بخشی از مقاله
آداب و رسوم خراسان "نهبندان پارچه بافی"
پارچه بافي در تمام نقاط استان خراسان انجام ميشود. بافت پارچه هايي براي تهيه و دوخت انواع البسه مردانه و زنانه ، بافت حوله- جابندو...از وظايف سنگيني است كه برعهدة زنان مي باشد. فرتي farati و كرباس دو اصطلاح عمومي است كه به محصولات أين كارگاهها اطلاق ميشود امروزه با رواج استفاده از پارچه هاي ارزان قيمت و رنگارنگ كارگاهها ي پارچه بافي نيز از كار افتاده اند.
كارگاههاي كوچك چوبي كه در گوشه اتاق نشيمن همه خانه هاي روستايي هنوز جاي خالي اش بچشم مي خورد و با در مناطق دور افتاده هنوز براي بافت حوله مورد استفاده قرار مي گيرد
شمال خراسان بافت نوارهای تزيينی
به عمل بافت نوارهاي تزئيني در شمال خراسان مداخل بافي با جهره بافي ميگويند كار
گاه بافت مداخل از جنس چوب ساخته ميشود. هريك از نخهاي تار به يك صفحه چهار گوش از جنس پوست و يا امروزه نگاتيو عكسهاي راديولوژي وصل شده استو بافنده تا تغيير وضعيت هريك از صفحه ها به نقش پردازي بر روي نوار مبادرت مي ورزد.
قوچان پوستين دوزی
زندگی دامداری و کوچ نشينی همراه با سردی هوا در شمال خراسان سبب رواج استفاده از پوستين و در نتیجه پوستين دوزی شده است.
قوچان پوستين دوزی
هواي سرد و دام فراوان قوچان أين صنعت دستي را بوجود آورده است، پوستين دوزي يك صنعت سنتي و قديمي است. پوستين هاي قوچان در ميان دامداران شمال خراسان معروف است. پوستين دوزي از مشاغلي است كه افراد خاصي به آن مبادرت مي ورزند كه اجدادشان براي آنها به ارث گذاشته اند ، مركز اصلي و مهم آن قوچان است. استفاده از پوستين در اك
ثر شهرهاي شمالي خراسان در فصول سرد رايج است. در حال حاضر در قوچان يك نفر به أين حرفه اشتغالف دارد كه اجدادش يكي دو نسل قبل از او از أين راه امرار معاش مي
كردند. كار تهيه پوست كه جزو مراحل اوليه مي باشد بر عهده خود پوستين دوز است.
گناباد نمد مالی
يكي از صنايع دستي است كه در حال حاضر در روستاي بيمورق كه بطور اجمال مورد پژوهش قرار گرفته تهيه مي گردد. عمده كار نمد مال اين روستا تهيه و ماليدن نمد چوپاني است كه در زمستان از آن استفاده مي كنند. مواد اوليه نمد مالي پشم گوسفندان مي باشد كه آنرا از دامداران مي خرند پس از تهيه پشم آنرا با كما ن حلاجي كه خود نمد مالان در اختيار دارند حلاجي مي كنند تا آماده كار شود .
سبد بافی
از صنايع دستي ديگر سبد بافي است كه در يكي از روستاهاي ديگري كه بطور اجمال مورد پژوهش قرار كرفته معمول مي باشد خانيك از روستا هاي مناطق سردسير و ييلاقي گناباد مي باشد كه در طول اين تحقيق برآن نگاهي انداخته شده است. سبد با
في در اين روستا بعنوان يك منبع درآمد براي برخي از اهالي ميباشد كه در حال حاضر بندرت ديده مي شود. مواد اوليه سبد بافي چوبهاي نازك و طويل درخت بيد مي باشد كه از آن وسايل زير را بدست مي آورند .
