بخشی از مقاله
چکیده
رود درهها از المانهایهای مهم شهری محسوب میشوند که نقش مهمی در جذب گردشگر ایفا میکنند. در شمال شهر تهران نیز رود دره دربند همه روزه تعداد قابل توجهی از بازدیدکنندگان را به سمت خود جذب میکند که همین امر از علل اصلی آلوده شدن رودخانه به حساب می آید. در تحقیق پیش رو، وضعیت حال حاضر آب رود دره دربند با استفاده از آزمایشهای میدانی تعیین گردید و با بهرهجویی از مدل DPSIR، عوامل ایجاد آلودگی آب (D)، فشارهای این آلودگی بر محیط زیست (P)، وضعیت موجود آب (S)، اثرات آلودگی بر عوامل محیطی و انسانی (I)، و پاسخهای مهندسین محیط زیست به این مشکل (R) بررسی گردید. با شناخت کامل از منطقه و وضعیت آلودگی آب رود دره دربند، راهکارهای مختلفی به منظور کاهش بار آلودگی در نظر گرفته شد و در نهایت با بهره جستن از ماتریس SWOT و مقایسه روشهای مختلف پیشنهاد شده برای ارتقا سطح کیفیت رودخانه بهترین گزینه، جمعآوری فاضلاب و تصفیه آن بهصورت متمرکز معرفی شد.
کلمات کلیدی: رود دره، دربند، تصفیه فاضلاب، DPSIR، SWOT
مقدمه
یکی از نیازهای اساسی کلان شهر ها، دارا بودن امکاناتی است که شهروندان بتوانند اوقات فراغت خود را در آن ها به صورت مفید سپری کنند. در برنامه ریزی و طراحی اغلب شهرها فضاهایی در نظر گرفته میشود که به عنوان فضای طبیعی پاسخگوی نیازهای گردشگری شهر باشند و این اماکن از مهمترین زیرساختهای توسعه پایدار شهری به شمار میآیند. (زهرایی و روزبهانی .(1387 در این میان رودخانهها و روددرهها از شاخصترین فضاهای طبیعی به حساب می آیند که برای به وجود آوردن فضاهای سبز شهری همواره مورد توجه مسئولین در شهرهای مختلف جهان بوده است. ترکیب عناصر آب، خاک، صخرهها و گیاهان با گونههای متنوع با یکدیگر به شیوههای هنری گوناگون در روددرههای مختلف، جلوههای طبیعت بکر را یادآوری و آرامش خاطر خاصی را به انسان میبخشد. روددره اصطلاحی است که طی چند سال گذشته بین طراحان شهری و محیطی در رابطه با برنامهریزی درههای جنوبی البرز در منطقه تهران، رایج شده است. تهران در داخل یا لبههای این درهها ساخته شده است و یکی از دلایل این نامگذاری، جریان رودخانه دائمی با عمق کم در میان این درهها است. (صالحی (1386
1
رود دره ها، سرچشمه های آب تهران را تشکیل داده و از مسیرهای عمده تخلیه آب های سطحی و سیلاب های احتمالی در پایین دست می باشند. این سبز راهها با ایجاد مسیرهای پیادهروی و تفریحی، فرصتهای مناسبی را برای گذراندن اوقات فراغت ساکنان شهر فراهم می سازند. در شهرهای پیشرو این روددرهها با اهداف متنوعی مانند افزایش امنیت و شرایط اکولوژیک مناسب و پایداری حوزه رودخانه، افزایش تنوع تفرجگاهها، افزایش محوطههای ورزشی و مواردی از این قبیل ساماندهی شده و مورد استفاده قرار گرفتهاند به عنوان مثال جهت ساماندهی روددره »ساسکا« که در شهر ساسکاچوان کشور کانادا واقع شده است از یک رویکرد تلفیقی برای برنامهریزی، طراحی و مدیریت محیط زیست رودخانه شهری استفاده شده است. در