد. این سیستم از طریق تولید و ارائه بهتر در مورد اثربخشی هزینهها و برنامههای دولت، به دنبال کمک به مدیران برای بهبود عملکرد برنامهها میباشد و هدف آن ایجاد پیوندی روشنتر و نزدیکتر بین منابع و نتایج میباشد. این سیستم در جهت تخصیص هدفمند اعتبارات به برنامهها و فعالیتها، شفاف سازی فرآیند بودجهریزی، ایجاد ارتباط بین بودجهریزی و نتایج عملکرد، سنجش اثربخشی و کارایی برنامهها و فعالیتها گام بر میدارد. صاحب نظران حسابداری و امور مالی دولتها اعتقاد داشته اند که نظام حسابداری و گزارشگری مالی دولتی به عنوان ابزار اصلی ایفای مسئولیت پاسخگویی1 عمومی، نقش مهمیبر عهده دارد. بر پایه این عقیده در طول نیمه دوم قرن بیستم بر اهمیت و نقش حسابداری در ادای مسئولیت پاسخگویی تأکید گردیده و تلاشهای زیادی در مورد تعیین جایگاه مناسبی برای مفهوم مسئولیت پاسخگویی در مبانی نظری حسابداری و گزارشگری مالی به عمل آمده است. - حافظ نیا، م، - 1382 در این راستا تحقیق حاضر قصد دارد استقرار بودجهریزی عملیاتی با استفاده از مدل هزینهیابی بر مبنای فعالیت را در اداره کل حفاظت محیطزیست استان قزوین مورد ارزیابی قرار دهد.
.2-1 پیشینه تحقیق
.2-1-1 پژوهشهای انجام شده داخلی
در تحقیقات انجام شده داخلی سهراب جهاندوست - - 1374 در پایان نامه کارشناسی ارشد خود موضوع تدوین بودجه عملیاتی در سازمان بنادر و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران را مورد مطالعه قرارداد که هدف از این تحقیق تهیه وتنظیم بودجه فعالیتهای سازمان بنادر وکشترانی با استفاده از روش بهای تمام شده کالاها وخدمات بوده است. وبه نتایج مثبت در این زمینه دست یافت. مصطفی مقدس - - 1383 در پایان نامه کارشناسی ارشد خود به بررسی نظام بودجه بندی در ارتش جمهوری اسلامی ایران پرداخته است که هدف از این تحقیق انتخاب نظام بودجه بندی مناسب وکارا در راستای نیازهای ارتش جمهوری اسلامی ایران بوده است. که در نهایت توانست به این نتیجه برسد که بودجهریزی بر مبنای فعالیت در رتبه اول و بودجهریزی با قیمت تمام شده در رتبه دوم قرار بگیرد.
سیاوش ساعی درسال - 1385 - در پایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان "بررسی امکان کاربرد سیستم هزینهیابی بر مبنای فعالیت در صنعتتراکتورسازی ایران" به این نتیجه رسید که نتایج حاصل از دو سیستم هزینهیابی سنتی و هزینهیابی برمبنای فعالیت در کارخانهتراکتورسازی تفاوت مهمیندارند. جمشید بابایی در سال - 1385 - موضوع پایان نامه خود را تحت عنوان "تحلیل ساختار و فرآیند بودجه ریزی در ناجا با رویکرد نظام مند" انتخاب نمود و علی پناهی در پژوهشی تحت عنوان "بررسی نظام بودجه ریزی موجود استان تهران و طراحی روشهای اجرائی بودجه ریزی عملیاتی" به بررسی چگونگی اجرائی کردن بودجه ریزی عملیاتی در استان تهران پرداخته است.
شهرام ابراهیم پور در سال - 1387 - موضوع پایان نامه خود "ارزیابی نظام بودجهریزی عملیاتی و بررسی مشکلات پیاده سازی آن در جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامیایران" مورد پژوهش قرار داد و نتیجه تحقیقات این بود که عواملی که در پیاده سازی بودجهریزی عملیاتی مشکل ایجاد میکنند به سه دسته، عوامل محیطی، فنی و انسانی طبقه بندی میشوند و بین پیاده سازی بودجهریزی عملیاتی و عوامل فوق، ارتباط معنی داری وجود دارد. زهرا یوسفی در سال - 1387 - ارزیابی نظام بودجهریزی عملیاتی در شرکتهای تولیدکننده دارو را مورد پژوهش قرارداد و به نتایج ذیل دست یافت، زمینهها و الزامات مورد نیاز بودجهریزی عملیاتی در شرکت تعیین شدند. فقط الزامات مدیریتی بالاتر از حد میانگین قرار داشته و الزامات آموزشی تشویقی، الزامات قانونی و الزامات فنی بطور معنا داری پایینتر از حد متوسط قرار داشتند.
.2-1-2 پژوهشهای انجام شده خارجی
در سالهای اخیر پژوهش های مختلفی برای بررسی نحوه اجراء بودجهریزی عملیاتی و آثار آن بر مبنای نظر سنجی از مقامات بودجه در ایالت-های مختلف آمریکا صورت گرفته است. به عنوان نمونه، باتون و لیندا - 1999 - برای پاسخ به این سئوال نظر سنجیهای مختلفی را برای ایالتهای آمریکا انجام دادند و دریافتند که بجز سه ایالت، همه ایالتها دارای الزامات بودجه ریزی عملیاتی بوده اند و اکثر آنها زمینه های قانونی را در دهه 90 میلادی ایجاد کرده اند.جک در سال - 2003 - با عنوان "از بودجهریزی برنامهای تا بودجهریزی عملیاتی" تحقیقی انجام داد و به نتایج زیر دست یافت، بایستی برای ایجاد بودجه عملیاتی، هر ساختار برنامهای بصورت گستردهتر تنظیم شود و این کار نیاز به موشکافی دارد و سیستم جدید بایستی پاسخگوی انگیزههای بودجهای باشد.
آلبرت در سال - - 2005تحقیقی تحت عنوان بودجهریزی عملیاتی انجام داد و در نهایت تایید نمود که اطلاعات کافی درباره اندازهگیری عملکرد برای ارزش گذاری لازم است تا اطلاعات کافی را در اختیار دولت قرار دهد. جوردن و هکبارت - 1999 - نتایج نظرسنجی از مقامات اجرایی بودجه ایالتی را به منظور تعیین آثار عملیاتی کردن بودجه بر تصمیمات بودجه ای را، ارائه نمودند. آنها تایید کردند که بودجهریزی عملیاتی به نحو گستردهای در آمریکا به کار میرود، ولی این تنها شیوه ارزیابی عملکرد است که بر تخصیص منابع اثر می گذارد. آندروز - 2004 - نشان داده است که امکان اجراء بودجه ریزی عملیاتی در ایالتهایی وجود دارد که در آنها توانایی حرفه ای و کارشناسی برای چنین تغییراتی بیشتر وجود دارد و مقامات برای اعمال چنین تغییراتی اختیارات بیشتری دارند، و میزان پذیرش تغییر نیز بیشتر است.
