بخشی از مقاله
مقدمــه:
شاهکارهای معماری بومی، دارای ابعاد گستردهای هستند که میتوانند در زمینههای گوناگون محور مطالعه قرار گیرند و با شناسایی الگوهای اصیل آنان، کالبد جدید را بر مبنای این اصول بنیادین و هماهنگ با شرایط زمانی و مکانی جدید ساخت. معماری هر سرزمینی برآیندی از باورها، فرهنگ، اقلیم، صنعت و شیوههای ساختن در آن مرزوبوم است بر همین اساس معماری، به مثابه آینهای تمام نما، معرف سلایق، امکانات، دانستهها و توانایی خالقان خود است.
یک اثر معماری، متشکل از برگهها و اشکال در قالب فضایی است؛ فضاهای باز و بسته و باز شوها، پرو خالیهای حجم و شاخصههای کالبدی، سلسلهمراتب و اندازهها. در این میان، رنگ به دلیل گستردگی و تأثیرات روانی بارز، جایگاه خاصی دارد که در بازخوانی یک معماری مبین و مبرهن است. بررسی کاربست رنگ در معماری بومی منطقه اورامان با داشتن معماریی غنی، تاریخی کهن و اصالتی محفوظ، تلاشی است در این زمینه و نتایج قابلتأملی را در شناخت هرچه بیشتر سکونتگاههای کوهستان، نگاه زیبایی شناسانه و جنبههای روانشناسانه به دست میدهد.
اگرچه در باب تاریخ معماری، تحلیل بناها و سبک شناسی، مقالات
و کتاب های بسیاری نگارش شده و در لابه لای آن ها به صورت جزئی به مبحث رنگ توجه شده است یا در کتاب های رنگ شناسی به بناهای معماری نیز اشاره شده است، اما در این میان جای خالی پژوهش های تخصصی در زمینه رنگ و معماری در ابعاد بوم شناختی
و ریشه های فرهنگی آن در تمدن های تاریخی، احساس می شود. در این تحقیق بعد از مقدمه به کلیات رنگ، مطالعه جامعه بستر و پبشینه موضوع پرداخته شده است. بخش بعدی به تحلیل عوامل مؤثر در شکل گیری گرایش به رنگ آبی، تحت زیر عنوان های هویت پنهان و آشکار، می پردازد و در انتها با جمع بندی تمام عوامل مطرح شده، نتیجه گیری بیان می شود.
روش تحقیق
گرچه پژوهش پیش رو تلاشی درزمینهی واکاوی و ریشه یابی چگونگی شکل گیری زیبایی در معماری مبتنی بر فرهنگ بومی است و سعی می شود تا در معماری معاصر نیز نمود یابد اما در حیطه تحقیق های بنیادین قرار می گیرد. این تحقیق به تأثیر اعتقادات، جغرافیا، اقلیم، ادبیات، زیبایی شناسی و روانشناسی
به عنوان متغیر های مستقل بر چگونگی و چرایی کاربست رنگ در معماری مسکونی سنتی، به عنوان متغیر وابسته پرداخته است. رویکرد این تحقیق توصیفی و تحلیلی است.
محدوده تحقیق، قسمتی از منطقه اورامان است که در ایران قرار دارد. روش جمعآوری بخشی از اطلاعات به روش مطالعه کتابخانهای بودهاست که به واکاوی جنبه روانشناسی رنگ در معماری بومی
و مباحث هویت پنهان مانند تأثیر شیوه زندگی، اقلیم و جغرافیا در زیباییشناسی مردم و بهتبع آن، گزینش رنگ خاصی، در معماری
و پنجرههای بافت بومی پرداخته و بخش دیگر دادهها با مطالعات میدانی؛ مطالعه بافت معماری بستر، توزیع پرسشنامه و مصاحبه با مردم کهنسال اورامان جمعآوریشده است تا شواهد "آشکار" کاربست رنگ آبی برای پنجرههای مسکونی، از دیدگاه مردم نیز روشن شود.