سرخس نجاری
يكي از فنون و صنايعي كه در گذشته در بعضي از روستاها و شهر سرخس رايج بوده است. نجاري سنتي با روش و وسايل ابتدايي بوده است كه در حال حاضر در روستاها بجز بزنگان و شهر سرخس و آن هم با فنون و روشهاي جديد، در ساير روستاهاي مورد پژوهش ازبين رفته و اثري از آن ديده نمي شود. نجاران سنتي ، ساختن در بهاي خانه، پنجره ها ، كمد ، صندوقچه جهت لباسها ، دسته بيل و كلنگ ، ميخ زدن و تراشيدن چوب جهت سقف خانه ها را در گذشته برعهده داشته اند، كه در بعضي از روستاها مثل قره قيطان ، اسلام قلعه بخاري محلي وجود نداشته و كارهاي نجاريشان را نجاران دوره گرد انجام مي داده اند.
نيشابو قالی بافی
يكي از معمولترين صنايع دستي كه در گذشته به وفور در كليه مناطق بررسي شده رايج بوده قالي بافي است. قالي بافي كه در گذشته رايج بوده با قالي بافي امروزي تفاوت داشته است . در زمانهاي قبل دستگاههاي قالي بافي بصورت افقي و بر روي زمين داير مي شده كه متشكل از دو تير چوب بوده و در فاصله اي معين به چهار ميخ آهني بلندكه در چهار نقطه متقابل به زمين كوبيده مي شد مي بستند. مواد اوليه : در كليه مناطق مواد اوليه اين نوع قالي بافي را از پشم گوسفندان تهيه مي نمودند پشم را بعد از چيدن از بدن حيوانات شستشو مي دادند و بعد با رنگهاي گياهي آنرا رنگ مي زدند و بوسيله جلك و چرخ به نخ تبديل مي كردند و بدون اينكه نقشه اي بكار ببرند مي بافتند. ابزاري كه در قالي بافي گذشته و حال مورد استفاده قرار مي گيرد پاكي وسيله اي جهت بريدن رنگ يا نخ در موقع بافتن - افه يا به اصطلاح استاد استوك جهت ضربه زدن بر لبه قالي - قيچي يا مقراض. امروزه قالي بافي در تمام مناطق بوسيله دستگاههاي آهني عمودي انجام مي گيرد كه بر اساس نقشه اي از قبل در بازار شهر تهيه مي كنند مي بافند.
فردوس آهنگری
اين حرفه كه در گذشته وظيفه تامين ابزار فلزي را برعهده داشت اكنون نيز به دليل كاربرد برخي صنايع سنتي در شهرستان به حيات خويش ادامه مي دهد . كارگاههاي آهنگري سنتي در شهر فردس بصورت محدود وجود دارد. جوانان به اين حرفه علاقه چنداني ندارند اما به لحاظ اينكه كوبيدن پتك بر روي آهن گداخته به نيروي فراواني محتاج است هر استاد كار از نيروي يك جوان در اين عمل بهره مي گيرد . ابزار مورد نياز آهنگر عبارتند از: دم آهنگري يا دستگاه : از دوصفح چوبي با پرده هاي پوستي ويك محل بعنوان كوره تشكيل يافته ااست. اين سيستم كه در گذشته ( تا حدود 30 سال پيش ) كاربد داشته است. جهت دم دادن نياز به يك نيروي انساني دارد. با حركت دم ، بادبه محل كوره هدايت مي شود و زغال سنگ
را مي گذارد تا حرارت كافي جهت گداختن آهن تامين شود. امروزه اهنگرها از دم برقي استفاده مي كنند
بيرجند قاليبافی
قالي شهرستان بيرجند نيز از شهرت جهاني برخورداغر است و نقشهاي ، زيباي قالي آن زبانزد خاص و عام است ولي متاسفانه نقشهاي زيبا و مشكل قبلي از رونق افتاده و جز معدود افرادي كه اكثراً كارهاي سفارشي انجام مي دهند، بقيه نقشهاي جديد و ساده را به سفارش تجار قالي انجام ميدهند
پارچه بافی
براي درست كردن دار و بافتن پارچه ابتدا كلاف نخ تار ر
ا مي جوشانند تا سفت شود و نان خشك در آب جوش مي ريزند و نخها را مشت مي كنند تا ضخيم شود. نخ كلاف را داخل نورد مي گذارند تا خشك شود. بعد بوسيله چرخ دوك ريسي نخها را بدور ماسوره مي پيچانند و بعد چهار تا چوب در يك زمين بزرگ مي كوبند و نخها را بصورت مستطيل بدور اين چهار چوب مي پيچانند، سپس نخها را يك تار ، يك تار از داخل تيغ و گله تيغ عبور مي دهند و دستگاه را وصل مي كنند و بعد نخ را بوسيله ماسوره كه در داخل سبچ است از داخل تارها عبور مي دهند و با شانه هر رديف نخ را مي كوبند سپس بوسيله پوشال تارها را بصورت زيگزاگ بالا و پايين مي برند تا تارها بدور نخها بپيچند .
