بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف تعیین اثربخشی آموزش مؤلفه های تاب آوری بر روابط بین فردی دانش آموزان دختر پایـه هشـتم شهر اصفهان به اجرا در آمد. روش مطالعه نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری بود. کل نمونه آماری 30 نفر که دارای مشکل ارتباطی با توجه به پاسخگویی آنان به پرسشنامه مهارت های ارتباطی بین فـردی منجمـی زاده (1391) و به صورت نمونه گیری خوشهای از اعضاء جامعه که کلیه دانش آموزان پایه هشتم شهر اصـفهان کـه در سـال تحصیلی 93 - 94 مشغول به تحصیل بودند، انتخاب شدند و در دو گروه 15) نفر) آزمایش و کنتـرل قرلـر گرفتنـد. گـروه آزمایش به مدت 8 جلسه 2 ساعته و 1 روز در هفته تحت آموزش مؤلفه های تاب آوری قرار گرفتند. نتـایج ایـن پـژوهش نشان داد که آموزش مؤلفه های تاب آوری بر روابط بین فردی دانش آموزان دختر پایه هشتم گروه آزمـایش تـأثیر مثبـت معنادار داشته است(.(3<0/05 این نتایج میتواند کاربردهایی برای چگونگی بهبود روابط بین فردی دانش آموزان داشـته باشد که در مقاله حاضر به آن پرداخته میشود.(بر اساس یافته های این پژوهش و با اسـتفاده از مبـانی نظـری و سـوابق پژوهشی موضوع میتوان پیشنهاد کرد تا آموزش مؤلفه های تابآوری به صـورت کارگـاه آموزشـی بـرای دانـش آمـوزان دبیرستانی ارائه گردد.)
واژههای کلیدی : تاب آوری، روابط بین فردی، دانش آموزان دختر
مقدمه
انسانها بخش عمدهای از زندگی خود را در ارتباط با دیگران سپری میکنند و یا در فکر آن به سر میبرند که ارتباطات مؤثری داشته باشد(زیو1، .(2010 روابط بین فردی2 فرآیندی است که در آن یک فرد اطلاعات و احساسات خود را از طریق پیامهای کلامی و غیر کلامی به یک فرد یا افراد دیگر میرساند. این توانایی موجب تقویت رابطه گرم و صمیمی با دیگران، حفظ و ارتقای سلامت روانی، قطع روابط ناسالم، حل مسائل و مشکلات خود با دیگران و رفع تضادها و تعارضها میشود. (کربلایی اسماعیلی، انوری، نجورابی و خواجه حسین، .(1385
ارتباطات میان فردی اساس و شالوده هویت و کمال انسان است و مبنای اولیه پیوند وی با دیگران را تشکیل میدهد. ارتباطات مؤثر موجب شکوفایی افراد و بهبود کیفیت روابط میشود. این در حالی است که ارتباطات غیرمؤثر جلوی شکوفایی انسان را گرفته و برای روابط حکم سم را دارد و حتی روابط را تخریب میکند. ما درگیر ارتباطات میشویم تا هویت پیدا کنیم و با دیگران پیوند برقرار و پیوندهای خود را عمیق تر کنیم و در ضمن، مشکلات خود را رفع و امکانات موجود را پیدا نماییم. ارتباط لازمه بقا و خوشبختی انسان است. انسان از طریق ارتباط برقرار کردن با دیگران نیاز اساسی خود را به بقاء، امنیت و آرامش و نیازهای اثربخشتری همچون عزت نفس، خودشکوفایی و شرکت مؤثر در یک دنیای متنوع اجتماعی را برطرف میکند(کربلایی اسماعیلی و همکاران، .(1385
انسان موجودی اجتماعی است به همین خاطر به روابط بین فردی نیاز دارد. سلامتی روان ما هم بستگی کاملی با کیفیت روابطمان با دیگران دارد. بسیاری از دانشمندان یکی از شاخصهای سلامتی را میزان برقراری و حفظ روابط و تشریک مساعی با دیگران ذکر میکنند. افرادی که در این نوع روابط دچار مشکل هستند، اغلب دچار اضطرابهای بیهودگی و انزوای روز افزون میشوند. به همین دلیل برای دور ماندن از رنج و تنهایی و کسب محبت مجبور به برقراری روابط انسانی مؤثر و مفید هستیم (شاملو، 1385؛ احمدوند، .(1386
روابط میان فردی در کامیابی افراد برای رشد و توسعه اجتماعی و ساخت هویت مثبت ضروری است. دامنه مسایل بین فردی را از چندین جنبه می توان مورد برسی قرار داد. میتوان این مسایل را در قالب مراحلی در دامنه عمر بنگریم که در آن کودکی، دوران بلوغ و نوجوانی ، میانسالی و در نهایت پیری وجود دارند و هر دوره با نوعی وظایف بین فردی توصیف میشود که میتوانند باعث بروز مشکل شوند.(مثلا برقراری روابط جدید در سالهای اولیه زندگی با همسالان، روابط زناشویی و سایر روابط بلندمدت در میانسالی و یا فقدان روابط قوی در اواخر عمر). همچنین میتوانیم به مشکلات بین فردی در قالب یک پیوستار نگاه کنیم که در یک سوی آن تجربیات مختلفی مثل تنهایی، سرخوردگی یا رسیدن به یک نسبیت در روابط وجود دارد و در سویی دیگر مشکلات عمده همراه با اختلالات روانی قرار گرفته اند. در حقیقت اختلالات روانی را می توان به تنهایی نیز در یک پیوستار جداگانه قرار داد که از ترسهای خاص مانند ترس صحبت کردن در جمع شروع میشود - در صورتی که سایر تواناییهای فرد همچنان فعال باقی میماند- و تا اسکیزوفرنی ادامه مییابد (که ممکن است به فقدان کامل توانایی ارتباط با دیگران بیانجامد). تحقیقات اخیر نشان میدهد که مشکل برقراری روابط به نحو چشمگیری گسترش یافته است. براساس تحقیقات جهانی مشخص گردیده که حداقل 30 درصد از جوانان خود را کمرو و خجالتی تصور میکنند و بیش از 70 درصد آنها بر این باورند، که این کمرویی سبب کناره گیری آنها از اجتماع شده است. تنهایی یکی از پیامدهای کمرویی شدید نیز شیوع فراوانی دارد 25) درصد آزمودنیها در ایالات متحده تنهایی را گزارش کرده اند) و مشخص گردیده است که افراد تنها در مقایسه با افراد غیر تنها با احتمالات بیشتری به مشکلات روانی، الکلیسم، اختلالات روان تنی، خودکشی، باورهای خودخوارشماری و ناراحتی و بدبینی دچار میشوند. فقدان روابط رضایت بخش بلند مدت با بیماریهای روانی و افزایش آمار جنایت نیز ارتباط دارد. تحقیقات همچنین نشان دهنده تاثیرات مخرب روابط ضعیف برانطباق روانی - اجتماعی میباشد، به خصوص زمانی که روابط ضعیف در اوایل عمر ظاهر شوند یکی از شاخصهای عمده در پیش بینی برخی از اختلالات روانی مثل اسکیزوفرنی، تاریخچه انزوای اجتماعی یا روابط کم و ضعیف در روابط بین فردی است(آقایی و آتش پور،.(1384
تجربه دشواریهای بین فردی در نوجوانان، به فقدان تعاملهای بین فردی موفقیت آمیز با همسالان(همجنس و غیر همجنس)، والدین و نیز عدم وجود جرئت ورزی در آنها اشاره میکند(انگلس، هیدالگو و مندز1، 2005 ؛ مندز،هیدالگو و انگلس،2002؛ مندز و الیوارس 2،.(2003 شواهد پژوهشی متعدد نشان داده اند که تجربه دشواریهای بین فردی برای نوجوانان نتایجی منفی مانند افت عملکرد تحصیلی(ون امریگن، مانسینی و فارولدن3،2002؛ ولس، پارک، ویدامن و اونیل4، 2001؛ لاست و استراس، (1990، احساس تنهایی(انگلس و دیگران،2005؛ والترز و ایندربیتزن5،1998؛ ایندربیتزن، کلارک و سولانو6، 1992؛ ایندربیتزن، والتر و باکوسکی7،(1997، افسردگی(فرانسیس، لاست و استراس8،1992؛ واگن و لانسلوتا 9،(1990، روابط ناکارآمد با والدین (اوپنشاو، میلز، آدامز و دورسو10،1992؛ میسلس، وایزمن و های11،(1998 و سوءمصرف مواد(کلارک و کیریسی12،1996؛ کلارک و سایت13،(1993 را در پی دارد .
با توجه به این مشکلات، لازم است که از راه حل هایی به منظور مقابله با آنها استفاده نمود. یکی از برنامه های جامع در امر پیشگیری که به کاهش عوامل خطرساز و افزایش عوا مل محافظت کننده توجه میکند برنامه های مبتنی بر تاب آوری14 است. این برنامه ها در جلوگیری از بروز بسیاری از مشکلات رفتاری و آسیبهای اجتماعی توانایی خود را به اثبات رسانده اند.
در سالهای اخیر، رویکرد روان شناسی مثبت نگر هدف نهایی خود را شناسایی سازهها و شیوه هایی میداند که بهزیستی و شادکامی انسان را به دنبال دارند. از این رو، عواملی که سبب سازگاری هر چه بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی شوند، بنیادی ترین سازههای مورد پژوهش این رویکرد به شمار میروند(سامانی، جوکار و صحراگرد، .(1386 در این میان از نظر لاتار و چیچتی(2000)1 و مستن(2001)2 تابآوری یکی از مفاهیم و سازه های بهنجار مورد توجه و مطالعه روان شناسی مثبت است و غالب پژوهش های مربوط به تابآوری در حوزه روان شناسی تحولی انجام شده است(بشارت، صالحی و شاه محمدی،.(1387 امروزه شواهد فزایندهای در مورد اهمیت تابآوری و سلامت در زندگی و رشد نوجوانان وجود دارد(برادی3، 1993؛کاربنل، رینهرز و جیاکونیا4،1998؛ هوارد 5،1996؛ جسر، وندنبنز، وندرین، کستا و تربین6،1995؛ لوتار و زیگلر7،1991؛ 1998؛ رافائل8،1993؛ ورنر9،(1995 به گونهای که برخی از روان شناسان راهبردها و اقدامات پیشگیرانه تابآوری را به منظور حفظ سلامت روانی کودکان و نوجوانان مورد تأکید قرار داده اند (پرینس امبوری10،.(2008 مطالعه تابآوری در میان نوجوانان و جوانان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا انتقال به دوره بزرگسالی، پدیدهای پرچالش، پرخطر و استرس زا است(مونتگومری و همکاران11،.(2008 برنامه های افزایش تابآوری به نوجوانان کمک میکند تا با چالشها مواجه شوند و آنها را با موفقیت پشت سر بگذارند (استفنز12،.(2012 تابآوری توانایی استقامت فرد در برابر شرایط دشوار و غلبه بر آن با حفظ سلامت روانی، شوخ طبعی و بهزیستی است(کارلتون و همکاران 13،( 2006 و نقطه مقابل آسیبپذیری به شمار میآید و تا حدی ویژگی شخصیتی و متأثر از عوامل محیطی است. از این رو، که میتوان ظرفیت آموزش گفته شده را ارتقاء داد و به افراد کمک کرد تا با رویدادها و واقعیتهای ناخوشایند زندگی به گونهای مثبت و کارآمد رویارو شوند(کورهونن14،2007؛ مک آلیستر و لو15،.(2011 افراد میتوانند تحت آموزش قرار گیرند تا ظرفیت تابآوری خود را به وسیله آموختن برخی مهارتها افزایش دهند(کاوه،.(1388
تاب آوری مزایای بی شـماری را بـرای افـراد بـه دنبـال دارد. از دیـدگاه معلمـان کودکـان تـاب آور افـرادی سـازگارتر و مطیـع تـر میباشند(بونانو16، .(2007 نوجوانان تاب آور مشکلات رفتاری از نوع درونی سازی را کمتر نشان مـیدهنـد(چوآنگ17، .(2006 آنهـا همچنین کفایت اجتماعی و روابط بین فردی بهتر دارند(کولیشاو18، .(2007 افراد تاب آور قادر هستند بر اعمال خود کنترل داشـته باشند، خود را از سر درگمی برهانند و سیستم های حمایت اجتماعی و روابط خانوادگی گسترده تری فراهم کنند تـا بـه آنـان بـرای سازگاری بهتر کمک کنند(ایساکسون19،.(2002
تابآوری باعث بهبود روابط فرد با دیگران و داشتن روابط شادتر میشود(کوردیچ- هال و پیرسون1،.(2005 در مجموع مشخص میشود که افزایش تابآوری افراد میتواند اثرات وسیعی در گستره رشدی آنها به همراه داشته باشد.
کارلتون و همکاران((2006 بر این باورند که نیاز است مداخله هایی برای افزایش تابآوری در نوجوانان صورت بگیرد. از نظر این پژوهشگران ضروری است پژوهشهایی به تدوین و ارزیابی برنامه هایی برای ارتقای بهزیستی و افزایش تاب آوری نوجوانان، متناسب با بافت و فرهنگ هر جامعه اختصاص یابد. با توجه به تأکید صاحب نظران بر آموختنی بودن مهارتهای گوناگون مربوط به تاب آوری، آموزش در حیطه تابآوری به نوجوانان کمک میکند تا ضمن شناخت بهتر از افکار، باورها، نگرشها و احساسات خود، به راهبردها و توانمندیهای لازم برای تابآوری و ایمنی روانی دست یابند(بیر2،.(2006
همچنان که از نظر کاریوچی، هی ون و داویس(2007)3 شاخصههای مهم تابآوری بر میزان بهزیستی نوجوانان اثر میگذارند. ریویچ و شاته(2002)4 نیز بر این باورند که آموختن مهارتها و سبکهابی تفکر تابآور، سلامت روانی را افزایش میدهد و باعث ارتقای سطح بهزیستی روانی بر میزان استقامت روان شناختی یا تابآوری فرد در مقابل آسیبزاها استوار شده است.
با وجود آنکه ضرورتهایی در زمینه ایجاد ایمنی روانی، پیشگیری از اختلالهای روانی و توانمندسازی نوجوانان احساس میشود، خلاء پژوهشی قابل ملاحظهای در این زمینه وجود دارد. به همین منظور پژوهش حاضر با هدف تعیین اثربخشی برنامه آموزش مؤلفه های تابآوری بر روابط بین فردی دانش آموزان دختر پایه هشتم شهر اصفهان و با این فرضیه که (برنامه »آموزش مؤلفه های تاب آوری« در بهبود روابط بین فردی مؤثر است) انجام گردید، که به آن پرداخته میشود.
مبانی نظری پژوهش روابط بین فردی
برای تعریف روابط بین فردی ابتدا لازم است ارتباط را به صورت مختصر تعریف کنیم. ارتباط5 عبارتست از انتقال مفاهیم یا معانی یا پیام از شخصی به شخص دیگر و هر قدر میزان انتقال پیام دقیق تر و روشن تر باشد ارتباط مؤثرتر است.2 نوع ارتباط داریم که عبارتند از : ارتباط کلامی و ارتباط غیر کلامی(شعبانی،.(1386
ارتباط کلامی تمامی جنبه های گفتار و ابزارهای کلامی را شامل میشود که در آن چگونگی صحبت کردن از جمله سرعت کلام، تن صدا و آهنگ صدا مطرح می شود. اما ارتباط غیرکلامی به سایر فعالیت هایی گفته می شود که کارکرد ارتباطی دارند مثل حالت چهره، ژست ها، حرکات بدنی، نحوه لباس پوشیدن و غیره که در یک کلام به آن انِزب بدن6 میگویند.در یک ارتباط 55 درصد انتقال اطلاعات از طریق زبان بدن و 45 درصد از طریق پیام کلامی است. که از این 45 درصد تنها 7 درصد از طریق کلمات و 38 درصد مابقی از طریق سرعت کلام، تن صدا و آهنگ صدا انتقال می یابد(لوئیس،.(1387
روابط میان فردی یک تعامل گزینشی و نظام مند منحصر به فرد و رو به پیشرفت که سازنده شناخت طرفین از یکدیگر و محصول این شناخت بوده و موجب خلق معانی مشترک بین آنها میشود(کربلایی اسماعیلی و همکاران، .(1385
ارتباط فرایندی است که انسانها از طریق آن خود را به یکدیگر میشناسانند و برای اثربخش تر کردن زندگی و کارشان از آن استفاده مینمایند(پاشا و آتش پور،.(1385
ارتباط میان فردی را می توان به عنوان فرایندی تعاملی که در جریان آن دو نفر پیام هایی را ارسال و دریافت میکنند، توصیف کرد. دو نکته اساسی در این فرایند برجسته است: یکی اینکه لازمه ارتباط، دادن و گرفتن است و دیگر اینکه در فرایند ارتباط، عنصر اطلاعات و رابطه همیشه با هم هستند (برکو، لوین و دارلین1،.(1392
تاب آوری
تابآوری محدوده تحقیقی جالب توجهی است که به بررسی توانایی ذاتی در فرد می پردازد. استعدادی که باعث میشود شخص در مواجهه با بحران مسیر شکوفایی را بپیماید (ریچاردسون2،.(2002
آلورد، بکگار و دیانا(2005)3، تابآوری را به معنای مهارت ها، خصوصیات و توانمندیهایی تعریف می کنند که فرد را قادر میسازد با سختی ها، مشکلات و چالش ها سازگار شود. هرچند برخی از ویژگیهای مرتبط با تابآوری به صورت زیستی و ژنتیکی تعیین میشوند، اما مهارتهای مربوط به تابآوری را میتوان یاد داد و تقویت نمود.
راتر1990)4 به نقل از گیلسپی5، (2007 بر این باور است که افراد تاب آور لزوماً با چالش های کمتری مواجه نمی شوند، بلکه آنها وقتی با این تغییرات برخورد می کنند، تعادلشان را سریعتر به دست میآورند و کارایی خود را بهتر حفظ میکنند، از لحاظ جسمی و روانی سالم تر هستند و سریعتر به حالت اولیه خود باز میگردند و حتی نسبت به قبل قوی تر میشوند. تابآوری را میتوان قابلیت بازگشت به حالت اول با استواری و بنیه بیشتر تعریف کرد.
تابآوری، فرآیندی فعال از دوام آوردن، اثبات خود و بالندگی در پاسخ به بحران و چالش است (والش6،.(2004
تابآوری تنها پایداری در برابر آسیبها یا شرایط تهدید کننده و حالت انفعالی در رویارویی با شرایط خطرناک نیست بلکه شرکت فعال وسازنده در محیط پیرامون خود است.توانمندی فرد در بر قراری تعادل زیستی - روانی در شرایط خطرناک است(کانر و دیویدسون7، .(2003
کاپلان(2005) 8 بیان کرده که تعریف تابآوری متغیر و مسألهساز است، این واژه معنای متفاوتی برای افراد مختلف دارد که بسیاری از آنها متناقض و مبهم هستند. تعریف عملیاتی یا تعریف مورد توافق یکسانی از تابآوری وجود ندارد. برخی تابآوری را به عنوان صفت یا ویژگی فردی در نظر گرفته اند، در حالی که برخی دیگر، آن را به عنوان یک فرایند رشدی جاری در نظر گرفته اند که منعکس کننده سازگاری با شرایط ناگوار است (تداسچی و کیلمر9،.(2005
لایتسی(2006) 10 بر این باور است ادبیات حیطه تابآوری نیازمند تعریفی محوری از این مفهوم است که قدرت تبیین و پیش بینی داشته باشد و بتواند به سازماندهی مداخلههای این حیطه کمک کند و با آنچه ما درباره رفتار انسان میدانیم منطبق باشد.
همانطور که از تعریفهای مطرح شده از تابآوری در بالا مشخص است، این واژه به گونه متفاوتی تعریف گردیده است، ولی به طور خلاصه، منظور از تاب آوری، مجموعهای از ویژگیهاست که آسیبپذیری فرد را در مقابل مخاطرهها کم میکند(علیزاده،.(1392 به طور کلی برخی عوامل، فرایند تابآوری را تسهیل و برخی دیگر آن را تضعیف میکنند. عوامل دسته اول عوامل حفاظتی1 و عوامل دسته دوم عوامل خطرآفرین2 هستند؛ عامل خطرآفرین، ویژگی، تجربه یا رویدادی است که با افزایش پیامدهای خاصی به ویژه پیامدهای منفی و ناسازگارانه همخوانی دارد. به دیگر سخن، عوامل خطرآفرین ویژگیها یا عوامل محیطی و شرایطی هستند که باعث می شوند کودک یا نوجوان سازگاری پایینی داشته باشند و در حوزههای خاص سلامت جسمی، سلامت روانی، عملکرد تحصیلی و سازگاری اجتماعی ضعیف عمل کند. برخی از عوامل خطرآفرین شناخته شده شامل رویدادهای آسیبزای روانی، وضعیت اجتماعی - اقتصادی ضعیف، تعارضهای خانوادگی، قرار گرفتن در معرض خشونت و وجود مشکلات شدید در والدین مانند سوء مصرف مواد یا بیماریهای روانی است(کاپلان، .(1999 در مقابل، برخی از پژوهشهای حوزه تابآوری به جست و جو و شناسایی عوامل حفاظتی پرداخته اند . برای نمونه پژوهش ورنر((1984 نشان داد کودکان تاب آور خلق و خو و ویژگیهای متفاوتی دارند و واکنشهای مثبتی نسبت به اعضای خانواده و غریبهها نشان می دهند که باعث میشود در سالهای اولیه با بزرگسالان روابط نزدیکی برقرار کنند. این کودکان در حل مسائل رویکرد فعال دارند، تجربههایشان را به طور سازنده ادراک میکنند و توانایی جلب توجه مثبت دیگران را دارند.
عوامل یا مؤلفه های تابآوری
عوامل تابآوری درونی براساس مدل کامپفر(1999)3 عبارت است از -1 عوامل شناختی-24 عوامل هیجانی- 3 5 عوامل معنوی- 4 6 عوامل جسمانی -5 عوامل رفتاری7 عوامل شناختی: توانایی حل مسئله، خلاقیت، مهارت در انجام تکالیف
