بخشی از مقاله

مقدمه

کنهها مضرگیاهی1 و حیوانی 2 در ابعاد اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و غیره.... محصولات مختلف کشاورزي 2) و (9 ، محیطزیست (مراتع و جنگلها) (17) و سلامت و بهداشت انسان را دائما با خطر مواجـه مـیسـازند .(26) عـدم

آشنایی عموم مردم پراکنش وسیع و مخاطرات آنها را باعث شده، بطوريکه طغیان جمعیت آفات کنـه در محـصولات

کشاورزي بصورت منطقهاي یا ملی، بکارگیري غیراصولی بسیاري از سموم را در چند دهه اخیر سبب گردیـده اسـت

.(4) براي جلوگیري از پیامدهاي مخرب کنههاي مضر، نیاز به تهیه برنامه اساسی و تدبیر لازم است تا سلامت انـسان

از مصرف محصولات آلوده به سموم کنهکش آسیب کمتري متحمل شـود. از عوامـل جابجـایی کنـههـاي گیـاهی بـه محیطهاي جدید کشاورزي، مراتع و جنگلها، وزش بادهاي منطقهاي میباشـد .(17) همچنـین بخـشی از جابجـایی

کنههاي خسارتزا از طریق نهال، بذر و سایر اندامهاي گیاهی، عدم رعایت مسائل قرنطینهاي نیز انجام مـیشـود. ورود

کنه قرمز اروپایی (Panonychus ulmi Koch) به کشور توسط نهال ارقام زرد و قرمز سیب درختی در سال 1332 از

کشور فرانسه انجام گرفت. امروزه علاوه بر آلودهسازي اغلب ارقام زرد و قرمز سیب درختـی در کـشور، محـصولات زراعی و باغی نیز به این آفت کنه آلوده شدهاند. وابستگی به مصرف سموم، مهمترین روش مبارزه در دهههاي 50 الی 70 در کشور بوده و موجب مصرف قابل ملاحظهاي از سموم کنهکـش در نقـاط مختلـف کـشور شـد .(1) کنـههـاي
اکتوپارازیت مجراي تنفسی و خارجی بدن زنبورعسل (16) از جمله مشکلات تشدید شده از دیگر کشورها در صنعت زنبورداري کشور است. همسفر شدن کنهها خسارتزا با آفات حشرات، گسترش آلودگی آنها را در محیطهـاي گلخانـه

ایدر پی داشته است. کنهها اعم از گیاهی و حیوانی از بزرگترین گروههاي اکتوپارازیتها مهرهداران در جهـان هـستند (21) و پرندگان و جوندگان که قدرت جابجاییسریع و جمعیت نسبتاً بالاي دارند، گـسترش آلـودگی کنـههـا را در مناطق مستعد کشور بوجود آوردهاند 6) و .(20 آلودگی جوندگان به کنـههـاي مـضر 13) و (14 در منـاطق شـهري و روستایی از معضلات مهم و زنگ خطري جدي براي محیط زندگی و سلامت انسان محسوب گردد .(26)

مواد و روشها

در این بررسی نتایج روشهاي مختلف طرح هاي تحقیقاتی راهبردي که از طریق جستجو، جمعآوري و شناسایی

نمونههاي کنهها بدست آمد و استخراج نتایج طرحهاي کاربردي که درباره اکوبیولوژیک کنه و انواع خسارت کنههـاي

مضر و روشهاي کنترل شیمیایی، بیولوژیک، مکانیکی، قرنطینهاي و... در محصولات کشاورزي انجام شده و قسمی از این مطالعات اعلام شده ماحصل بررسی مشاهدهاي و مـوردي از حـضور کنـههـا در پـاركهـا، جنگـلهـا، مراتـع و محیطهاي طبیعی در چند دهه اخیر در اغلب نقاط کشور بوده است. دریافت نمونهها از سـوي مراجعـه کننـدگان بـه

آزمایشگاه تحقیقات کنههاي گیاهی، موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور و اعلام نتایج و راهبردها مبـارزه بـا نتـایجی

1 - Mite 2- Tick

9

همراه بود. با تطبیق نتایج با منابع علمی و گزارشات فنی طرحهـاي تحقیقـاتی موجـود در ارشـیو موسـسه و کتـب و

مقالات علمی-پژوهشی، اقدام به جمعبندي مطالب شد.