پلاس بافی
پلاس بافي اكثراً با موي بز انجام مي گيرد ولي در روستاي خور نوع ديگر پلاس بافي با روگ (تكه پارچه) انجام مي گيرد. براي بافت پلاس ابتدا دار پلاس را بوسيله ميخ سر پا مي كنند، سپس شتها را از دور سر كار و كون كار مي گذرانند و بعد بخاطر اينكه تارها به همديگر نرسد و بهم نخورد روي چوب كار را گل مي كنند. سپس به وسيله ماسوره و نخ پلاس را مي بافند. براي بافت پلاس با روگ ابتدا چند رديف شتها را مي چينند كه به آن ساده گويند بعد به وسيله تكه هاي پارچه كه به آن روگ گويند شروع به بافتن پلاس مي نمايند .
ریسندگی با جلگ
جلك يك چوب چهار پر است كه نخها را بدور پره ها مي پيچند و با چرخاندن جلك پشم را تبديل به نخ مي نمايند. جلك ريسي را بيشتر چوپانان بدنبال گله خود و پيرمردان از كار افتاده در ميدان ده انجام مي دهند .
حصير بافی
براي بافت حصير ابتدا نخها را به لنگر وصل مي نمايند، سپس يك ني در روي دستگاه مي گذارند ولنگرها را به صورت زيگزاگ از روي ني عبور مي دهند سپس ني ديگري در روي دستگاه مي گذارند و دوباره لنگرها را از دور آن عبور مي دهند كه با عبور نخ لنگر از دور ، نيها بهم متصل شده و حصير درست مي شود. ني هاي اضافي و بلند را با چاقو مي
برند و وقتي حصير بافته مي شود با قيچي كنارة حصير را راست مي برند و بعد با پارچه و نخ وسوزن كنارهاي حصير را مي دوزند .
نمدمالی
نمد مالي از جمله فنوني است كه سابق در بيرجند و بعضي از روستاها رايج بوده است ولي در حال حاضر فقط در بعضي از روستا ها كم وبيش به اين كار مي پردازند. از جمله اين روستاها روستاي سلم آباد در نزديكي سر بيشه است. اكثر مرد
م اين روستا در گذشته نمد مال بوده اند و در حال حاضر هم چندين دستگاه نمد مالي در اين روستا فعال است .
آهنگری
براي ساخت كلنگ در آهنگري ابتدا يك تكه آهن بزرگ را در كوره مي گذارند تا گرم شود. بعد با انبر كلنگ را مي گيرند و روي سندان گذاشته و با پك مي زنند و به آن حالت مي دهند. دوباره آنرا درآتش مي گذارند و با سمبه باريك انتهاي كلنگ را سوراخ مي نمايند و بار ديگر آنرا با سمبه بزرگتر سوراخ مي نمايند تا به اندازه آن اندازه که دسته كلنگ در آن جا بگيرد. سپس بار ديگر آنرا در آتش مي گذارند و نوك آنرا تيز مي نمايند. .
