بخشی از مقاله
مقدمه
یکی از بیماریهای مزمن سرطان است. علیـرغم توسعه سرطان با 95 درصد چهارمین علت مـرگ
پیشرفتهای پزشکی، توسعه درمانهای سرطان و و میر است. در کشورما نیـز بنـا بـر آمـار وزارت
افزایش تعـداد نجـات یافتگـان از سـرطان، ایـن بهداشت سرطان پس از بیماریهای قلبی عروقـی
بیمــاری از لحــاظ احســاس درمانــدگی و تــرس و سوانح سومین علت مرگ و میر میباشد. میزان
عمیقی که در فرد ایجاد میکنـد بـیهمتـا اسـت. بروز کلی سرطان در ایران 91/5 در 100000 نفـر
اضطراب یکی از مهمترین اختلالات روانشناختی گزارش شده است. سالانه حـدود 7 تـا 8 میلیـون
در نوجوانان مبتلا به سرطان است (لـی- مـین 1و نفر در اثر ابتلا به سرطان جان خـود را از دسـت
همکاران ، .( 2012 تردیدی نیست کـه تشـخیص میدهند و پیش بینی میشود تا 10 سال آینده 90
بیماریهای تهدید کننده حیات همچـون سـرطان میلیون نفر در اثـر ایـن بیمـاری جـان خـود را از
اثرات متعددی بر کیفیت زندگی فـرد مـیگـذارد دست بدهند. بـیش از 70 درصـد سـرطانهـا در
(طــاولی و همکــاران، .1386 بیمــاران ســرطانی کشورهای در حـال توسـعه کـه منـابع محـدودی
اضطراب و تنشهای زیادی را همراه با تشخیص جهــت پیشــگیری، تشــخیص و درمــان مناســب
این بیماری، تجربه میکنند (شـارما2 و همکـاران، سرطان در اختیـار دارنـد، رخ مـیدهـد (گویـا و
.(2012 ســرطان یکــی از بیمــاریهــای نــادر در موسوی، .(1387
کودکان است و تشـخیص سـرطان در بـین آنهـا خــانوادههــای بیمــاران ســرطانی رویــدادهای
استرسهای قابل ملاحظهای را برای خانوادههـای پراسترس و وضعیتهای پیوسته و دنباله داری از
آنها به همراه دارد (ایزر، .(2004 به رغم طبیعـت اضطراب را تجربه میکننـد (بسـت6، اسـتریازند7،
پراسترس سرطان، تحقیق در این زمینـه تغییـرات کاتانیــــا و کــــازاک2001 8؛ کــــوهن9، 1993؛
قابل ملاحظـهای در عملکـرد بیمـاران در بعـد از کــازاک،2001؛ بــه نقــل از لاوی و مــی- دان10،
تشـــخیص را، نشـــان داده اســـت (تامســـون .(2003
وگوستاوسون3، 1996؛ والاندر و وارنـی4، 1998؛ امروزه به علت پیشرفت در روشهـای درمـانی
به نقل از کریستین5 و همکاران، .(2007 در حـال میزان بقاء کودکان مبتلا به سرطان افـزایش یافتـه
حاضر سرطان با اختصاص 21 درصد مرگها بـه است. اما همچنان پیش آگهی، امید بـه زنـدگی و
خــود دومــین علــت مــرگ و میــر در کشــورهای کیفیت زندگی این کودکان نامشخص مـیباشـد و
صنعتی محسوب میشود. در کشورهای در حـال میتوان این عوامل را از عمدهتـرین دلایـل بـروز
1 .Li-Min 6 .Best
2 . Sharma 7 .Streisand
3 . Thompson &Gustafson 8 .Catania & Kazak
4 . Wallander & Varni 9 . Cohen
5 . Kristen 10 . Lavee& Mey-dan
استرس در والدین ذکر نمود.
مسائلی نظیر مشکلات روانی - اجتماعی، تـنش درروابــط والــدین، مشــکلات مــالی، انــزوای اجتماعی، تغییر در وظـایف شـغلی و خـانوادگی، الگوهای تفریحی و کمبود وقت خـانواده جهـت پرداختن به کودکان سالم به عنـوان دیگـر عوامـل تنشزا در خانوادههـای دارای کودکـان مبـتلا بـه سرطان معرفی شدهاند. نگرش سیستمی در مـورد خانواده چنین بیان میکند که تغییر در یک بخـش از سیستم خانواده، کـل سیسـتم را متـاثر خواهـد ساخت و ارتباط درونی سیستم خانواده طوری به هم گره خورده است کـه تغییـر در یـک قسـمت باعث تغییـر غیـر قابـل اجتنـاب درتمـام سیسـتم میشود (مرندی و همکاران، .(1387
بنابراین تشـخیص و درمـان سـرطان، تـاثیرات منفی را درمحیط خانواده به همراه دارد (کریستین و همکاران، .(2007
عکس العمل اولیه والدین درارتباط با تشخیص سرطان در فرزندانشان، اغلب بـا ضـربه و شـوک پیچیدهای همراه است. اعتقاد به اینکه فرزندانشان از بین خواهند رفت، بـرای آنهـا سـخت خواهـد بود. بدون تردید سرطان یکی از پر اسـترستـرین رویــدادهایی اســت کــه شــخص در زنــدگی اش میتواند با آن روبرو شود و تغییـرات آن نـه تنهـا بر خود فرد بلکه برخواهر و برادرها و والـدین و به طور کلی بر خانواده تـاثیر گـذار خواهـد بـود (ایــزر، .(2006 والــدین، بــه خصــوص مــادران بچههای مبتلا به سرطان بیشتر ازوالدین بچههـای سالم در معرض مشکلات روانشـناختی از قبیـل، اضطراب، افسردگی، اسـترس و غیـره مـیباشـند
اثربخشی آموزش تابآوری بر استرس مادران ...