با توجه به وسعت منطقه اورامان، جامعه آماری ازلحاظ جغرافیایی، در حد توان گسترده و ازنظر تعداد متناسب در نظر گرفته شد تا علاوه بر اعتبار لازم، تمام جوانب را شامل شود. جهت حصول این مهم، ۵ منطقه بکر کماله، اورامان تخت، پلنگان، نروی و هیروی با پراکندگی لازم انتخاب شد. در این نواحی بهطور تصادفی با ۰۴ نفر از ساکنین کهنسال که خود از معماران و انتخابکنندگان رنگ آبی بودهاند دیدار شده و پرسشنامههایی به صورت مصاحبهای تکمیل گشت. با توجه به ضریب اطمینان ۰۹ درصدی و نسبت ۰۲ درصدی افراد ۵۵ سال به بالا، جامعه آماری ۰۴ نفر بوده است.
پرسشها و فرضیهها:
در عصر سبکهای فرا مدرن و ساختارشکن، معماری اورامان در پس هزاران سال هنوز هم بهعنوان شاهکاری زنده و اصیل در جریان است. خانه، گستردهترین عضو این کالبد، به مثابه لباس دوم، محصول دانش، توانایی و سلیقه ساکنان آن است. این تحقیق با بررسی نقش رنگ و چرایی کاربست رنگ آبی در معماری و پنجرههای اورامان، در پی شناخت بیشتر این میراث کهن معماری و دست یابی به پرسشهای ذیل است.
• رنگ آبی در معماری سنتی منطقه اورامان چه جایگاهی دارد؟
• ریشههای دلایل انتخاب رنگ آبی، در معماری بومی منطقه اورامان کدامند؟
۸۴
فصلنامه پژوهشهای معماری اسلامی / شماره سوم / تابستان ۳۹۳۱ / سال اول
۲. کلیات رنگ
۲-۱. رنگ و چیستی آن:
رنگ؛ گســتردهترین عنصر قابــل درک، با تجلی در تمــام ابعاد عالم با همنشــینیهای مکمــل و خلق هارمونیهــای ناب، زیبایی تحســین برانگیزی به طبیعت بخشیده است. با توجه به تأثیر بالا و گسترده بر روان آدمی میتوان گفت: بدون رنــگ، ادامه حیات و زیبایی زندگی آدمی را افســردگی و بی نشاطی فراخواهد گرفت. لذا بشر همیشه کوشیده است تا با کاربســت رنگ و مصالح رنگی محیط زیســت خویش را خوشایند و زیبــا کند. در لغت نامهها »رنگ کیفیتی اســت که از ظاهر چیزی دیده میشــود؛ مانند سفیدی، ســرخی، ســبزی)«معین ۰۶۳۱، ۷۶۱) و در لســان العرب، ابن منظور علاوه بر تعریف فوق اضافه میکند که »رنگ هر شــی، چیزی است که باعث تمایز آن از شــیءِ دیگر میشود)«ابن منظور ۰۰۰۲، ۷۶۳). در تعریفی فرا گیر، به گفته الریش بیر۱ روانشناس اتریشــی، انســان در مقابل رنگها از خود واکنشهای خواهد داشت و این تعریف اولیه رنگ است.
همچنین »رنگ قسمتی از خود آگاه، نیمه خود آگاه و ناخود آگاه ماست و مــا با دریافت رنــگ در رفتارمان از خود واکنش نشــان میدهیم و این وکنشها فقط روانی یا ادراکی نیستند بلکه ممکن است جنبه فیزیولوژیک هــم داشــته باشــند. از این رو رنــگ در کامــل ترینتعریف یــک پدیده ســایکوفیزیولوژیک اســت که در مغز و روان ما ایجاد میشــود و خارج از ذهن ما رنگ مفهومی نخواهدداشت)«بختیاریفرد ۱۸۳۱، ۱۱).