نتایج و بحث

آلودگی به گونههاي مختلف کنههاي مضر گیاهی و حیوانی در محیطهـاي کـشاورزي، مراتـع و جنگـلهـا، دام و

طیور، سلامت تولیدات و بهداشت انسان با مخاطرات مختلفی در دهههاي اخیر درکشور همراه بوده است. ضمن ایجاد

نگرانی از گسترش آنها، پیامدهاي تحمیل هزینههاي اقتصادي در بخش تولیـدات دامـی، کـشاورزي، محـیطزیـست و

سلامت و بهداشت انسان را بدین شرح بوجود آورده است.

کنههاي خسارتزاي کشاورزي

اولین گونه کنه خسارتزا در محصولات کشاورزي بنام کنه گالزاي گردوي ایرانی (Eriophyes tristriatus Nal.)

توسط مرحوم دکتر جلال افشار در سال 1319 معرفی شد. با گذشت نزدیک به 70 سال، تنوع گونههاي مضر گیاهی از رشد شتابان و گستردهاي در کشور برخوردار شده بطوريکه امروزه تعداد کنههاي آفت بالغ برسی گونه شـدهانـد .(2)

این تعداد کنههاي خسارتزا در مقایسه با تعداد آن در دهه 1340 که محدود به سه الی چهار گونه آفت کنـه و در چنـد محصول باغی و زراعی بود و پراکندگی آنان اغلب بصورت منطقهاي وجود داشت نشان میدهـد عـواملی در تـشدید این آلودگی و افزایش تنوع گونهاي کنههاي خسارتزا ایفاي نقش کردهاند. ورود آزاد بسیاري از سموم در اواخر دهه 40 و اوائل دهه 50 به کشور نه تنها تنوع گونهاي کنههاي خسارتزا را بهعلت از بین رفتن تعادل اکولوژیک و نـابودي بسیاري از دشمنان طبیعی باعث شد. بلکه دامنه میزبانی و شدت جمعیت برخی از گونهها روند افزایشی و گـستردهاي یافت. بطوريکه وابستگی به سموم اختصاصی کنهکشها دردهه 1370، 1360 بین 13 الی 17 درصد کل سموم مصرف
شده در کشور گردید .(1) عوامل متعددي افزایش مصرف سموم کنهکش را در محیطهـاي کـشاورزي باعـث و عـدم

آشنایی با بیواکولوژي آفت کنه، اعمال روشهاي غیر کار آمد مبارزه بخصوص علیه کنههاي تارتن از جمله عوامل مهم میباشند. عملکرد اغلبسموم استفاده شده نه تنها کنترل یا مدیریت نسبتاً پایداري را بوجود نیـاورد بلکـه بـا از بـین رفتن دشمنان طبیعی با پتانسیل بلا موجب شد کنههاي خسارتزا با اهمیت اقتصادي درجه دو یا سه امروزه در فهرست آفات مهم محصولات باغی، مزرعی و محیط گلخانهاي قرار گیرند(.(2 با ادامه این روند میتوان پیشبینی نمود تعـداد

گونههاي کنه خسارتزاي بیشتري طی یک الی دو دهه آینده اهمیت آفت درجه اول در محـیطهـاي کـشاورزي پیـدا نمایند. از بیش از 30 گونه آفت کنه که تولیدات کمی و کیفی محصولات کشاورزي ایران تهدید میکنند .(2) خسارت برخی از آفات کنه درسطح وسیعی و بر روي چندین میزبان گیاهی تو اما وجود دارد. بنابراین اسـتفاده مکـرر از یـک نوع سم یا ترکیب شیمیائی علیه کنههاي تارتن دو نقطـهاي (Tetranychus urticae) بـا بـروز پدیـده مقاومـت در سوشهاي این کنه در مناطق مختلف کشور توام بوده و ضمن کاهش تدریجی عملکرد آنها موجب انتقال سوشهـاي مقاوم به مناطق جدید و عدم آگاهی از سوابق گذشته مدیریت اعمال شده، تشدید پدیده مقاومـت بـه سـموم در ایـن

گونه سوشهاي کنههاي تارتن شده است.