(دلکوئیســـت1، سیزیوســـکی و جـــونز2، 1996، داکرتی3، ویلیامز4، مک گـی5، اسـکیگ6 ، 2000؛ هوکسترا7، ویبرز 8، جاسپرس 9، کامپس10، کلیپ11، 1999؛ به نقل از کریستین و همکاران، .(2007
یکــی از راهبردهــای مناســب بــرای ارتقــای سلامت روان در افراد تابآوری است. تابآوری به این مسئله مـیپـردازد کـه فـرد علیـرغم قـرار گرفتن در معرض فشارهای شدید و عوامل خطـر می تواند عملکرد اجتماعی خود را بهبود داده و بر مشکلات غلبه کنـد (سـلیمی، .(1388 هـر چنـد اندیشه تابآوری در مواجهه با شـرایط نـاگوار از سالها قبـل در افسـانههـا، اسـطورههـا و هنـر و ادبیات وجود داشته است اما در اواخر قرن نوزده و اوایــل قــرن بیســتم کــه روان شناســی تحــولی تکوین یافت، تمایل واضحی در زمینه سـازگاری فرد بـا محـیط بـه وجـود آمـد (ماسـتن، .(1995 تابآوری یکـی از موضـوعات مطالعـه شـده بـه وسیله روان شناسی مثبت نگر است. روان شناسی مثبتنگر در اواخر دهه 1990 بر پا شده اسـت و تمرکز آن بیشتر بر قدرتها و توانـاییهـای فـرد است تا جستجو در ضعفهـا و نقـصهـای فـرد (نینان، .(2009
1 . Dahlquist 2 . & Jones Czyzewski 3 . Dockerty 4 . Williams 5 . Mcgee 6 . Skegg 7 . Hoekstra 8 . Weebers 9 . Jaspers 10 . Kamps 11 . Klip
2013Winter4/.No.1.VolPsychology/Health 1391 زمستان ـ4شماره پژوهشی/ علمی فصلنامه سلامت شناسی روان
99
طاهره حسینی قمی/ حسین سلیمی بجستانی
امی ورنر1 یکی از نخستین دانشمندانی بـود کـه
در دهه 1970از اصطلاح تابآوری استفاده کـرده
است. او گروهی از بچههـای منطقـه کـایوایی در
هاوایی را مورد مطالعه قرار داد که در فقر به سـر
میبردند و یا با والدین بیمار روانی یـا الکلیـک و
یا اخراج شده از کار زندگی میکردند. ورنر نشان
داده که بچههایی که در وضعیتهـای خیلـی بـد
رشد کردهاند از این تعداد دو سوم در سنین بالاتر
رفتارهای مخرب از خود نشان دادهاند بـه عنـوان
نمونه، سوءاستفاده و تولدهای نامشـروع و غیـره.
