بخشی از مقاله
مقدمه
تنوع ژنتیکی اساس مطالعات اصلاحی در گونههاي گیاهیست، اما تاکنون بشر فقط توانسته یک گام مقدماتی براي شناسایی پتانسیل وسیع آن بردارد. براساس بررسیهاي انجام شده، تنها حدود 10 درصد از گونههاي موجود تا به حال با روش علمی مورد ارزیابی قرار گرفتهاند .(26) براي استفاده از این سرمایه عظیم، اطلاع از ماهیت و میزان تنوع موجود در ژرم پلاسم، از اهمیت بسیار زیادي در برنامههاي بهنژادي برخوردار است. والدینی که از لحاظ ژنتیکی متفاوت هستند، هیبریدهایی با هتروزیس
بیشتر تولید میکنند و احتمال به دست آوردن نتایج تفرق یافته برتر (تفکیک متجاوز) افزایش مییابد. از طرف دیگر تعیین مشخصات و گروهبندي ژرم پلاسم به بهنژادگران امکان میدهد تا از دوباره کاري در نمونهگیري از جمعیتها اجتناب نمایند .(24)
گیاهان دارویی و معطر در مقایسه با سایر گیاهان زراعی، اراضی زراعی کمی را به خود اختصاص میدهند.
باوجوداین در بردارنده تعداد زیادي از گونههاي گیاهی مورد استفاده هستند که داراي بیشترین تنوع در صفات و
91
Dracocephalum moldavica
مجله پژوهشهاي گیاهی (مجله زیست شناسی ایران) جلد 27، شماره 1، 1393
خصوصیات بیولوژیکی میباشند. بنابراین اصلاح نباتات فرصتی را جهت سازگار نمودن گونههاي با تنوع بیشتر متناسب با تقاضاي مصرفکنندگان، فراهم میآورد. هر چند در این راه مسائلی موجب گردیده است تا اصلاح گیاهان دارویی با روند کندتري نسبت به گیاهان زراعی مواجه باشد .(23) باوجوداین بهنژادگران سعی نمودند تا با بهرهبرداري از تنوع ژنتیکی موجود میان گیاهان دارویی، اصلاح میانگین تولید و پایداري اکولوژیکی را هدفگیري نمایند .(23) به هرحال از زمانی که تعدادي از این گونهها از حالت وحشی به سمت کشت اصولی و هدفمند کشیده شدند، تنوع شیمیایی و مورفولوژیکی بالا رفت و نتیجتاً در اولین گام به سوي همسانی ژنتیکی و قابلیت تکثیر، انتخاب صورت گرفت .(18)
گیاه بادرشبویه با نام علمی
L. و نامهاي فارسی بادرشبی، بادرشبو، بادرشبویه و شاطرامرزه (12)، گیاهی علفی است که بومی آسیاي مرکزي و اهلی شده در مرکز و شرق اروپاست .(17) جنس Dracocephalum در دنیا 45 گونه علفی و درختچهاي
(20) و در ایران 8 گونه گیاه علفی یکساله و چند ساله معطر دارد که برخی گونهها انحصاري ایران هستند .(12)
این گیاه داراي گلهاي شهدآور و اندام هوایی اسانسدار است .(11) در این گیاه 66 ترکیب به روش GC و GC/MS شناسایی شده که ژرانیل استات، ژرانیال، ژرانیول و نرال اصلیترین ترکیبهاي شناخته شده آن هستند .(25)
برخی از این ترکیبها در گیاهان اسانسدار چند ساله مانند گل محمدي، بادرنجیویه (2) و (25) Nepeta نیز وجود دارند که براي آنها مصارف متعدد دارویی، بهداشتی و صنعتی ذکر شده است .(22) ترکیبهاي معطر در طعمدهندگی و فرآوري انواع چاي گیاهی کاربرد فراوان دارند .(25) نرال و ژرانیال خاصیت ضد ویروسی و ضد باکتریایی دارند .(4)
با وجود اینکه بادرشبویه یکی از گیاهان دارویی مهم در
درمان بیماریها و صنایع غذایی و آرایشی محسوب میشود، اما در ایران و حتی در جهان تحقیقات محدود و معدودي روي آن صورت گرفته است، بنابراین ضروري به نظر میرسد که بررسی دقیق تودههاي بومی موجود در کشور و تهیه شناسنامه براي آنها جهت برنامهریزي تحقیقات بهنژادي و بهزراعی بعدي صورت پذیرد. بنابراین این تحقیق با هدف شناسایی تودههاي بومی بادرشبویه و تعیین میزان قرابت آنها با استفاده از صفات مورفولوژیکی صورت گرفته است تا به نژادگران از آنها براي اهداف بعدي اصلاحی استفاده کنند.
مواد و روشها
در این بررسی، از بذور 15 ژنوتیپ بادرشبویه که از مناطق مختلف کشور شامل استانهاي اصفهان، مرکزي و خراسان جمعآوري شده بودند استفاده شد. این ژنوتیپها در قالب یک طرح کاملاً تصادفی با چهار تکرار در گلدانهاي با قطر
20 سانتیمتر در دانشگاه پیام نور اصفهان کشت گردید.
بافت خاك مورد استفاده در گلدانها از نوع شنی لومی و درصد رطوبت وزنی آن در حد ظرفیت مزرعهاي معادل
19/6 درصد تعیین شد. پس از پر کردن گلدان ها (در داخل هر گلدان 9/5 کیلوگرم خاك) و آماده سازي آنها، تعدادي بذر در داخل هر کدام از گلدانها کاشته شد و پس از سبز شدن، بوتهها در طی چند مرحله مطابق معمول زراعت گیاهان دارویی تنک گردیده و عملیات داشت شامل آبیاري، کوددهی و وجین به طور مرتب انجام گردید. در نهایت در داخل هر گلدان 7 بوته نگهداري شد. صفات مورفولوژیکی از قبیل ارتفاع بوته بر حسب سانتیمتر، قطر ساقه بر حسب میلیمتر، تعداد شاخههاي جانبی، تعداد برگ، وزن هزار دانه بر حسب گرم، وزن تر گیاه بر حسب گرم، وزن خشک گیاه بر حسب گرم در گلدان در زمان رسیدن فیزیولوژیک، عملکرد اسانس بر حسب میلی لیتر در گلدان و درصد اسانس بر حسب میلی لیتر در صد گرم ماده خشک اندازهگیري و ثبت گردید. براي استخراج و
92
و SPSS
مجله پژوهشهاي گیاهی (مجله زیست شناسی ایران) جلد 27، شماره 1، 1393
اندازهگیري اسانس، بوتهها در مرحله گلدهی کامل برداشت شده و در دماي اتاق (حدود 25 درجه سانتیگراد) و در سایه خشک گردیدند و بعد به روش تقطیر با آب و با استفاده از دستگاه تقطیر با آب اسانسگیري شدند. دادههاي حاصل از اندازه گیري صفات، مورد تجزیه واریانس قرار گرفتند و ضرایب تنوع فنوتیپی و ژنوتیپی نیز با استفاده از فرمولهاي زیر برآورد گردید.
Vp PCV VG GCV
X X
ضرایب تنوع فنوتیپی و ژنتیکی بهترتیب به صورت نسبت انحراف معیار فنوتیپی و ژنتیکی به میانگین هر صفت محاسبه گردید. در این فرمولها VG واریانس ژنتیکی، VP
واریانس فنوتیپی،PCV ضریب تغییرات فنوتیپی و GCV
ضریب تغییرات ژنوتیپی میباشد(.(19 همبستگی بین صفات با استفاده از روش پیرسون انجام شد. بهمنظور گروهبندي ژنوتیپها، تجزیه خوشهاي به روش Ward و
معیار مربع فاصله اقلیدسی انجام شد .(21) جهت تجزیه
آماري داده ها از نرمافزارهاي Excel، SAS
استفاده شد.
نتایج
بهمنظور تعیین تنوع موجود در ژنوتیپهاي بادرشبویه، از
برخی خصوصیات مورفولوژیک بادرشبویه متعلق به سه استان کشور، یادداشتبرداري و دادههاي بدست آمده مورد تجزیه قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس (جدول (1،
اختلاف معنیداري را بین ژنوتیپها براي همه صفات مورد مطالعه بجز درصد اسانس در سطح احتمال 1 درصد نشان داد.
ضرایب تنوع فنوتیپی و ژنوتیپی صفات در جدول 1 آورده شده است. ضریب تغییرات فنوتیپی در محدودهاي از
13/98 درصد براي صفت تعداد برگ تا 52/90 درصد براي صفت وزن تر گیاه قرار گرفته است. ضریب تغییرات ژنوتیپی نیز از 10/37 درصد براي وزن هزار دانه تا 41/65
درصد براي صفت وزن تر گیاه قرار گرفته است. براساس نتایج بدست آمده، تنوع قابل ملاحظهاي براي صفات وزن تر گیاه، عملکرد اسانس، تعداد شاخههاي جانبی و وزن خشک گیاه میان ژنوتیپهاي بادرشبویه مشاهده شد.
مقایسه میانگین ژنوتیپها در جدول 2 نشان داد که ژنوتیپ شیراز بیشترین ارتفاع گیاه و ژنوتیپ اردستان کمترین ارتفاع گیاه را به خود اختصاص داد. دامنه تغییرات وزن تر گیاه در بین ژنوتیپها از 0/93 گرم در ژنوتیپ فریدن تا 0/41 گرم در ژنوتیپ اردستان متغیر بود.