۲-۲. تاریخ کاربست رنگ:
ســابقه اســتفاده از رنــگ حداقل بــه حدود پانــزده هزار ســال پیش برمی گردد، به کهن ترین نقاشــی های که در غارهای لاسکو و التمیرا پیداشــده اســت.۲ با ایجاد مدنیت و اختراع ســفال اســتفاده از رنگ شــکل کاربردی تری به خود گرفــت و از ۰۰۰۳ تا ۰۰۵۱ قبل از میلاد
با کشــف فلز، آلیاژهای فلــزی و یافتن ســنگ های تزئینی (لاجورد، فیروزه، یشــم)، ســاخت لوازم تزئینی و جواهرات رونــق یافت و از این پس رنگ به عنوان یک عنصر زیبا ســاز در مواد و وســایل بکار گرفته شــد. هنرمندان بــا به کارگیری رنگ در پارچه، شیشــه، فلز، ســنگ، چوب و ... آثار هنری نفیس تری را به وجود آوردند و روز به روز بیشــتر بــه اهمیت رنگ پی می بردند (بختیاری فرد ۱۸۳۱، ۷).
۲-۳. جایگاه رنگ آبی در معماری مسکونی منطقه اورامان:
خانه؛ ظرف زندگی، حاصل ترکیب هنر و صنعت ســازندگان آن اســت. با توجه به اهمیت و تعامل گســترده با کالبد آن، همواره ســعی شده است تا همسوی اندیشــهها و باورها بوده و ظاهری آراســته داشته باشد. یکی از شاخصترین نمود مصالح و اندودها، رنگ است که در انتخاب آن علاوه بر توجه به وجه کاربردی، جهانبینی و زیبای شناسی نیز دخیل است. در بررســی رنگ پنجرههای خانههای ســنتی، دو گونه کاربست رنگ دیده میشــود. شیشــههای رنگی ارســیها و روغندانها۳ که همواره یکــی از رنگهــای پایهای آنها آبی اســت و فریمهــای چوبی که اگر رنگ میشــوند، رنــگ غالب آنهــا، از مناطق مرکزی بــا اقلیم گرم و خشــک تا تهران و تبریز، با اقلیم ســرد کوهستانی، آبی روشن است اما در منطقه اورامان، این رنگ با خلوص بیشــتری دیده میشود. کاربست گســترده این رنگ در طول تاریخ و گســتره جغرافیایی، از شرق تا غرب، در پنجرههای چوبی، اهمیت موضوع را رســانده و بر وجود ارتباط پیدا و پنهان این رنگ با مفهوم سکونت صحه میگزارد.
گرچه آبیرنگی ســرد و خنک محســوب میشــود و میتواند در نواحی گرم و خشــک، از دیــدگاه روانشناســی، قابل توجیه باشــد، اما فراوانی آن در اقلیم ســرد و کوهســتانی، بر پیچیدگی کار میافزاید. در راستای اثبات کاربســت گســترده این رنگ، بهعکس نگاری و مصاحبه با مردم کهنسال منطقه موردپژوهش پرداخته شد. (تصویر ۱)
شکل ۱. کاربست رنگ در خانههای منطقه اورامان، به ترتیب، اورامان تخت، هجیج، درههجیج.(منبع: بنیاد مسکن)
۹۴
فصلنامه پژوهشهای معماری اسلامی / شماره سوم / تابستان ۳۹۳۱ / سال اول
برای این کار، بهطور تصادفی چندین عکس،از آبادیهای بکر »اورامان تخت«، »بلبر«، »شــرکان«، »هجیــج« و »درههجیج«، انتخاب و تمام خانههای آن شمارش شد. تا درصد اســتفاده هرکدام از رنگها مشــخص شــود. با توجه به اینکه انتخاب
عکسها تصادفی بوده و پنج آبادی مجزا مورد برســی قرارگرفته و نتایج آنهــا بهطور معنــی داری، همخوانی دارد، میتــوان ادعا کرد که نتایج بررسی، عکسهای دیگر با زوایای متفاوت، همان آمار را تأیید میکند.
باید خاطرنشــان کرد که؛ به دلیل بزرگ و کوچــک بودن آبادیها، تعداد خانههــای شمارششــده متفاوت اســت. آنچنانکه در مــواردی، تمام خانههای یک روستا ۰۵ باب بوده و از این تعداد نیز بخشی به دلیل مخروبه بودن پنجره نداشته است. علاوه بر آن، نتایج مصاحبه با اهالی کهنسال اورامــان، نیز که حاکی از گســتردگی رنگ آبی در پنجرههای مســکونی منطقه اورامان اســت. در جدول ۱ آمده است. همانگونه که از این جدول برمیآید؛ بالغبر ۵۵ درصد استفاده از رنگ، مربوط به آبی بوده است.