نيشابور ريسندگی
ريسندگي از جمله وظايف زنان روستاي است كه با پشم گوسفند، موي بز و پنبه براي تهية بافتني ها نخ مي ريسند. وسايل كار در أين حرفه عبارتند از : 1- چرخ: دستگاه نخ ريسي براي تهيه و توليد نخهاي پنبه اي مورد استفاده قرار مي گيرد.2- دوگلوdoglu يا جلك jalak : جت پشم ريسي مورد استفاده قرار مي گيرد.
مسگری
مس گران به ساخت انواع ظروف مسي از قبيل ديگ، طشت، كاسه ، سيني و … اشتغال دارند. چكش ابزار شكل دادن به مس است. سفيد گران كه در كنار مس گرها استقرار يافته اند به سفيدگري ظرف مسي مشغولند. سفيدگرها بوسيلة دم به ذغال حرارت لازم جهت داغ كردن مس را توليد مي كنند. انبرهاي مخصوص جهت گرفتن قطعات مسي در أين مرحله بكار مي آيند . پس از حرارت دادن به قطعات مسي مقداري قلع بر روي آن مي مالند و بوسيلة يك پنبه كه آغشته به نشادر شده است قلع را بر روي سطح ظروف پهن مي كند. .
گناباد قالي بافي .
يكي از معمولترين صنايع دستي كه در گذشته به وفور در كليه مناطق بررسي شده رايج بوده قالي بافي است. قالي بافي كه در گذشته رايج بوده با قالي بافي امروزي تفاوت داشته است . در زمانهاي قبل دستگاههاي قالي بافي بصورت افقي و بر روي زمين داير مي شده كه متشكل از دو تير چوب بوده و در فاصله اي معين به چهار ميخ آهني بلندكه در چهار نقطه متقابل به زمين كوبيده مي شد مي بستند.
نجاري
نجاري ازجمله صنايع دستي است كه درمناطق بررسي شده بيشتر معمول بوده است. ذر گناباد و روستاي قوژد كماكان به اين حرفه اشتغال دارند. البته برخي از نجاران به جاي ابزارسنتي و دستي ابزارهاي ماشيني را مورد استفاده قرار مي دهند.در كليه مناطق نجار به ساخت وسايل و كارهايي از قبيل ساختن دربهاي چوبي - چهار پايه - صندلي - دسته بيل و كلنگ - ساخت ابزار و وسايل كشاورزي - كرسي و ديگر وسايل ضروري زندگي مي پرداخته اند. امروزه در روستاها اين صنعت از بين رفته است.
درگز آهنگری
يكي از صنايع سنتي كه در اكثر مناطق مورد پژوهش در گذشته رايج و در حال حاضر متروك گشته آهنگري به شيوه سنتي مي باشد ، آهنگر در بعضي از مناطق مثل لطف آباد ، حاتم قلعه و روستاي لاين نو در گذشته رايج و در روستاي گپي و دوست محمد بيگ بصورت دورگرد بوده است. در بخش نوخندان و شهر درگز آهنگر از گذشته دور تاكنون مشغول ساختن ابزار آلات مورد نياز عموم بوده است كه بدنبال كسب و كار به روستا هاي همجوار مي رفته ، و وسايل مورد نياز روستاييان را ساخته يا تعمير مي نموده است. آهنگر نوخنداني در گذشت
ه به روستاهاي خادملو و منطقه درونگر، پالكانلو ، برچ قلعه و ساير مناطقي كه زمينه كاري برايش فراهم بوده رفت و آمد مي كرده است، وسايلي كه آهنگر در مناطق مورد پژوهش ساخته و پرداخته مي كند عبارتند از: بيل ، كلنگ، ابزار دروي گندم و جو و علوفه ، انواع ميخ، زنجير، پاشنه درهاي چوبي، درست كردن نعل و نعل بندي الاغ و اسب و قاطر و غيره
