بخشی از مقاله
چکیده
پیشینهی تاریخی فرهنگ و تمدن یزد طبق متون، اسناد وآثار تاریخی برجایمانده، به عصر ساسانیان برمیگردد. شرایط جغرافیایی آن و اینکه این شهر محل تلاقی بسیاری از راههای تجاری و عبوری میان
شهرهای دیگر بوده بر جاذبه و اهمیتش افزوده است. مقاله با شیوه نگارش توصیفی-تحلیلی، و روش گردآوری اطلاعات کتابخانهای، اسنادی و میدانی، با بررسی یادمانهای کهن یزد، چگونگی اجتماع پیروان ادیان مختلف آن را بررسی میکند. هدف تحقیق نمایش تأثیر مذهب در فرهنگ و هنر یزد است. وجود آثار برجسته معماری و متون تاریخی نشان میدهد قبل از گرویدن یزدیان به آئین زرتشت، مهرپرستی در یزد رواج داشته، با انقراض ساسانیان در - 31ه.ق - - - 651م - - مردم یزد در سده اول - ه.ق - ، به اسلام و در همان آوان و به طور حتم در قرن چهارم - ه.ق - به مذهب شیعه گرویدند. عدهای با پرداخت جزیه بر دین اجداد خود و برخی بر دین یهودیت یا مسیحیت باقی ماندند، حداقلی نیز بعدها به آئین بهائیت گرایش یافتند. امروزه زرتشتیان و کلیمیان یزد دارای امکنه مذهبی خاص جهت انجام مراسم های فرهنگی و پایبند به اعتقاداتشان می باشند. در حال حاضر مذهب غالب یزدیان تشیع اثنی عشری میباشد.
-1 مقدمه و طرح مسئله
یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایرانزمین است. "در تاریخ پرفراز و نشیب ایران نام یزد برای اولین بار در آثار دورهی مادها دیده میشود" - آذریزدی و همکار، - 23 :1389 و در منابع مختلف مکتوب پیدایش این شهر را به ادوار قبل از ورود اسلام به ایران منسوب میدانند - همان - . طبق کتاب"تاریخ جدید یزد و بدون در نظرگرفتن درستی یا نادرستی مطالبی که عرض شده، بنای اولیه شهر قلعهای بود که اسکندر مقدونی آن را به اشاره ارسطو ساخت. مرحله بعدی پیشرفت آن در روزگار ساسانیان بود. برخی از شاهزادگان ساسانی در آن قصرها و قنوات و آتشکدهها ساختند. در زمان خلفای عباسی ساخت عمارت در این شهر به حداقل رسید. اما گسترش مداوم و تدریجی شهر از زمان بنی کاکویه در عهد سلاجقه که از اصفهان یه یزد آمدند آغاز شد. شهر یزد در عهد مظفریان و اتابکان روبه رشدی که در عهد شاهرخ تیموری به اوج خود رسید - میلر ، - 1380 طبق نوشته ی کاتب در سدهی هشتمه.ق تنها رکنالدینقاضی هشت خانقاه برای مریدان خود وقف کرد - کاتب، - 129 : 1348 که این مطالب همه بیانگر قدمت و دیرینگی تاریخی، دینی و فرهنگی این سرزمین و مردمش است. از سویی یزد به دلیل قرارگرفتن در نقطهی مرکزی ایران و دوری از پایتختها، به ندرت مورد دستبرد دشمنانی چون اسکندر، مغولان، حتی تهاجم اعراب در صدر اسلام که از کنار یزد گذشتند، قرار گرفته و بنابرهمین دلیل پذیرای اقوام و پیروان دیان مختلف در طول تاریخ بوده و دارای مردمیبا نژاد نسبتاً یکدست میباشد - آذریزدی و همکار، - 23 :1389، لذا قدمت تاریخ مدنیت در وضعیت موجود معماری و شهرسازی و فرهنگ ساکنان آن دست نخوردهتر باقی مانده است. مجموعهی آثار باستانی پراکنده موجود در آن نیز به سهم خود مبین این پیشینه تاریخی است. بررسی این آثار و نوشتههای محققان حاکی از آن است که مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی»مهریز و فهرج«، »یزد« ، »رستاق و میبد« و »اردکان« متمرکز بوده است. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراههای باستانی ری-کرمان و پارس-خراسان قرار داشته، جزء سرزمینهای دور دست مادها شمردهاند. این منطقه در نیمهی هزاره نخست ق. م، در سرنوشت سیاسی اتحادیههای قبایل ماد سهم بسزایی داشت. در آن موقع، یزد در یک چهارراه منطقهای قرار داشت و نقش مرزبانی ایالتها و نگهبانی راههای بسیاری را که به چهار سوی ایران میرفت، ایفا میکرد. وجود پارهای از یادمانهای کهن دینی در این منطقه، نشان میدهد که پیش از فراگیر شدن آیین »زرتشتی« ساسانی و گرویدن درصد کمی از مردم در سالهای بعد به یهودیت و بهائیت، ادیان باستانی ایرانی دیگری در این سرزمین رواج داشته است. از این میان میتوان به آیینهای »مهرپرستی« و »نیایش آناهیتا« اشاره کرد؛ برخی از نمادهای باستانی، به ویژه چند نیایشگاه کهن مانند»پارس بانو«، »پیر سبز«، »پیرنارکی« و سایر که از دیرباز در این مناطق پایدار بوده، نشانگر این مطلب است - حسینی و همکار،. - 23:1382 علیرغم موضوعات فوق امروزه معماران و شهرسازانی که برای یزد تصمیمگیری میکنند کمتر به فرهنگ متأثر از مذاهب مختلف شهروندان توجه میکنند و در این زمینه شناخت کافی ندارند. از اینرو در پژوهش حاضر سعی شده با بررسی آثار برجای مانده از ادیان و مذاهب گوناگون در این شهر، بخشی از فرهنگ دینی و تاریخ محلی آن را که بر معماری و شهرسازی این خطهی کویری تأثیرگذاشته مورد کنکاش قرار دهد.