جدول ۱. درصد کاربست رنگ آبی در چند آبادی بکر و اصیل منطقه اورامان( مأخذ: نگارندگان)
َ هجیج شرکان َ دره هجیج
شرکان در سال ۵۸۳۱ بلبر بلبر در مصاحبه با اهالی کهن سال
۰۹۳۱ ۵۸۳۱ ۵۸۳۱ ۰۹۳۱ ۰۷۳۱
آبی ۶۵/۰ ۵۵/۰ ۷۶/۰ ۳۵/۰ ۵۶/۰ ۵۶/۰
سبز فیروزه ۷۲/۰ ۴۰/۰ ۸۱/۰ ۰۳/۰ ۸۰/۰ ۰۲/۰
سفید ۷۱/۰ ۱۲/۰ ۲۰/۰ ۷۱/۰ ۴۰/۰ ۰
بدونه رنگ ۰ ۰ ۳۱/۰ ۰ ۳۲/۰ ۵۱/۰
تعداد نمونه ۷۰۱ ۷۴ ۹۳ ۳۶ ۶۲ ۰۰۱/۰
هرچند باگذشــت زمان و وارد شــدن پنجرههای فلــزی تا حدودی رنگ ســفید وارد بافت شــده و از فراوانی رنگهای آبی و سبز فیروزهای کاسته است اما فراوانی رنگ آبی، همچنان نمود گستردهای دارد. از موارد کهن رنگآمیزی مسکن، میتوان به تزئینات نقاشی تالار پذیرای کاخ سارگون اشــاره کرد که به ۶۴۷ ســال پیــش از میلاد برمیگــردد۴. این مجموعه نشــانگر کاربرد نقاشــی و رنگآمیزی در داخل و خارج بناهای مسکونی اســت. به پیــرو آن، در منطقه اورامــان هم که ارتباط سیاســی و تجاری نزدیکی با بینالنهرین داشته، رنگ، کاربستی قابل توجه ای داشته است. آنچنــان که در ادامه، به تفصیل بیان میشــود، در نوشــته-های کهن که بخشی از اندیشــههای آیین زردشت است۵ بر استعمال رنگ آبی در کنار رنگهای ســبز و سفید، تاکید شده اســت؛ اما ازآنجاکه تهیه رنگ در قدیم الایام دشــوار و پرهزینه بوده اســت، رنگآمیزی و اســتفاده از رنگهای ملون (فراتر از قهوهای روشــن کاهگل یا ســفید خاک رس) رسمی، اعیانی بوده و کمتر در بناهای مردم عادی، استفادهشده است، لذا در بیشــتر موارد، رنگ در و پنجره، همان قهوهای روشن چوب بوده اســت؛ اما با احداث اولین کارخانهتولید رنگ صنعتی در ایران به ســال ۸۱۳۱، زمینــهی رنگآمیزی گســترده فراهم میشــود و این رنگ در خانههای رعیت نیز، بروز چشمگیرتری پیدا میکند.
۳. اشارهای به منطقه اورامان:
اورامان ســرزمینی کوهســتانی و نســبتا مرتفع با ارتفاعــی از ۰۰۵۱ تا ۰۰۵۳ متر از ســطح دریا، به مختصات طــول جغرافیای´۳۵◦۴۳ تا ´۹۵ ◦۵۴ دقیقه شــرقی و عرض بین´۹۵ ◦۵۴ تا ´۵۴◦۶۴ شــمالی اســت. در تقسیمبندی سیاسی بخشــی از آن در استانهای کردستان و کرمانشاه و بخش دیگر در شرق اقلیم کردســتان در کشور عراق قرار دارد(تصویر ۲). در پهنهبندی اقلیمی هم همگونه ســرد و کوهستانی قرار میگیرد، با تابســتانهای معتدل و زمســتانی ســرد و برفی، اما به دلیل اختلاف ارتفاعهــای فاحش، حتــی در یک فصــل معین، میــان نواحی مجاور
تفاوتهای آبوهوای شــدیدی به چشــم میخورد، بهطوریکه شروع
ً
رویــش و بهار طبیعت در این مناطق، گاها تا دو ماه اختلاف زمانی دارد. ایــن ویژگی منحصربهفرد دورانهای کهن، ســبب پیدایش نوع خاصی از زندگی کوچنشــینی در عین اسکان دائم شــده است. اورامان به دلیل صعبالعبور بودن، در طول تاریخ دارای حکومتی خود مختار و مســتقل بوده و آداب و فرهنگ خاص خود را داشــته اســت؛ کــه از مصادیق آن میتوان، از شــیوه دموکراتیک در انتخاب »شــورای« اداره حکومت در دوران قبل از اســلام نام برد که بهطور مســتقیم، در انتخاباتی روشن و قاعدهمند، توسط زنان و مردان به سن معلوم رسیده برگزار میشده است.