10

کنههاي خسارتزاي مناطق گرمسیري و نیمه گرمسیري کشور

گونههاي مختلفی از کنه هاي خسارتزا غیر بومی به مناطق گرمسیري کشور وارد شدهاند. با رونق گرفتن کـشت درختـان

گرمسیري در مناطق جنوبی بلوچستان و هرمزگان، کنه تارتن انبه (Oligonychus mangiferus) توسـط نهـالهـاي انبـه و

ازکشورهاي هند، پاکستان و سایر کشورها در سطح استانهاي جنوب شرقی کشور پراکنده شـدند. شـرایط اقلیمـی مناسـب

منطقه افزایش جمعیت و خسارت کمی و کیفی کنه تارتن انبه را روي درختان انبه که میوه آن سرشار از ویتامین A است بـه انجام مبارزه شیمیایی در دهه 1370 منتهی گردید. از آنجائی که کشت انبه در این مناطق توجیـه اقتـصادي دارد و کـشاورزان

زیادي به ایجاد باغات انبه تمایل نشان دادند و سطح زیر کشت انبه به بـالغ بـر 2000 هکتـار رسـید. شـرایط دمـایی گـرم و

خشک باعث افزایش جمعیت این کنه و استفاده از سموم با درجه سمیت زیاد برهم خوردن تعـادل اکولوژیـک را در منـاطق

کشت انبه بهمراه داشته است. بنابراین عدم رعایت توصیههاي علمی و عملی افزایش دامنه میزبانی و هزینههاي مبـارزه را در

پی خواهد داشت .(12) کنه اریوفید گل آذین انبه (Aceria mangiferae Sayed) از طریق نهالهاي آلـوده انبـه بـه کـشور وارد و شکل خسارت آن توقف در تشکیل گل آذین انبه و از پیامدهاي ورود این آلودگی نیاز به استفاده از سـموم و افـزایش هزینههاي تولید و تثبیت آفات غیر بومی کنه به فهرست آفات کشور شـده اسـت .(2) گونـه دیگـري از کنـه هـاي گیاهـان

گرمسیري بنام کنه تارتن دروغین نارگیل (Raoiella indica Hirst) در دهه 1370 فقط بر روي برگ تعداد کمی از درختان نارگیل در جنوب بلوچستان مشاهده شد 2) و .(12 ولی نمونههاي جمعآوري شده یا دریافت شده در سالهاي اخیـر نـشان داد دامنه فعالیت کنه روي برگهاي نخل خرما در مناطق مرکزي کشور (خور بیابانک، طبس) گسترش پیدا کرده است .(12) یکی از دلایل گسترش خسارت کنه تارتن دورغین نارگیـل روي نخـلهـا در منـاطق مرکـزي کـشور عـدم اطـلاع کـافی و سوءمدیریت مصرف سموم را می توان اظهار داشت.

کنههاي خسارتزاي مناطق سردسیري

کنه قرمز اروپایی (Panonychus ulmi) از طریق نهالهاي ارقام قرمز و زرد سیب درختـی بـه تهـران وارد و بـا انتقال نهالهاي آلوده به استان گلستان فعلی با هدف گسترش باغات مدرن که در نهایـت بـا نامناسـب یـافتن شـرایط اقلیمی منطقه در تولید کیفی سیب درختی، ضمن آنکه باعث از بین رفتن سرمایههاي بسیاري بواسطه احـداث باغـات سیب شد. همچنین انتقال نهالهاي آلوده سیب درختی به این آفت کنه به دیگر نقاط کشور گسترش آلودگی در تمامی باغات ارقام زرد و قرمز باعث شده است. در حال حاضر بیش از 50 درصد باغات سیب در سطح کشور علیه کنه قرمز اروپایی در یک تا چند نوبت مبارزه شیمیایی میشود و بیش از 30 درصد از سموم کنهکش در کشور براي کنترل تخم زمستانه یا خسارت تابستانه جمعیت فعال این آفت کنه استفاده میگردد. یکی از معضلات گسترش و میزان خـسارت این آفت کنه عدم آگاهی و نگرانی باغداران از زمان مناسب مبارزه، کارآمدي سموم است کـه بـا عـدم رعایـت زمـان

مناسب یا ضرورت مبارزه ثبیت آفت کنه را در بسیاري از مناطق کشور بههمراه خواهـد داشـت. مقایـسه نتـایج فـون دشمنان طبیعی کنه قرمز اروپایی گزارش شده در دهههاي 50 و 60 هجري شمسی با فون و وفور کنههـاي شـکارگر

جمعآوري شده در دهه 70 و 80 از کاهش زیاد تنوع گونهاي و فراوانی جمعیت دشمنان طبیعی در باغـات سـیب و

تشدید وابستگی بیشنر به مصرف سموم را در کشور به همراه داشته است.