اما یک سـوم از ایـن بچـههـا رفتارهـای مخربـی
نداشتند، ورنر گروه اخیر را تابآور نامید. بچههـا
و خانوادههای تابآور ویژگیهـا و قابلیـتهـایی
دارند که آنها را متفاوت از بچهها و خـانوادههـای
روانشناسیسلامتفصلنامهعلمیپژوهشی/شماره4ـزمستانHealthPsychology/Vol.1.No.4/Winter20131391 غیر تابآور میسازد (ورنر،.(1982 راتر در سـال
1985 تابآوری را به عنوان مقابله با اسـترس در
موانع محیطی باشد. علاوه بر این شـرایط نـاگوار
یک زمان که خود باوری و قایلیت اجتمـاعی کـه
مسـئولیت پـذیری مناسـب و ماهرانـه را افــزایش
میدهد، تعریف میکند. تابآوری توانـایی رشـد
کردن، به بلوغ رسـیدن و پختـه شـدن و افـزایش
قابلیت در مقابل شرایط ناگوار است ایـن شـرایط
ممکن است شامل نابهنجاریهای بیولـوژیکی یـا
1 ممکن است مزمن و دائمی یا شدید و غیرمعمول باشد (رومان اورتویگ2، .(2004
به طور کلی مفهوم تابآوری به پیامدهای مثبت به رغم تجربه ناگواریها و ناملایمـات، عملکـرد مثبت و موثر در شرایط نـاگوار، بهبـودی بعـد از
1 . Emmy werner 2 .Roman -Ortwig
یک ضربه مهم، اشاره دارد (اسچون و همکـاران، .(2006 افراد تابآور توانـایی برگشـتن و بهبـود پیــداکردن، خــوشبینــی و مهــارتهــای فکــری انعطاف پـذیر، جسـت وجـو کـردن مشـکلات بـه عنوان فرصـتی بـرای یـادگیری و رشـد، توانـایی پشتکار و استقامت داشـتن، عـزت نفـس3 سـالم، توانایی تعیین اهـداف قابـل دسـترس؛ آشـکار4 و واقعی5، داشتن شبکه حمایتی سالم، توانایی رشـد قابلیت های عاطفی و فرا طبیعی، توانایی اسـتقلال رأی، حس شوخ طبعی، توانایی درگیری و ارتباط معنادار با افراد، توانایی رفتار کردن بـا احتـرام بـا خودشان و دیگران، توانایی حل کردن مشـکلات
و مهارت های حل تعارض را دارند (حسینی قمی
و سلیمی،.(1390
پژوهشهـا در ایـن زمینـه نشـان مـیدهـد کـه برنامههای مداخلهای بر روی خانواده از خـدمات مشــاورهای فــردی ســودمندتر اســت (اربــاچ و همکاران، .(2005
در پژوهش کـاوه (1388) کـه بـر روی مـادران دارای فرزندان مبتلا به عقب ماندگی ذهنی انجـام شده است نتایج نشان دادند که میـزان تـابآوری والدینی که تحت آموزش برنامه تـابآوری قـرار گرفتهاند، از والدینی که تحت ایـن آمـوزش قـرار نگرفتهاند بیشـتر و میـزان اسـترس والـدینی آنهـا کمتر بوده است.
در پژوهشــی کــه توســط کلاســن6 و همکــاران (2008) انجام شده است نتـایج نشـان داده اسـت
3 .Self-esteem 4 . Clear 5 .Realistic 6 . Klassen
که والدین دارای فرزند مبتلا به سـرطان، کیفیـت زندگی ضعیفتری را در مقایسه با جمعیت عادی گزارش کردهانـد و همچنـین اسـترس بـالاتری را گزارش کردهاند. پیشنهاد شده است که مداخلات مستقیم در رابطه با والدین باید به عنـوان بخشـی از برنامه درمانی برای بچههای مبتلا به سرطان در نظر گرفته شود.
همچنین پژوهشها نشان میدهد آمـوزش مـدل تابآوری به خانواده های بیماران دیالیزی موجب شده است تا عـلاوه بـر کـاهش اسـترس، روابـط بسیار بهتری با بیمـاران و نزدیکـان خـود برقـرار کنند (نانسی،.(2002
در پژوهشی که توسط لی1 و همکـاران (2012) بر روی والدین دارای فرزندان مبـتلا بـه سـرطان خــون انجــام شــده، نتــایج نشــان مــیدهــد کــه تشخیص سرطان، تاثیرات منفی را هم بر سـلامت جسمانی و روانی والدین و هم فرزنـدان آنهـا بـه دنبال داشـته اسـت. همچنـین مـادران از سـطوح پائینتـری از سـلامت روان برخـوردار هسـتند و میزان افسردگی و اضـطراب در مـادران بیشـتر از پدران بوده است.
در پژوهشــی کــه توســط شــارما و همکــاران (2012) انجام شده، نتایج نشان میدهد که میـزان اضطراب در بیماران مبتلا به سرطان بیشتر بوده و همچنین از سطح کیفیت زندگی پائینی برخـوردار بودهاند و از سوی دیگر برنامه افزایش تـابآوری موجب افزایش تابآوری و کاهش سطح استرس و اضطراب آنها شده است.
تشخیص سرطان در فرزنـدان اثـرات نـامطلوبی
1 .Le
اثربخشی آموزش تابآوری بر استرس مادران ...
برای کل خانواده به دنبال خواهد داشت. اسـترس بیش از انـدازه، اضـطراب و مشـکلات در زمینـه سازگاری تنها تعداد محدودی از مسائل مربوط به تشخیص سرطان در فرزندان است. لذا بـا توجـه به اینکه در بین اعضاء خانواده مـادران بیشـتر بـا بیماری فرزندانشان درگیـر هسـتند و آنهـا بیشـتر مسئول نگهداری و مراقبت از فرزندان میباشند و حضــور پیوســته آنهــا همــراه بــا فرزندانشــان در بیمارستان پیامدهای نامطلوبی برای آنها به همـراه دارد و از طرفی نقش مادر در خـانواده در حکـم قلب زندگی است، لذا مطـرح نمـودن تـابآوری به عنوان دیدگاهی نسبتاً نـو کـه مـیتوانـد افقـی جدید را در حوزه ارتقاء سلامت افراد پـیش روی ما باز کند امری به جا و شایسته و در خور تامـل است.