۰۵
فصلنامه پژوهشهای معماری اسلامی / شماره سوم / تابستان ۳۹۳۱ / سال اول
زنان علاوه برداشــتن حق رأی در این انخابــات، در دورههای به عنوان کاندیدا شرکت کرده و اداره جامعه را به دست میگرفتند.۶ در ارتباط با وجهتســمیه اورامان بالغبر ۰۱ قول موجود میباشــند که در این میان موارد زیر ارجحیت دارند:
- در فرهنگ لغت »برهان قاطع« اثر محمدحسین خلف تبریزی آمده است که: اورامان از دو واژه ترکیبی (ئوور) به معنی قلعه مســتحکم و ســخت و دارای) حصار و بارو) و مان یعنی خانه و مسکن تشکیلشده است.
- از کلمــه »اهورئامــان« بــه معنــی مــکان و جایگاه خدای زردشــت »اهورامزدا« هور= اهورا و مان= مکان و جایگاه.
- از »اور« بــه معنای شــهر و »امان« بــه معنی پناه گرفتن و پیشــوند »اور« در شــهرهایی چون اور (پایتخت سومر) اورمیه- اورشلیم-اورفا-اورامان، تداعی این معناست.
- از »اورامــن« بــه معنــی خوانندگی به زبــان پهلوی استخراجشــده، اورامنان: شعرهای پهلوی و محلی ایرانیان.۷
شکل ۲. موقعیت جغرافیای منطقه اورامان و پراکندگی سایتهای نظر سنجی
(مأخذ: (google earth
۴. پیشینه موضوع
با توجه به گســتردگی و تأثیر بارز رنگ بر کیفیت بصری و روانی فضا، این عامل در آثار پژوهشــگرانی که به بازخوانی معماریهای بومی و نقد بناها میپردازند، جایگاه ویــژهای دارد. اگرچه اولین نظریههای مبحث رنگ، در آثار و اندیشههای فیلســوفان کهنی مانند افلاطون و ارسطو به چشم میخــورد اما پیدایش اصول کاربردی رنگ، به دوران رنســانس و تلاش
هنرمندانی مانند لئوناردو داوینچی۸ و یوهان گوته۹ برمیگردد. در میان کارهای صورت گرفته در ادوار بعدی، نقش پررنگ مدرسه باهاوس، قابلتأمل اســت که بــا گردآمدن هنرمنــدان و صاحــب نظرانی همچون کاندینسکی۰۱، و ایتن۱۱ و آثار هنرمندانی مانند ماتیس۲۱، موندریان۳۱ و ویکتور وازارلی۴۱ ادامه و گسترش یافت. یوهانس ایتن از نخستین کسانی است که درزمینهی رنگ، اصول و قوانینی وضع کرد و با انتشــار کتاب »هنر رنگ« در ســال ۱۶۹۱، بانی پیدایش بابی با موضوع رنگ در ارتباط با ســاختمان و روان آدمی در کتابها و پژوهشهای معماری و ســایر رشــتهها شد. آثار موندریان نیز با استقبال گسترده طراحان صنعتی و معماران، در زمینههای گوناگون طراحی لباس، ماشین نمای ساختمان و طراحی داخلی، منجر به شکلگیری مکتب هنری دی استایل۵۱شد.