11

در دهه 1340 ورود ارقام کیفی فندق از آمریکا براي کشت درمنطقه دشت مغان معلوم نمود آلوده بـه کنـه جوانـه

خوار فندق (Phytocoptella avellana) بهعنوان یک آفت غیر بومی بودهاند. خسارت این این آفت کنه در سالهاي که میزان رطوبت منطقه مغان ناشی از بارندگیهاي بهاره افزایش مییابد بهشدت تشدید شـده و باعـث عـدم تـشکیل میوه فندق شده است. از آنجایی که بیشتر کنههاي اریوفیده داراي فعالیت روي میزبان خاصیاند و همین شرایط را کنه جوانهخوار فندق دارد. درختان فندق کشت شده در مناطق مستعد فعالیت این آفت کنه در دامنه البرز و در غرب استان

مازندران در سالهاي 1375 لغایت 1380 مورد بررسی و موردي از خسارت و جمعیت کنه جوانـهخـوار روي ارقـام

بومی فندق مشاهده نشد. بنابراین بهعنوان یک عمل پیشگیرانه لازم است در انتقال نهالهاي آلوده فندق از دشت مغان

به دیگر مناطق مستعد اقلیمی دقت لازم بعمل آید.

کنههاي خسارتزاي محیطهاي گلخانهاي

افزایش تقاضاي براي مصرف محصولات کشاورزي در خـارج از فـصل طبیعـی و سیاسـت توسـعه محـیط هـاي گلخانهاي ناشی از داشتن ارزش افزوده اقتصادي بسیار زیاد و از طرف دیگر شرایط دمـایی مـستعد و مـستمر محـیط

گلخانهاي، استقرار برخی از کنههاي غیر بومی در کشور را سبب شد. در این رابطه واردات پیاز یا کورم گیاهان زینتـی کــه از کیفیــت بهتــري نــسبت بــه ارقــام بــومی برخــوردار بودنــد ورود کنــههــاي انبــاري خــسارتزاي ماننــد

Rhizoglyphus echinophu Claparede و Rhizoglyphus robini Claparede (خانواده (Acaridae از طریق پیاز گیاهان زینتی سنبل، نرگس، لاله، زنبق و... از اروپا به کشور در دهههاي 1360 و 1370 بهمراه داشته اسـت 2) و .(10 مطالعات مشاهدهاي پیوسته آلودگی خاك بستر محیطهاي گلخانهاي در شهرستان محلات به جمعیـت کنـههـاي
انباري نشان میدهد و این نوع آلودگی در سایر نقاط کشور روي محـصولات زراعـی ماننـد پیـاز خـوراکی، سـیر در استانهاي شمالی و بنه یا پیاز زعفران در استانهاي خراسان جنوبی و رضوي گستردگی داشته است. از آنجـائی کـه

عمده تولید کننده زعفران در جهان، متعلق به ایران است لازم است مراقبتهاي مستمري از حضور و فعالیت این آفت کنه در کشت بنه زعفران ایجاد گردد تا افزایش خسارت موجب از بین رفتن درآمد و پیامدهاي اقتصادي، اجتمـاعی و توسعهاي براي تولید کنندگان زعفران را بوجود نیاورد. لازم بهذکر است مطالعات در قالب طرحهـاي تحقیقـاتی بـراي مدیریت و کاهش خسارت آفات کنه انباري در مزارع زعقران با ارزیابی روشهاي کشت و تاثیر ضدعفونی بنه زعفران

علیه آین آفت کنه صورت گرفته و راهکارهاي براي مقابله با آن براي اولین بار ارائه شده است 11) و .(24 به هر حال با اعمال مسائل قرنطینهاي داخلی و خارجی میتوان ازگسترش خسارت کمی و کیفی کنه هاي انباري جلوگیري نمود.