واقع هدف این طرح، ارزیابی و اولویتبندی فضاها از نظر ارزش اکولوژیکی بوده است. همچنین حوزه رودخانه »تام وست« واقع در جنوب انگلستان، این پروژه که در ناحیه شهری بیرمنگام قرار گرفته در سال 2002 آغاز شد. رودخانه "تام" نمونه ای از رودخانههای آلوده جهان محسوب می-شود که بر اثر تخریب و تبدیل شدن آن به کانال، ویژگیها طبیعی زیادی ندارد عواملی چون وضعیت اکولوژیکی بد رودخانه، ورود فاضلابهای خانگی و تجاری به محیط زیست، آسیب دیدن زیستگاههای حیات وحش و افزایش فشار توسعه در حریم رودخانه، همگی از جمله مواردی است که نیازمند مدیریت به روش پایدار برای جامعه و اکولوژی رودخانه بوده است که با اهداف درگیر کردن جوامع محلی در برنامهریزی حوزه رودخانه و توسعه مدل برنامهریزی به منظور حفاظت از اثرات ناشی از تغییر اقلیم به اعمال تکنیکهای مدیریت آب و استفاده پایدار از سرزمین پرداخته شده است. (Skoulikidis, 2009)
با توجه به وضعیت فعلی روددرههای کلان شهرها اگر برای احیای آنها تمهیداتی اندیشیده نگردد، رودخانههای شهری ارزشهای طبیعی خود را از دست داده و نمیتوانند نقش خود را در اکوسیستم شهری ایفا نمایند. در این راستا و با توجه به اهمیت موضوع رود درههای شهر تهران، در این مقاله سعی شده با بررسی وضع موجود و تحلیل روددره دربند به عنوان یکی از اصلیترین موارد توسط مدل کیفی DPSIR ، راهکارهایی مناسب جهت بهبود وضع زیستمحیطی منطقه با استفاده از تحلیل SWOT ارائه گردد.
مواد و روشها
مدل مفهومی DPSIR
مدل DPSIR چهارچوب شناخته شده ای، برای توصیف روابط بین جامعه و محیط زیست است که برای نخستین بار توسط آژانس محیط زیست اروپا معرفی و مورد استفاده قرار گرفته است. این مدل با در نظر گرفتن پویایی های سیستم و تاثیر بازخوردها بر فرآیندهای حاکم، به ارائه یک بستر مناسب جهت تجزیه و تحلیل مولفه های مختلف سازگاری با اقلیم می پردازد. در حقیقت از ساختار مدل DPSIR جهت درک جامع تر از سیستم، جزئیات و پویایی حاکم بر آن استفاده می گردد. علاوه بر آن این مدل از جمله ساختارهایی است که برای سازماندهی منطقی شاخصهای توسعهی پایدار تدوین شده است.
ساختار DPSIR از مدل PSR توسعه یافت که پیش تر توسط سازمان همکاری ها و توسعه اقتصادی(OECD) 1 معرفی و به کار گرفته شده بود .)Huang et al., 2011( مدل PSR بر اساس ارتباط بین فعالیت انسان (فشار(2، شرایط کنونی محیط زیست (وضعیت(3 و پاسخ های اجتماعی و اقتصادی به تغییرات محیط زیست (پاسخ(4 ایجاد می گردد و در آن روابط علت و معلولی براساس پاسخ های اجتماعی دنبال می شود. به این مدل بعدها دو بخش نیروهای محرک5 و تاثیرات6 اضافه شد و به ساختار
1 Organization for Economic Cooperation and Development’s
2 Pressure 3 State 4 Responses 5 Driving Forces
2
DPSIR توسعه پیدا کرد. در واقع مدل مذکور یک رویکرد تحلیلی و سیستمی برای تعیین پارامترهای مختلف تاثیرگذار و تاثیر پذیر در انتخاب سناریوی برتر است. )EEA., 1999(
تعریف مولفههای مدل مفهومی DPSIR