-1-1 پیشینه تحقیق
در رابطه با تاریخ شکلگیری ادیان و مذاهب در ادوار مختلف تاریخی یزد اطلاعات منسجمی دیده نشده، اما در کتب تاریخی و پژوهشهای مختلفی که در باب تاریخ و فرهنگ یزد به دلیل قدمت زیاد و تمدن غنی آن انجام شده به شکل پراکنده میتوان نکاتی را در این خصوص یافت. در ذکر دیرینگی تمدن در یزد همین بس که عبدالحسین آیتی بررسی تاریخ یزد را از حیث "قدمت و کهنگیآن که مسلماً هزارها سال پیش از ظهور اسلام این شهر برپا بوده" - آیتی، - 16 :1317لازم و ضروری میداند. احمدبنحسین علیکاتب در کتاب"تاریخ جدید یزد" در حقیقت گزارشی از پارسامنشی یزدیان ارائه کرده است - میلر، . - 1380 بنابر نوشته میلر پیش از اسلام نیز یزدیان مردمی دیندار و یزد مکانی مقدس به شمار میرفت. وی همچنین اشاره میکند زرتشتیگری دین ایرانیان در عهد ساسانیان بوده ولی پس از فتوحات اعراب، یزد کانون مسلمانان پرهیزگار شد - همان: . - 100 در این زمینه آذریزدی و همکار مینویسند"مردم یزد از دیرباز، خداجو و درستکار بودهاند. حتی پیش از اسلام، سرزمین یزد مکان مقدسی برای گردآمدن مردمان دینداری بوده که از هر گوشه و کنار ایران، به این سرزمین خدایی ره میسپردند و به نیایش یزدان پاک میپرداختند. نام یزد برگرفته از همین اعتبار است" - آذریزدی: . - 95 :1389 طبق نوشتههای ایرج افشار این شهر"پس از زوال دولت ساسانی مأمن و مسکن عدهای از زرتشتیان ایران قرار گرفته و تا عصر حاضر هم از پناهگاهها و یکی از موطنهای آنان بوده است - افشار، . - 813 :1374 او همچنین اشاره دارد "زرتشتیان سنت نگاهبانی آثار و ابنیه دین را از فرائض میدانند و لذا تا حد توان از آنها محافظت می کنند" - همان - . شایستهفر در مقالهای از یزد به عنوان شهر مقدس زرتشتیان یاد میکند - شایستهفر، - 85 :1390 و در جایی دیگر اشاره دارد با از میانرفتن شاهنشاهی ساسانی، در سال31 ه.ق - .651م - ، مردم بیشتر نقاط ایران از جمله مردم یزد در نیمه نخست سده اول ه.ق، به دین اسلام گرویدند - همان - . افشار در کتاب یادگارهای یزد به این موضوع پرداخته و مینویسد "نخستین گروه سربازان اسلام میان سالهای 13 تا 23 پس از رحلت رسول خدا - ص - به یزد آمدند، اما مردم یزد در زمان عثمان - 25-23ه.ق - شریعت محمدی را پذیرفتند. یزد تا سده نهم از شهرهای مهم شافعی مذهب ایران بود، و همزمان با اوج گیری قدرت صفویان و گرایش این خاندان به شیعه، مردم یزد هم به صف شیعیان علوی پیوستند و بر مبنای آداب و آیین تشیع، زندگی اجتماعی خود را سامان دادند. این دلبستگی تا کنون نیز ادامه دارد. ولی برخی مردم با پرداخت جزیه ، آیین پدران خود را نگه داشتند و برهمان اعتقادات قبلی پایبند ماندند" - افشار: . - 42:1378 اما مطالعات نگارندگان نشان میدهد از قرن چهارم - ه.ق - یزدیان به تشیع گرویدند.
افشار با اشاره به سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال - 1375ه.ش - در استان یزد تعداد 3879" نفر زرتشتی، 78 نفر مسیحی،100 نفر یهودی و 704 نفر از سایر ادیان" را برای یزد نام میبرد - افشار: . - 42:1378 کاتب مورخ سده نهم - ه.ق - ضمن اشاره به تاریخ محلی یزد در این دوران اشاره دارد که در دورهای خاص در یزد مزارها و مراقد شیوخ صوفی در داخل و بیرون شهر یزد دارای اهمیت زیادی بودند - کاتب، - 105- 8 :1348 که نشان از اهمیت آئین تصوف در آن ادوار دارد. جعفری از مورخان سده نهم که تاریخ یزد را در باب تاریخ این شهر به یادگار گذاشته اطلاعات تاریخی مفیدی در باب مردم یزد و مذهب آنان ارائه داده است. سازمان میراث فرهنگی کشور نیز طی پژوهشی یزدیان را "بیشتر مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری میداند. از دیگر اقلیتهای مذهبی که از دیرباز در این استان زندگی میکنند، میتوان زرتشتیان، یهودیان، مسیحیان و بهائیان" - سازمان میراث