در اوائل 1380 ورود کنه زرد و پهن (Polyphagtarsonemus latus Banks) در مزارع سیبزمینـی جیرفـت و

سپس با تراکم جمعیت بیشتر در گلخانهاي وسیع این منطقه مشاهده شد .(3) علائم خسارت این کنه باعث چرمـی و

دفرمه شدن برگهاي ارقام سیبزمینی که در نهایت کاهش تولید کمی و کیفی این محـصول را باعـث شـد. از اینـرو

مبارزه شیمیایی در سال 1380 درسطح چندین هزار هکتار مزارع سیبزمینی در منطقـه جیرفـت ضـروري گردیـد. از ویژگیهاي کشت سیبزمینی در جیرفت و کهنوج تامین محصول سیب زمینی زمستانه و بهاره کشور می باشد که از سیاستگذاريهاي بسیار موفق معاونت زراعت وزارت کشاورزي در سالهاي 1376 بود. از طـرف دیگـر احـداث و

12

توسعه واحدهاي گلخانهاي با پوشش پلاستیکی در بیش از هزار هکتار بهمنظور تولیـد صـیفی و سـبزیجات زمـستانه

کشور بهویژه خیار گلخانهاي در منطقه جیرفت با ورود این آفت کنه مشکلات بیشتري را در منطقه جیرفت و کهنـوج بهمراه داشت .(3) از طرف دیگر فقدان دشمنان طبیعی کارآمد بومی یا غیربومی مانع از بکارگیري مبارزه بیولوژیک و تشدید وابستگی به سموم کنهکش و مسئله افزایش باقی مانده سموم در خیار گلخانهاي و آبهاي زیرزمینی منطقـه را بهمراه داشته است. امروزه فعالیت جمعیت و خسارت کنه زرد و پهن محدود به منـاطق جیرفـت و کهنـوج نیـست و

گلخانههاي مختلفی در استانهاي یزد و اصفهان به این آفت کنه آلوده ملاحظه شدند. از اینرو عـدم رعایـت مـسائل

قرنطینه داخلی درباره کنه زرد و پهن میتواند منجر به آلودهسازي به تمامی گلخانههاي کـشور گـردد. بنـابراین، ورود

این آفت کنه در اوائل دهه 1380 یک تهدید جدي براي کشت براي سیبزمینی و صیفی جات گلخانهاي مانند خیـار، فلفل دلمهاي، گوجه فرنگی، بادنجان، هندوانه، سبزیجات، توت فرنگی و... تولیدات زراعی و باغی در مناطق جیرفـت

و کهنوج و دیگر مناطق کشور میباشد.

کنههاي انسکتاریم

اولویت استفاده از دشمنان طبیعی در مبارزه بیولوژیک یا مدیریت تلفیقـی آفـات از اهمیـت خاصـی بـراي تولیـد

محصول ارگانیک دارد نظارت برقوانین باقی مانده سم (کدگس) زیر نظر وزارتین جهاد کشاورزي و بهداشت، درمـان و آموزش پزشکی میباشد. از پیامدهاي باقی مانده سموم در محصولات کشاورزي ایجاد ناهنجاريهاي بیمـاريهـاي انسایی مانند انواع سرطانهاي پوستی، گوارشی و بیماريهاي تنفسی بوده است. استفاده از دشمنان طبیعـی در مبـارزه بیولوژیک منجر به کاهش مخاطرات مصرف سموم پرخطر خواهـد شـد. حمایـت از واحـدهاي مختلـف انـسکتاریم پرورشدهنده و رهاسازي کننده دشمنان طبیعی در نقاط مختلف کشور، ضمن ایجاد حرکت در توسـعه پایـدار باعـث کـاهش وابــستگی بــه ســموم خواهــد بــود. نتــایج جمــعآوري تعــدادي از کنــههــاي خــسارتزا ماننــد گونــههــایی از

Pyemotes spp. (خانواده (Pyemotidae مانند Pyemotes tritici، از واحد هاي انسکتاریم نـشان داد بـا تغذیـه از بدن دشمن طبیعی توان پارازیته کردن آفت را کاهش داده و بعضا تلفات دشمن طبیعی و حتی انتقال آلودگی به سایر واحدهاي تکثیر دشمنان طبیعی بهمراه داشته است. لذا آلودگی ناگهانی و شدید برخی واحـدهاي انـسکتاریم بـه ایـن گونه کنههاي خسارتزا ضمن آنکه خسارتهاي مالی جبران ناپذیري براي تولیدکنندگان عوامل بیولوژیک در کـشور باعث میشود سبب کم رنگ شدن باورهاي کشاورزان در استفاده از روشهاي مبارزه پایدار نیز خواهد شد.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید