بخشی از مقاله
مقدمه
با توجه به افزایش جمعیت و نیاز روزافزون برای تامین غذای انسانها، تولید در کشاورزی بسیار پراهمیت میباشد. یکی از طرق افزایش تولید محصولات زراعی، گسترش سطح زیر
مکاتبه کننده: صحبت آئینه
کشت میباشد و روش دیگر افزایش بازده تولید در واحد سطح بوده که میتوان با استفاده از ارقام مقاوم به تنشهای محیطی، به آندستیافت. گندم یکی از غذاهای مهم بشر بوده،که همواره تحت تاثیر تنشهای محیطی میباشد و در این میان آفات
٧٧٠ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٤، شماره ٤، سال ١٣٨٢
خسارت زیادی به غلات خصوصا گندم وارد میکند. سن گندم از جمله آفاتی است که در کشور ایران و کشورهای همجوار از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است (٤). آستانه اقتصادی خسارت سن به شرایطی از جمله تاریخ آلودگی، مرحله رشد گیاه، مقاومت آن و ... بستگی دارد. در حال حاضر عمدهترین روش مبارزه با آن، روش شیمیایی با استفاده سم فنیتروتیون١ به مقدار یک لیتر در هکتار میباشد. عمده مبارزه شیمیایی در ایران علیه پورههای سن انجام میگیرد که نشان دهنده اهمیت اقتصادی خسارت وارده در این مرحله میباشد. قابل ذکر است که این روش دارای معایبی همچون وجود خطرات زیست محیطی، هزینه زیاد سم و سمپاشی و نیز وجود خطر از بین بردن دشمنان طبیعی نیز هست. مبارزه بیولوﮊیکی و زراعی نیز میتواند در کنترل سن مهم باشد که روش اول هنوز به صورت تحقیقاتی بوده و مورد دوم بیشتر کاشت ارقام زودرس را توصیه میکند. اصولا تبدیل مراتع و جنگلها به زمینهای کشاورزی و برداشت دیرهنگام باعث طغیان این آفت میگردد (٧) و
همچنین کاربرد کودهای ازته و فسفره و نیز کاربرد دیرهنگام علفکشها و کاشت ارقام دیررس باعث افزایش طغیان سن میگردد (٨). اما استفاده از ارقام مقاوم (در صورت وجود) روشی ارزان و تقریبا مطمئن میباشد. در هر برنامه اصلاحی ابتدا دورگگیری ضروری بوده و آن نیز وابسته به انتخاب صحیح والدین میباشد. پس شناسایی ارقامی که از لحاظ صفات آگرونومیکی مناسب بوده و دارای ترکیبپذیری و مقاومت خوبی باشند، ضرورت هر برنامه اصلاحی میباشد لذا باید تنوع ﮊنتیکی را برای مقاومت به سن مورد مطالعه قرار داد تا بعدا بتوان از آن در برنامههای اصلاحی استفاده کرد. این تحقیق به منظور ارزیابی تنوع ﮊنتیکی مقاومت چهل رقم گندم
(٢٠ رقم هگزاپلوئید بومی و اصلاح شده و ٢٠ رقم تتراپلوئید بومی و اصلاح شده) نسبت به سن گندم انجام شد.
مواد و روشها
مواد گیاهی مورد استفاده در این تحقیق ٢٠ ﮊنوتیپ گندم دوروم و ٢٠ ﮊنوتیپ گندم نان بود. اسامی ﮊنوتیپها و دیگر مشخصات آنها در جدول ١ و ٢ آمدهاند.
1 . Fenitrotion
ﮊنوتیپها در آبانماه در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه رازی کرمانشاه در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار کشت شدند. هر واحد آزمایشی شامل سه خط به طول ٢ متر بود. در هر خط بذور به فاصله ٥ سانتیمتر کشت شدند. فاصله بین خطوط نیز ٢٥ سانتیمتر بود. کشت سال قبل از تحقیق محل آزمایش، کلزا بود. زمین قبل از کاشت با دو بار شخم عمود بر هم، دیسک، ایجاد شیار و کودپاشی به مقدار ١٥٠کیلوگرم بر هکتار فسفات آمونیوم و ١٠٠ کیلوگرم بر هکتار اوره آماده کشت گردید. کشت به صورت دستی انجام گرفت.
مزرعه در اسفندماه و فروردینماه در دو نوبت به صورت دستی وجین گردید.
برای آزمایش تعیین خسارت سن مادر اقدام به ساختن قفسهای توری مرغی به شکل استوانه به قطر ٤٠ سانتیمتر و ارتفاع ١٢٠ سانتیمتر گردید. این قفسها با تور پارچهای با سوراخ ریز پوشانده شد در اواسط فروردین توریهای فوق در مزرعه نصب شدند. برای محافظت قفسها در مقابل باد از چوبهای قیم به طول ١٥٠ سانتیمتر، همچنین قفسهای توری با گیره، محکم در داخل زمین کوبیده شدند. باقی مانده تور نخی در بالای قفس با نخ به چوب قیم وسط قفس بسته شد. هر قفس به صورت تصادفی بر روی ٤ بوته گندم نصب گردید.
در اواخر فروردینماه ٧٧ سنهای زمستانگذران از زیر بوتههای گون در دامنه کوههای اطراف کرمانشاه جمعآوری شدند. این سنها به مدت ٢ روز نگهداری شدند تا تعداد آنها به ٤٠ نر و ١٢٠ ماده رسید. سپس به تعداد یک عدد سن نر و سه عدد سن ماده به ازای هر واحد آزمایشی گیاهان آلوده گردیدند.
سنها قبل از رهاسازی با ترازوی حساس با دقت ٠٠٠١/٠
توزین گردیدند. بعد از دومین روز رهاسازی، به منظور ثابت نگه داشتن تعداد سنها قفسها بازرسی و در صورت کاهش تعداد مجددا رهاسازی انجام شد. سنهای رهاسازی شده به مدت ١٤ روز از اندامهای هوایی گیاه تغذیه نمودند، بعد از این مدت سنهای هر واحد آزمایشی مجددا توزین و مقدار اضافه وزن سنهای نر و ماده یادداشت گردید. بعد از برداشتن قفس، ٤ بوته آلوده شده با نخ رنگی علامت زده شدند.
قنادها و آئینه: ارزیابی مقاومت ﮊنوتیپهای گندم نسبت به ... ٧٧١
جدول ١- ویژگیهای مورفولوﮊیکی ارقام گندم هگزاپلوئید
عدد رسوب وضعیت کرکدار پوشیدگی دانه تراکم وزن هزار تعداد دانه
رقم توسط گلوم و رنگ دانه سختی دانه
SDS ریشک بودن گلوم سنبلچه دانه در خوشه
گلومل
الموت ٣٣/٢٨ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٧٢/١٦ زرد روشن نیمه سخت ٨٦/٤٤ ٢٠/٤٢
امید ٦٧/٣٤ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ١٧/١٧ زرد روشن نیمه سخت ٠٣/٤١ ٣٨/٣٢
رشید ٦٧/٣٢ ریشک بلند کرکدار نیمه پوشیده ٥٧/١٦ زرد نیمه سخت ٩٨/٤٦ ٠٩/٣٤
زرین ٠٠/٤٦ ریشک بلند بیکرک پوشیده ١٥/١٦ قهوهای تیره نیمه سخت ٣١/٣٦ ٨٦/٥٥
آتیلا١٢ ٦٧/٢٨ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ١٠/٢١ زرد روشن نرم ٤٧/٤٢ ٨٥/٣٣
فلات ٣٣/٣٥ ریشک بلند بیکرک باز ٢٢/٢٠ زرد روشن نیمه سخت ٨٤/٤٤ ٦٣/٤٥
نوید ٠٠/٣٥ ریشک بلند بیکرک باز ٦٤/٢٠ زرد روشن نرم ٤٣/٤٢ ٧٨/٤٣
سبلان ٠٠/٣٢ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٧٣/١٧ زرد روشن نیمه سخت ٦٤/٤٣ ٦٣/٣٣
سرداری ٠٠/٣٤ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٩٠/١٣ زرد روشن نرم ٨٤/٤٣ ٨٢/٢٢
آتیلا ٥ ٦٧/٢٦ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ١٣/١٨ زرد نیمه سخت ٩٤/٤٣ ٥٨/٣٤
چناب ٣٣/٣٨ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٧٣/١٦ قهوهای روشن نیمه سخت ٠٦/٣٦ ٩٦/٣٠
مهدوی ٦٧/٢٣ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٦٧/١٨ قهوهای روشن نرم ٧١/٤٩ ٣٧/٣٤
نیکنژاد ٣٣/٣٩ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٤٨/١٨ قهوهای تیره نرم ٧٤/٣٥ ٦٠/٤٦
٤-٧٣M ٠٠/٣٣ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٦١/٢٠ قهوهای تیره نیمه سخت ٦٣/٣٦ ١٤/٥٢
گل سیاه (سفید کرمانشاه) ٦٧/٢١ ریشک بلند بیکرک باز ٥١/٢٧ قهوهای روشن نیمه سخت ٦٨/٥٦ ٦٥/٤٣
قدس ٠٠/٤١ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٧٤/١٧ زرد روشن نیمه سخت ٣٧/٣٤ ٧١/٥١
گاسکوگن ٣٣/٤٠ بدون ریشک بیکرک نیمه پوشیده ٢٣/٢٢ قهوهای تیره نرم ٠٦/٤١ ٠٨/٤٠
قفقاز ٣٣/٣٠ بدون ریشک بیکرک پوشیده ٩٤/٢٠ قهوهای تیره سخت ٩٨/٣٦ ٠٢/٣٨
١٠٩ ٦٧/٣٣ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٣٩/١٣ زرد نرم ٩٤/٤٥ ٩٤/١٩
١١٠ ٦٧/٢٥ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٠٤/١٨ قهوهای روشن نیمه سخت ٠٣/٤٠ ١٥/٤٠
به دلیل تفاوت در تاریخ سنبلهدهی بین ارقام و اینکه اکثر ارقام در موقع رهاسازی سنبله کافی نداشتند، لذا اکثر خسارت بر روی برگها و جوانههای اولیه مشاهده شد. به منظور تعیین درصد خسارت سن مادر به اندامهای هوایی گیاه (Y) تعداد برگها ٤ بوته (b) شمارش گردید. همچنین تعداد کل برگهای خسارت دیده (a) و شدت خسارت به صورت درصد سطح برگ از بین رفته (c) از ١٠٠-٠ درصد یادداشت گردید که از طریق فرمول زیر محاسبه شد (٢٠):
Y=(a/b)*c
همچنین تعداد کل خوشه ٤ بوته (s)، تعداد خوشههای خسارت دیده (r) و شدت خسارت بر روی خوشه (t) یادداشت گردید و از طریق فرمول زیر درصد خسارت سن مادر بر روی خوشه (Z) محاسبه گردید (٢٠):
Z=(r/s)*t
رطوبت اندام هوایی بوتهها در زمان رهاسازی سن مادر اندازهگیری گردید. همچنین به منظور بررسی تخمریزی ارقام تعداد تخمهای گذاشته شده در هر واحد آزمایشی نیز یادداشت گردید که اغلب تخمها بر روی توری گذاشته شده بود.
٧٧٢ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٤، شماره ٤، سال ١٣٨٢
جدول ٢- ویژگیهای مورفولوﮊیکی ارقام گندم تتراپلوئید
عدد رسوب کرکدار پوشیدگی دانه تعداد دانه
رقم وضعیت ریشک توسط گلوم و تراکم سنبلچه رنگ دانه سختی دانه وزن هزار دانه
SDS بودن گلوم در خوشه
گلومل
B١ _ ریشک بلند کرکدار نیمه پوشیده ٢٨/٢٣ زرد سخت ٨٦/٣٩ ٨٨/٣٢
B٢ _ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٨٢/٢٠ قهوهای روشن نیمه سخت ٥٦/٥١ ٢٨/٣٣
B٣ _ ریشک بلند کرکدار نیمه پوشیده ٦٩/٢٦ زرد سخت ٧٥/٤٧ ٨٠/٣٧
B٤ _ ریشک بلند کرکدار نیمه پوشیده ٢٦/٢٨ زرد روشن نرم ٦٥/٤٣ ٣٢/٤٧
B٥ _ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٠٠/٢٩ قهوهای روشن سخت ٤٦/٤٧ ٩٦/٤٩
B٦ _ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٢٦/٢٦ قهوهای تیره سخت ٩٣/٤٢ ٤٦/٣٦
B٧ _ ریشک بلند کرکدار پوشیده ١١/٢٧ زرد سخت ٧٣/٤٦ ٣٠/٥١
B٨ _ ریشک بلند کرکدار پوشیده ١٨/٢٨ زرد روشن نرم ٤٥/٤٥ ٦٨/٤٦
B٩ _ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٩٢/١٩ زرد نرم ٢٨/٤٩ ٢٧/٣٦
B١٠ _ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٤١/٢٣ قهوهای تیره سخت ٦٣/٤٧ ٨١/٤٣
B١١ _ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٤٩/٢٤ زرد سخت ٦١/٤٩ ٢٨/٣٨
B١٢ _ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٣٣/٢٥ زرد سخت ٧/٥٢ ٢١/٣٤
زردک _ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٨١/٢٢ زرد سخت ٠٠/٥٢ ٢٦/٣٢
یاواروس _ ریشک بلند کرکدار پوشیده ١٦/٢٧ زرد سخت ٧٤/٤٣ ٦٨/٣٣
١٣٦-١-٤ _ ریشک بلند بیکرک پوشیده ٤٧/٢٢ قهوهای روشن سخت ٥٩/٤٢ ٥٧/٣٦
٤٩-١-٢٥ _ ریشک بلند بیکرک نیمه پوشیده ٥٧/١٩ زرد سخت ٧٠/٧٩ ١٩/٢٣
٢-٣-١٩ _ ریشک بلند کرکدار نیمه پوشیده ١٤/٢١ زرد نیمه سخت ٠١/٤٨ ٨١/٣٠
٥٥-١-٢٠ _ ریشک بلند کرکدار پوشیده ٨٣/١٤ زرد سخت ٨٨/٥٩ ٦٠/٣٣
٥٤-١-٢٠ _ ریشک بلند کرکدار پوشیده ١١/١٥ قهوهای روشن سخت ٤٧/٥٦ ٤٤/٣٥
٣-١-٣ _ ریشک بلند کرکدار نیمه پوشیده ١٦/١٥ زرد روشن سخت ٠٦/٥٠ ٤٩/٢٩
جهت تعیین خسارت، پورههای سن ٣ و ٤ استفاده گردید.
بدین منظور برای تامین پورههای مورد نیاز در اوائل اردیبهشت طی سه روز اقدام به جمعآوری سنهای مادر از مزارع گندم و جو دانشکده کشاورزی دانشگاه رازی کرمانشاه گردید. سپس سنهای جمعآوری شده را در ظروف پلاستیکی حاوی برگ و خوشههای گندم جهت تغذیه در دمای آزمایشگاه نگهداری شدند. برای تامین آب از یک تکه اسفنج مرطوب استفاده گردید.
هر روز تخمهای گذاشته شده جمعآوری و در ظرف دیگری برای تولید پوره نگهداری شدند. در مرحله شیری شدن دانه
یعنی اوایل خرداد قفسهای توری بر روی واحدهای آزمایشی مشتمل بر ٤ بوته که بطور تصادفی انتخاب شده بود، نصب گردید. در پنجم خرداد هر واحد آزمایشی تعداد ١٥ عدد پوره سن ٣ و ٤ رهاسازی گردید. پورهها به مدت یک ماه از خوشههای گندم تغذیه نمودند. در پنجم تیرماه اکثر پورهها که در مرحله سن بالغ نسل جدید بودند از قفسها جمعآوری و بوتهها علامت زده شدند.
برای جلوگیری از آلوده شدن طبیعی بوتههای شاهد در مزرعه، هر روز پورههای احتمالی جمعآوری شدند. در تاریخ ١٤
x=Arcsin x
قنادها و آئینه: ارزیابی مقاومت ﮊنوتیپهای گندم نسبت به ... ٧٧٣
تیرماه ٤ بوته شاهد، ٤ بوته تحت تیمار سن مادر و ٤ بوته تحت تیمار پوره سن از سطح زمین برداشت و تعداد خوشه، بیوماس، تعداد دانه در خوشه و وزن هزار دانه آنها تعیین گردید. سپس جهت تعیین درصد سنزدگی دانه از بذور بوتههای تیمار شده با پوره سن، سه نمونه ١٠٠تایی به تصادف انتخاب و تعداد دانههای سنزده شمارش گردید. از تقسیم تعداد دانههای سنزده به ١٠٠ دانه و سپس میانگینگیری آنها درصد سنزدگی مشخص گردید. در این تحقیق اقدام به اندازهگیری خصوصیات زیر گردید:
